Culturele antropologie samenvatting 2024 – 2025
Culturele antropologie: introductie
- De habitat van een antropoloog is onze leefwereld, ze vinden betekenis door het leggen van relaties
tussen gebeurtenissen.
- Ultieme bewijzen verwachten ze niet, maar wel theorieën die consistent zijn met hun ervaringen.
Toepassing van culturele antropologie (actualiteit)
- Antropologie was in het begin een koloniale wetenschap → koloniale antropologie.
• Dit soort antropologie bestaat niet meer.
- Nu: van cultural shock naar ‘hybriditeit’.
- Sinds de postkoloniale cultural turn (1970):
• Cultuur schuilt in elke activiteit: zelfs in het ontwerp van gebouwen.
• Cultuur: overgedragen gedrag dat niet instinctmatig is → meest brede definitie vandaag de
dag: zorgt ervoor dat we over een heel brede waaier onderzoek kunnen doen.
Culturele antropologie is sociaal en politiek actueel
- ‘Aandacht voor identiteit verhult sociale ongelijkheid, dus vermijd cultuurdebat’ is progressieve
reactie (bv na verloren verkiezing) die conservatieve illusie bevestigt van één cultuur, vaste
identiteit.
- We navigeren in sferen met verschillende culturele systemen die we kunnen veranderen.
• Zelfs Piketty: geen economie zonder cultuur, want bepaalde ongelijkheidsideologie en
erfenisregels.
- Bourdieu’s toevoeging aan Marx: focus op economisch kapitaal laat anderen het symbolisch
kapitaal bepalen zoals de identiteit met hoge status (bv MAGA).
• Trumps MAGA/white supremacism maakt misbruik van het vergeten van symbolisch
kapitaal om het symbolisch kapitaal gelijk te stellen met één identiteit, white. Dat verleidt
rijk en arm.
Cultuur als structuur
Als een opbouw van ideeën die gedachten en gedrag sturen.
- Webs of meaning: betekenissen zitten vervat in een web, associaties in een andere cultuur, die je
zelf niet kan voorspellen.
• Benjamin Worf was een ingenieur die zich had gespecialiseerd in antropologie in de jaren
30’. Hij werd gebruikt door een bekende verzekeringsmaatschappij (Hartford), om een
probleem op te lossen: brandpreventie voor rokers. Arbeiders zetten hun assenbakken op
olievaten waar empty op stond, omdat ze dachten dat dit veilig was. Hij heeft ‘empty/full’
veel Kleiner op de olievaten laten zetten. Nu staat er een grote vlam met ‘fumes’ op.
• Taal en cultuur hebben een grote invloed: je kan grote zaken veranderen door een ander
concept of een ander woord te gebruiken!!
- Amerikaanse firma vraagt zich af waarom concept ‘Have a break, have a KitKat” niet aanslaat in
Japan.
• In Japan is thee geen booster, maar een moment om te relaxen.
• In de stad Kyushu slaat die zin wel aan, maar waarom? Ze spreken daar een dialect waar
de betekenis van kitto katsu gelijk is aan: you must overcome. Kitkat verkocht heel veel van
december tot februari, omdat toen een bekend examen (Juken) doorging in Japan.
• Er is dan nog een thee variant op de markt gekomen om nog dichter aan te leunen bij de
Japanse gewoontes.
• Connecties tussen betekenissen kunnen mensen er van overtuigen om een bepaald
gedragen te stellen!!
, - Succes 2014: Matcha naar Europa.
- Bankencrisis van 2008 door norm van liquiditeit (geld moet rollen) waardoor gevaarlijke
economische concept van ‘wissels’, wedden op iemands bankroet; ook tunnelvisie door
competitie, geen informatie-uitwisseling.
- Achterhaald: ‘monetaire’ transactie, nu info-barter voor Big Data.
Cultuur als perspectief
- Ervaringen vanuit leefwereld: veldwerk/ observaties voor kinderspeelgoed (bv. Lego).
- Er zijn verschillende perspectieven dus je kan ze vergelijken: journalist heeft het in de jaren ’90 over
links en religie: communisme vs Islam, maar niet in Tajikistan, want daar is het publiek vs privé. De
burgeroorlog na de val USSR was eerder etnisch. Antropoloog ontdekte dat de reden van de oorlog
niet communisme vs Islam is.
- Technologie en cultuur: gezichtsherkenning niet intrusief in China want ‘overheid zorgt voor
veiligheid’.
- Primrose kinderopvang: Millennial ouders willen aandacht voor de zelfontplooiing van hun
kinderen (we believe ipv studies show van Gen X experts).
Cultuur als identiteit
- Groepslid identificeert zich met geheel van symbolen.
- Business ethnography: bv. Opel in GM ‘Fight US – Germany’.
• Specifieker: verwachtingen met betrekking tot vergadering: ‘onderbreking dus
hiërarchisch en kort’ (Rüsselheim), ‘werk want informatie uitwisseling’ (Detroit),
‘consensus, geen baas’ (Tennessee).
- Nieuwe bedrijfsculturen onder globalisering: culturele flexibiliteit zoals teamverantwoording ipv
Fordisme (lopende-band werk).
Cultuur als gedrag
- Aanpassingen aan veranderende omgeving in functie van neurocognitieve aanleg van de mens.
- Is smartphone een attention-span killer? Nee, virtuele is bron van broodnodige vrijheid want de
angstige Gen X ouder houdt kind binnen (dana boyd).
Wat is antropologie? Waarom cultuur?
Studie (logos) van de mens (anthropos)
- DE mens? Bestaat die wel? We hebben geleerd dat door de moderniteit er een scheiding is ontstaan
tussen lichaam en geest. Neurologisch weten we dat er wel een grote connectie is, maar tijdens de
moderniteit zijn deze wel gescheiden bekeken. Het idee was dan, we hebben geen studie nodig van
“de mens”, want we hebben net alle delen apart onderzocht.
- Later, tijdens het positivisme werd de mens gezien als een biologisch, economisch, politiek,
sociaal, psychologisch,… wezen.
- Er zijn aparte wetenschappelijke disciplines voor elk aspect. Waarom dan een studie van de mens?
• Antropologen willen over de mens spreken in al zijn facetten.
- Antropologie bestaat als vakgebied al meer dan 100 jaar en kan gebruikt worden als toegepaste
wetenschap.
,Bestaansreden voor antropologie?
Specialisatie in disciplines:
1. Zorgt voor vooruitgang van kennis en technologie, maar opdelen is miskenning van het geheel (bijv.
economie zonder sociale kost en milieukost).
2. Gaat uit van een universele mens, je gaat niet uit van diversiteit, antropologie gaat over culturen.
3. Maakt de mens tot optelsom van aspecten <-> antropologische synthese: ‘cultuur’, mens in
context (ondeelbare mens).
Dus studie van culturen vanuit specificiteit + patronen:
- Deze mediaties door cultuur komen van Ian Hodder: behalve biologie/gedrag, dat is bij hem
materiële cultuur/gedrag.
Waarom culturele antropologie?
Studie (logos) van de mens (anthropos) in zijn diversiteit en universaliteit. DUS: studie van culturen, cultuur
is onvermijdelijk, cultuur is ons belangrijkste object. Voordeel is dat het verwijst naar:
- Diversiteit (vele culturen).
- Universaliteit (aantal elementen komen samen en worden tot leven gewekt).
- Er zijn zoveel elementen die samen een systeem vormen.
Na positivisme → cultural turn (1970- … ) - overal - de vraag:
- Zijn wij ons altijd bewust geweest van onze eigen cultuur, als wetenschappers?
Culturele systemen
- Diversiteit in en tussen samenlevingen → vele BETEKENISsystemen (samenhangende gehelen van
ideeën, gebruiken en sociaal gedrag). Dat is dan vanzelf divers.
- Sommige universele elementen en vele particuliere elementen.
• Universele elementen: het hebben van een taal, verwantschapsregels, sociale
uitwisseling, arbeidsverdeling, besluitvorming.
• Bron van culturele misverstanden door bijvoorbeeld verschillende betekenis van gebaren.
Je hebt zaken die je denkt te herkennen, maar toch een andere betekenis hebben.
- Daarom heb je een methode om die misverstanden te vermijden: veldwerk met participerende
observatie. Iets leren over cultuur en de betekenis vatten in een bepaalde context.
Dimensies van antropologie
Eerste dimensie van antropologie: agency/ structure
- Verklaring op micro- of macro-niveau: iets dat van toepassing is op microniveau is niet per se van
toepassing op macroniveau.
• Macroniveau = systeem - samenleving (sociaal systeem).
• Microniveau = relaties tussen mensen - de actor.
- Je hebt antropologen die meer bezig zijn met het macroniveau, en antropologen die meer bezig zijn
met het microniveau.
Voorbeeld kunstwerk Berlinde De Bruyckere:
Een jager had een hert geschoten en moest dat dier villen. Zijn zoon was hierbij maar
spurtte weg, aangezien hij dit niet wou aanzien. Hierna werd er een kunstwerk over
gemaakt door Berlinde De Bruyckere.
- Het paard in het kunstwerk is geen echt paard.
, - Biografisch: Papa vilt na de jacht.
- Meso-niveau: ervaringskader van ‘het lijden’ dat Berline met dit kunstwerk wil benadrukken →
houdt beide systemen samen.
- Bredere maatschappelijke thema van het kunstwerk: the Age of Terror.
• De terreur waar we sinds 9/11 inleven.
Cultureel/sociaal wijst op 2e dimensie van antropologie
- Sociale systemen: relaties → elk met sociale structuur (bv. klassen).
• Belangrijk om hierbinnen te kijken naar machtsrelaties.
- Culturele systemen: ideeën → elk met cultureel perspectief (bv. ideologie).
Quizvraag ter illustratie van het verschil: De volgende tabel toont de
slachtoffers van een welbepaalde gebeurtenis, ongeval of aandoening.
Welke? Sterftecijfer van de Titanic.
- Sociale (structuur): hogere sociale klasse verblijft op hoger dek.
➔ Materieel effect: meer geld= verblijven op een hoger dek.
- Culturele (structuur): norm ‘vrouwen en kinderen eerst’
➔ Ideëel effect: die norm.
➔ Deze zaken zie je weerspiegeld in de statistiek.
Eerste continuüm (dimensie) van antropologie
Materalisme <-> idealisme:
- Nikab of niqab (sluier) = Bedekking van het gelaat.
- Boerka = bedekking van de ogen (overtreffende trap).
Antropologisch materialisme <-> antropologisch idealisme:
- Antropologisch materialisme: menselijk gedrag komt fundamenteel voort uit materiële processen
(inclusief biologische, ecologische en socio-economische) en verandert in functie daarvan.
- Antropologisch idealisme: de basis van menselijke gedrag en verandering ervan is het denken.
Denken is cognitief (via betekenissysteem) en/of subjectief (door waarnemend bewustzijn).
➔ Het ene sluit het andere niet uit.
Voorbeeld een cultureel gebruik:
- Materialisme: de nikab gelaatsbedekking ontstond uit de materiële noodzaak van huwelijkstrouw
in dichtbevolkte nederzettingen. Zodra de nomaden moesten samenwonen in een nederzetting
met andere families, moesten vrouwen dit dragen om de schok in te perken en huwelijkstrouw te
garanderen → kan zowel tot structure als actor kant horen.
- Idealisme: het gebruik komt voort uit de scheiding van mannen- en vrouwenwereld, waarbij
vrouwen zich niet met de publieke sfeer identificeren. Een logisch gevolg van de scheiding van twee
werelden, waarbij vrouwen buiten tonen dat het niet hun domein is door zich te bedekken → kan
zowel tot structure als actor horen.
Tweede continuüm (dimensie) van antropologie
-Het sociale en culturele is binnen de antropologie materialisme/idealisme en dit is weerspiegeld
in de statistiek. Is echter slechts % in statistiek want er zijn individuele verschillen.
➔ Dimensie van rol van de actor (keuzen, het subject).
- Effect van agency (micro-niveau) naast structure (macro-niveau, sociaal en cultureel).
• Zie sluier debat: Agency = ‘vrijheid’ wordt langs beide zijden tegen elkaar gebruikt.
• Micro/macro gaat over zelfde dimensie als agency/structure.
• Macro, ‘structure’ is meer dan sociale structuur.
Culturele antropologie: introductie
- De habitat van een antropoloog is onze leefwereld, ze vinden betekenis door het leggen van relaties
tussen gebeurtenissen.
- Ultieme bewijzen verwachten ze niet, maar wel theorieën die consistent zijn met hun ervaringen.
Toepassing van culturele antropologie (actualiteit)
- Antropologie was in het begin een koloniale wetenschap → koloniale antropologie.
• Dit soort antropologie bestaat niet meer.
- Nu: van cultural shock naar ‘hybriditeit’.
- Sinds de postkoloniale cultural turn (1970):
• Cultuur schuilt in elke activiteit: zelfs in het ontwerp van gebouwen.
• Cultuur: overgedragen gedrag dat niet instinctmatig is → meest brede definitie vandaag de
dag: zorgt ervoor dat we over een heel brede waaier onderzoek kunnen doen.
Culturele antropologie is sociaal en politiek actueel
- ‘Aandacht voor identiteit verhult sociale ongelijkheid, dus vermijd cultuurdebat’ is progressieve
reactie (bv na verloren verkiezing) die conservatieve illusie bevestigt van één cultuur, vaste
identiteit.
- We navigeren in sferen met verschillende culturele systemen die we kunnen veranderen.
• Zelfs Piketty: geen economie zonder cultuur, want bepaalde ongelijkheidsideologie en
erfenisregels.
- Bourdieu’s toevoeging aan Marx: focus op economisch kapitaal laat anderen het symbolisch
kapitaal bepalen zoals de identiteit met hoge status (bv MAGA).
• Trumps MAGA/white supremacism maakt misbruik van het vergeten van symbolisch
kapitaal om het symbolisch kapitaal gelijk te stellen met één identiteit, white. Dat verleidt
rijk en arm.
Cultuur als structuur
Als een opbouw van ideeën die gedachten en gedrag sturen.
- Webs of meaning: betekenissen zitten vervat in een web, associaties in een andere cultuur, die je
zelf niet kan voorspellen.
• Benjamin Worf was een ingenieur die zich had gespecialiseerd in antropologie in de jaren
30’. Hij werd gebruikt door een bekende verzekeringsmaatschappij (Hartford), om een
probleem op te lossen: brandpreventie voor rokers. Arbeiders zetten hun assenbakken op
olievaten waar empty op stond, omdat ze dachten dat dit veilig was. Hij heeft ‘empty/full’
veel Kleiner op de olievaten laten zetten. Nu staat er een grote vlam met ‘fumes’ op.
• Taal en cultuur hebben een grote invloed: je kan grote zaken veranderen door een ander
concept of een ander woord te gebruiken!!
- Amerikaanse firma vraagt zich af waarom concept ‘Have a break, have a KitKat” niet aanslaat in
Japan.
• In Japan is thee geen booster, maar een moment om te relaxen.
• In de stad Kyushu slaat die zin wel aan, maar waarom? Ze spreken daar een dialect waar
de betekenis van kitto katsu gelijk is aan: you must overcome. Kitkat verkocht heel veel van
december tot februari, omdat toen een bekend examen (Juken) doorging in Japan.
• Er is dan nog een thee variant op de markt gekomen om nog dichter aan te leunen bij de
Japanse gewoontes.
• Connecties tussen betekenissen kunnen mensen er van overtuigen om een bepaald
gedragen te stellen!!
, - Succes 2014: Matcha naar Europa.
- Bankencrisis van 2008 door norm van liquiditeit (geld moet rollen) waardoor gevaarlijke
economische concept van ‘wissels’, wedden op iemands bankroet; ook tunnelvisie door
competitie, geen informatie-uitwisseling.
- Achterhaald: ‘monetaire’ transactie, nu info-barter voor Big Data.
Cultuur als perspectief
- Ervaringen vanuit leefwereld: veldwerk/ observaties voor kinderspeelgoed (bv. Lego).
- Er zijn verschillende perspectieven dus je kan ze vergelijken: journalist heeft het in de jaren ’90 over
links en religie: communisme vs Islam, maar niet in Tajikistan, want daar is het publiek vs privé. De
burgeroorlog na de val USSR was eerder etnisch. Antropoloog ontdekte dat de reden van de oorlog
niet communisme vs Islam is.
- Technologie en cultuur: gezichtsherkenning niet intrusief in China want ‘overheid zorgt voor
veiligheid’.
- Primrose kinderopvang: Millennial ouders willen aandacht voor de zelfontplooiing van hun
kinderen (we believe ipv studies show van Gen X experts).
Cultuur als identiteit
- Groepslid identificeert zich met geheel van symbolen.
- Business ethnography: bv. Opel in GM ‘Fight US – Germany’.
• Specifieker: verwachtingen met betrekking tot vergadering: ‘onderbreking dus
hiërarchisch en kort’ (Rüsselheim), ‘werk want informatie uitwisseling’ (Detroit),
‘consensus, geen baas’ (Tennessee).
- Nieuwe bedrijfsculturen onder globalisering: culturele flexibiliteit zoals teamverantwoording ipv
Fordisme (lopende-band werk).
Cultuur als gedrag
- Aanpassingen aan veranderende omgeving in functie van neurocognitieve aanleg van de mens.
- Is smartphone een attention-span killer? Nee, virtuele is bron van broodnodige vrijheid want de
angstige Gen X ouder houdt kind binnen (dana boyd).
Wat is antropologie? Waarom cultuur?
Studie (logos) van de mens (anthropos)
- DE mens? Bestaat die wel? We hebben geleerd dat door de moderniteit er een scheiding is ontstaan
tussen lichaam en geest. Neurologisch weten we dat er wel een grote connectie is, maar tijdens de
moderniteit zijn deze wel gescheiden bekeken. Het idee was dan, we hebben geen studie nodig van
“de mens”, want we hebben net alle delen apart onderzocht.
- Later, tijdens het positivisme werd de mens gezien als een biologisch, economisch, politiek,
sociaal, psychologisch,… wezen.
- Er zijn aparte wetenschappelijke disciplines voor elk aspect. Waarom dan een studie van de mens?
• Antropologen willen over de mens spreken in al zijn facetten.
- Antropologie bestaat als vakgebied al meer dan 100 jaar en kan gebruikt worden als toegepaste
wetenschap.
,Bestaansreden voor antropologie?
Specialisatie in disciplines:
1. Zorgt voor vooruitgang van kennis en technologie, maar opdelen is miskenning van het geheel (bijv.
economie zonder sociale kost en milieukost).
2. Gaat uit van een universele mens, je gaat niet uit van diversiteit, antropologie gaat over culturen.
3. Maakt de mens tot optelsom van aspecten <-> antropologische synthese: ‘cultuur’, mens in
context (ondeelbare mens).
Dus studie van culturen vanuit specificiteit + patronen:
- Deze mediaties door cultuur komen van Ian Hodder: behalve biologie/gedrag, dat is bij hem
materiële cultuur/gedrag.
Waarom culturele antropologie?
Studie (logos) van de mens (anthropos) in zijn diversiteit en universaliteit. DUS: studie van culturen, cultuur
is onvermijdelijk, cultuur is ons belangrijkste object. Voordeel is dat het verwijst naar:
- Diversiteit (vele culturen).
- Universaliteit (aantal elementen komen samen en worden tot leven gewekt).
- Er zijn zoveel elementen die samen een systeem vormen.
Na positivisme → cultural turn (1970- … ) - overal - de vraag:
- Zijn wij ons altijd bewust geweest van onze eigen cultuur, als wetenschappers?
Culturele systemen
- Diversiteit in en tussen samenlevingen → vele BETEKENISsystemen (samenhangende gehelen van
ideeën, gebruiken en sociaal gedrag). Dat is dan vanzelf divers.
- Sommige universele elementen en vele particuliere elementen.
• Universele elementen: het hebben van een taal, verwantschapsregels, sociale
uitwisseling, arbeidsverdeling, besluitvorming.
• Bron van culturele misverstanden door bijvoorbeeld verschillende betekenis van gebaren.
Je hebt zaken die je denkt te herkennen, maar toch een andere betekenis hebben.
- Daarom heb je een methode om die misverstanden te vermijden: veldwerk met participerende
observatie. Iets leren over cultuur en de betekenis vatten in een bepaalde context.
Dimensies van antropologie
Eerste dimensie van antropologie: agency/ structure
- Verklaring op micro- of macro-niveau: iets dat van toepassing is op microniveau is niet per se van
toepassing op macroniveau.
• Macroniveau = systeem - samenleving (sociaal systeem).
• Microniveau = relaties tussen mensen - de actor.
- Je hebt antropologen die meer bezig zijn met het macroniveau, en antropologen die meer bezig zijn
met het microniveau.
Voorbeeld kunstwerk Berlinde De Bruyckere:
Een jager had een hert geschoten en moest dat dier villen. Zijn zoon was hierbij maar
spurtte weg, aangezien hij dit niet wou aanzien. Hierna werd er een kunstwerk over
gemaakt door Berlinde De Bruyckere.
- Het paard in het kunstwerk is geen echt paard.
, - Biografisch: Papa vilt na de jacht.
- Meso-niveau: ervaringskader van ‘het lijden’ dat Berline met dit kunstwerk wil benadrukken →
houdt beide systemen samen.
- Bredere maatschappelijke thema van het kunstwerk: the Age of Terror.
• De terreur waar we sinds 9/11 inleven.
Cultureel/sociaal wijst op 2e dimensie van antropologie
- Sociale systemen: relaties → elk met sociale structuur (bv. klassen).
• Belangrijk om hierbinnen te kijken naar machtsrelaties.
- Culturele systemen: ideeën → elk met cultureel perspectief (bv. ideologie).
Quizvraag ter illustratie van het verschil: De volgende tabel toont de
slachtoffers van een welbepaalde gebeurtenis, ongeval of aandoening.
Welke? Sterftecijfer van de Titanic.
- Sociale (structuur): hogere sociale klasse verblijft op hoger dek.
➔ Materieel effect: meer geld= verblijven op een hoger dek.
- Culturele (structuur): norm ‘vrouwen en kinderen eerst’
➔ Ideëel effect: die norm.
➔ Deze zaken zie je weerspiegeld in de statistiek.
Eerste continuüm (dimensie) van antropologie
Materalisme <-> idealisme:
- Nikab of niqab (sluier) = Bedekking van het gelaat.
- Boerka = bedekking van de ogen (overtreffende trap).
Antropologisch materialisme <-> antropologisch idealisme:
- Antropologisch materialisme: menselijk gedrag komt fundamenteel voort uit materiële processen
(inclusief biologische, ecologische en socio-economische) en verandert in functie daarvan.
- Antropologisch idealisme: de basis van menselijke gedrag en verandering ervan is het denken.
Denken is cognitief (via betekenissysteem) en/of subjectief (door waarnemend bewustzijn).
➔ Het ene sluit het andere niet uit.
Voorbeeld een cultureel gebruik:
- Materialisme: de nikab gelaatsbedekking ontstond uit de materiële noodzaak van huwelijkstrouw
in dichtbevolkte nederzettingen. Zodra de nomaden moesten samenwonen in een nederzetting
met andere families, moesten vrouwen dit dragen om de schok in te perken en huwelijkstrouw te
garanderen → kan zowel tot structure als actor kant horen.
- Idealisme: het gebruik komt voort uit de scheiding van mannen- en vrouwenwereld, waarbij
vrouwen zich niet met de publieke sfeer identificeren. Een logisch gevolg van de scheiding van twee
werelden, waarbij vrouwen buiten tonen dat het niet hun domein is door zich te bedekken → kan
zowel tot structure als actor horen.
Tweede continuüm (dimensie) van antropologie
-Het sociale en culturele is binnen de antropologie materialisme/idealisme en dit is weerspiegeld
in de statistiek. Is echter slechts % in statistiek want er zijn individuele verschillen.
➔ Dimensie van rol van de actor (keuzen, het subject).
- Effect van agency (micro-niveau) naast structure (macro-niveau, sociaal en cultureel).
• Zie sluier debat: Agency = ‘vrijheid’ wordt langs beide zijden tegen elkaar gebruikt.
• Micro/macro gaat over zelfde dimensie als agency/structure.
• Macro, ‘structure’ is meer dan sociale structuur.
