SAMENVATTING CRIMINALITEITSVORMEN EN
MISDRIJVEN
HOOFDSTUK 1: INLEIDING TOT DE CURSUS & PRAKTISCHE AFSPRAKEN
1. INLEIDING: CRIMINALITEIT IN HET ALLEDAAGSE LEVEN
Selectie krantenknipsels
• (zie PowerPoint dia 5-20: voorbeelden zoals strafrecht en maatschappelijke veranderingen - bv. strafbaarstelling van genitale
verminking, decriminalisering van huiselijk geweld in Rusland, criminalisering van kleding zoals de boerkini, opkomst van loverboys
enzovoort)
• Criminaliteit komt terug in allerlei aspecten van het dagelijkse leven.
• Strafrechtelijke grenzen zijn afhankelijk van maatschappelijke opvattingen en veranderen doorheen de tijd.
• Wat als crimineel wordt gezien, hangt samen met maatschappelijke zorgen, normen en waarden.
2. WAT IS CRIMINALITEIT?
Waarom is de definitiekwestie zo belangrijk voor de criminologie?
• Invloed op allerhande zaken:
(1) Het voorwerp van de criminologie
▪ De definitie bepaalt wat wel of niet als “crimineel” wordt onderzocht
▪ Bv. witteboordencriminaliteit werd lang uitgesloten
(2) Hoeveel criminaliteit?
▪ Wat moeten we tellen? Hoe moeten we tellen? Is tellen wel zinvol?
▪ Cfr. criminografie, discussies over zin en onzin van criminaliteitsstatistieken en surveys, kwantitatieve vs
kwalitatieve onderzoeksmethoden enzovoort
• Veel vormen van criminaliteit blijven onder de radar zoals mimieuschade en fraude
• Surveys of statistieken geven dus geen volledig beeld
(3) Wetenschappelijk karakter van de criminologie?
▪ Fundamenteel of toegepast?; Zelfstandige wetenschap of hulpwetenschap?
• Criminologie is lang afhankelijk geweest van het strafrecht
• ‘We are compelled to admit that ‘criminology’ as traditionally conceived is a bastard science grown out
of public preoccupation with a social plague’ (Sellin 1938: 3)
o Criminologie is lang afhankelijk geweest van het strafrecht
o Sellin wijst erop dat criminologie niet neutraal is, maar sterk gevormd is door
maatschappelijke angsten en publieke opinie
(4) Theoretische en methodologische voorkeuren van de criminoloog
▪ Wie een sociale of kritische definitie volgt, kiest vaker voor kwalitatieve of contextuele methodes.
▪ De definitiekeuze stuurt dus het hele onderzoeksproces
2.1 ALLEDAAGSE DEFINITIES VAN CRIMINALITEIT
• Rol van eigen ervaringen en achtergronden
o Uw eigen ervaringen zijn van belang bij het definiëren van criminaliteit.
o Ze verschillen van mens tot mens, tijd tot tijd en plaats tot plaats.
o Criminaliteit is geen vaststaand gegeven, maar afhankelijk van de context. Wat in de ene tijd of cultuur als crimineel wordt
gezien, kan elders als normaal worden beschouwd.
• De rol van de media
o Media hebben een bepalende invloed op wat als “criminaliteit” wordt gezien.
o Ze brengen vooral opvallende, gewelddadige of moreel geladen misdrijven in beeld, wat leidt tot een vertekend beeld van
de werkelijkheid.
1
, o Andere belangrijke vormen van criminaliteit, zoals witteboordencriminaliteit of milieuschade, blijven vaak onderbelicht.
• Aandacht voor bepaalde misdrijven
o Boemanconcept: ‘de veronderstelling over misdadigers waarin op irrationele gronden negatieve kenmerken aan hen
worden toegeschreven’
▪ Er ontstaat een stereotiep beeld van de crimineel als ‘de boeman’.
▪ Media en publieke opinie creëren ‘folk devils’: vijandbeelden die symbool staan voor het ‘kwaad’ in de
samenleving, zoals jeugdbendes of migranten.
o Telelensreflex: ‘veel zien van heel weinig en zonder context; meestal wordt enkel het schokeffect van een misdaad gezien’
▪ De media focussen vaak op de meest extreme of schokkende elementen van een zaak, zonder bredere
maatschappelijke context.
▪ Hierdoor ontstaat een overdreven gevoel van dreiging, terwijl de meeste criminaliteit weinig zichtbaar of
spectaculair is.
• Aandacht voor de straf
o Mediaberichtgeving legt vaak de nadruk op harde straffen.
o Dit voedt het publieke gevoel dat “er te weinig wordt gedaan” tegen criminaliteit, zelfs als dat feitelijk niet klopt.
• Aandacht voor bepaalde groepen
o Bepaalde groepen, zoals jongeren of mensen met een migratieachtergrond, worden vaker afgebeeld als crimineel, ook al
klopt dit niet altijd met de realiteit.
• Media en publieke verontwaardiging
o De media spelen in op emoties zoals angst en woede, wat leidt tot morele verontwaardiging.
o Dit kan escaleren naar ‘moral panic’, waarbij politici, politie en publiek elkaar versterken in het overreageren op bepaalde
misdrijven of groepen.
2.2 STRAFRECHTELIJKE DEFINITIES VAN CRIMINALITEIT
• Criminaliteit is ... wat in het strafwetboek staat
o Deze definitie is formeel en duidelijk, maar beperkt.
• Strafrechtelijke definitie en rol van het overheidsoptreden: processen van criminalisering en decriminalisering
o Criminalisering = het proces dat ertoe leidt dat een bepaalde gedraging het etiket/label van criminaliteit krijgt.
▪ Primaire criminalisering = strafbaarstelling
• Een gedraging wordt wettelijk verboden. Dit gebeurt via wetgeving en zegt iets over wat een
samenleving (op dat moment) als schadelijk of ongewenst beschouwt.
▪ Secundaire criminalisering = de handelingen, de wijzen waarop het strafrechtelijk apparaat ermee omgaat:
opsporing, berechting, vervolging, bestraffing.
• Niet elk strafbaar gedrag wordt ook effectief vervolgd. Selectiviteit speelt een grote rol.
• Dit beïnvloedt welk beeld van criminaliteit zichtbaar wordt.
o Decriminalisering = een gedraging die als criminaliteit werd benoemd, verliest dat etiket/label.
▪ De facto decriminalisering = het gedrag blijft strafbaar, maar wordt in de feiten niet vervolgd (bv.
cannabisgebruik voor eigen doeleinden).
▪ De jure decriminalisering = het gedrag wordt uit het strafwetboek geschrapt (bv. abortus, euthanasie).
• Waarom (de)criminaliseren? Drie perspectieven:
o Consensus
▪ Er is een zekere overeenstemming in de samenleving over welke gedragingen strafbaar moeten zijn.
▪ Er is eensgezindheid over wat criminaliteit is en hoe men ertegen moet optreden.
o Pluralisme
▪ Er zijn verschillende groepen in de samenleving met uiteenlopende belangen die kunnen botsen.
▪ Er is echter eensgezindheid over de procedures om wetten vast te leggen en conflicten op te lossen.
o Conflict
▪ De procedures en organen van het strafrechtelijk systeem zelf worden ter discussie gesteld.
▪ De strafwetten worden gezien als instrumenten die vooral de belangen van dominante groepen dienen.
DEVIANTIESOCIOLOGIE EN AANDACHT VOOR STRAFBAARSTELLING
• Deviantiesociologie en proces van etikettering
o Reacties staan centraal, met strafbaarstelling als een belangrijke vorm van reageren.
o De focus ligt niet op het gedrag zelf, maar op de maatschappelijke reactie.
o Wanneer gedrag als afwijkend wordt bestempeld en bestraft, krijgt het het etiket van deviant of crimineel.
• Complexiteit van causaliteitsvraagstuk
o Het is moeilijk te bepalen of gedrag deviant is omdat het inherent fout is, of omdat het zo wordt behandeld.
2
, o De oorzaak ligt vaak in sociale normen en machtsstructuren.
• Reactie die zelf criminogeen kan zijn t.g.v. impact van stigmatiserende stempel
o Door iemand als crimineel te bestempelen, verhoogt de kans op herhaald delinquent gedrag.
o Het stigma beperkt iemands kansen op werk, huisvesting en sociale aanvaarding.
• Sociale controle-instellingen komen in het vizier (politie, gerecht, jeugdzorg)
o Hoe deze instellingen reageren op bepaald gedrag is cruciaal voor het ontstaan of versterken van criminaliteit.
• ‘…older sociology tended to rest heavily upon the idea that deviance leads to social control. I have come to believe that the reverse
idea, i.e. social control leads to deviance, is equally tenable and the potentially richer premise for studying deviance in modern
society’ (Lemert 1967: v)
o Niet enkel deviant gedrag roept sociale controle op; sociale controle (zoals politieoptreden of wetten) kan ook deviant
gedrag uitlokken of versterken.
MORELE VERONTWAARDIGING EN MORELE KRUISVAARDERS
• Criminaliteit als ‘sociale constructie’
o De inhoud van het begrip ‘criminaliteit’ wordt bepaald door afspraken die we als samenleving maken.
o Criminaliteit is dus niet iets natuurlijks of vanzelfsprekends.
• De rol van de media bij ‘deviance amplification’
o Media vergroten de zichtbaarheid van bepaalde gedragingen, waardoor het probleem ernstiger lijkt dan het in
werkelijkheid is.
o Hierdoor wordt de maatschappelijke reactie heviger.
• De rol van de ‘morele kruisvaarders’
o Groepen of individuen die actief bepaalde thema’s onder de aandacht brengen en normen willen opleggen aan de
samenleving.
▪ Bijvoorbeeld religieuze groepen die zich verzetten tegen euthanasie.
o Zij spelen een centrale rol in het aanwakkeren van publieke verontwaardiging en het vragen om (nieuwe) wetgeving.
STANLEY COHEN EN ‘MORELE PANIEK’
• Stanley Cohen (1942 - 2013)
o Heeft intensief gewerkt rond maatschappelijke reacties op deviant gedrag, vooral jeugddelinquentie.
o Richtte zich op hoe paniek ontstaat rond bepaalde groepen.
• Auteur van Folk Devils and Moral Panics: The Creation of the Mods and Rockers (1972)
o Zijn werk toont aan hoe media, politiek en publiek collectief overreageren op relatief beperkte/kleine feiten.
• ‘To point to the complexities of the relationship between social objects and their interpretation is ...the whole point of studying
deviance and social control’ (Cohen 2002: xxii)
o Het gaat er niet om wat er objectief gebeurt, maar om hoe gebeurtenissen worden geïnterpreteerd.
o Waarneming en betekenisgeving zijn cruciaal bij het bestuderen van deviant gedrag en sociale controle.
FOLK DEVILS AND MORAL PANICS
‘Societies appear to be subject, every now and then, to periods of moral panic. (1) A condition, episode, person or group of persons emerges to become defined
as a threat to social values and interests; (2) its nature is presented in a stylized and stereotypical fashion by the mass media; (3) the moral barricades are
manned by editors, bishops, politicians and other right-thinking people; (4) socially accredited experts pronounce their diagnoses and solutions; (5) ways of
coping are evolved or (more often) resorted to; (6) the condition then disappears, submerges or deteriorates and becomes more visible. Sometimes the object of
the panic is quite novel and at other times it is something which has been in existence long enough, but suddenly appears in the limelight. Sometimes the panic
passes over and is forgotten, except in folklore and collective memory; at other times it has more serious and long-lasting repercussions and might produce such
changes as those in legal and social policy or even in the way the society conceives itself’ (p. 1)
• In periodes van morele paniek worden bepaalde groepen of gedragingen uitvergroot tot een bedreiging.
• De maatschappelijke reactie is vaak overdreven en kan institutioneel verankerd raken.
• Soms verdwijnen deze panieken snel, soms hebben ze langdurige effecten op wetgeving, beleid of maatschappelijke opvattingen.
ELEMENTEN VAN MORELE PANIEK
• = elkaar versterkende en disproportionele reacties van de media, de politici en het publiek op deviante verschijnselen die worden
ervaren als bedreigend of zelfs ondermijnend voor de maatschappelijke waarden en belangen.
• Vijf elementen:
o Bezorgdheid: over het gedrag van bepaalde mensen of groepen in de samenleving.
o Vijandigheid: diegenen die als ‘folk devils’ worden gezien, worden negatief afgeschilderd als vijanden van de samenleving.
3
, o Consensus: er ontstaat een brede overeenstemming in de samenleving dat het fenomeen of de groep een bedreiging
vormt.
o Disproportionaliteit: de reactie op het fenomeen is buiten verhouding tot het feitelijke gevaar.
o Volatiliteit: de paniek kan plots opduiken, maar ook even plots weer verdwijnen.
CONTEXTUEEL CONSTRUCTIVISME VAN JOEL BEST
• Joel Best, auteur van o.m. Random Violence (1999)
• Hoe identificeert een samenleving bepaalde gebeurtenissen of incidenten als ‘problematisch’ en komt het o.m. tot strafbaarstelling?
o Niet alle gebeurtenissen krijgen dezelfde aandacht.
o Wat als “probleem” wordt benoemd, is afhankelijk van interpretatie, media-aandacht, morele betrokkenheid en belangen.
o Het gaat dus om de sociale context waarin gedragingen betekenis krijgen.
2.3 CRIMINOLOGISCHE DEFINITIES VAN CRIMINALITEIT
• Criminologie = autonome wetenschap of hulpwetenschap?
• Doorheen de geschiedenis zijn er diverse pogingen geweest om de afhankelijkheid van de criminologie t.a.v. het strafrecht te
doorbreken.
o Zoektocht naar autonome ‘wetenschappelijke’ definitie
▪ Poging om een eigen, onafhankelijke definitie van criminaliteit te formuleren, los van juridische bepalingen.
o Zoektocht naar eigen cijfers
▪ Criminaliteitsstatistiek als officiële statistiek waarbij criminologen geen vat hebben op de dataverzameling.
▪ Daarom ontwikkeling van self-report studies en victim surveys.
• Officiële statistieken zijn vaak onvolledig en selectief.
• Zelfrapportage en slachtofferenquêtes bieden meer inzicht in verborgen criminaliteit en
onderrapportage.
2.3.1 EDWIN SUTHERLAND EN WITTEBOORDENCRIMINALITEIT
• Edwin Sutherland en onderzoek naar witteboordencriminaliteit
• Sutherland doorprikt gangbare opvattingen en theorieën over criminaliteit door de definitie van criminaliteit ter discussie te stellen.
o Hij stelde dat criminaliteit ook voorkomt bij hogere klassen, en niet exclusief iets is van armen of ‘asocialen’.
o Hij bracht fraude, belastingontduiking en economische delicten onder de aandacht.
WITTEBOORDENCRIMINALITEIT
• Incidentie = het aantal nieuwe gevallen van witteboordencriminaliteit binnen een bepaalde periode
o Grote groepen van misdrijfplegers vallen buiten beeld.
o Je vindt ze niet terug op de klassieke pagina’s over criminaliteit, maar op de financiële pagina’s van kranten.
o Voorbeelden: fraude, omkoping, belastingontduiking, beursmanipulatie, fee-splitting (bv. in de medische sector).
• Financiële kost: witteboordencriminaliteit gaat gepaard met veel hogere kosten dan gewone criminaliteit.
• Sociale kost
o Vertrouwen in instellingen en eerlijke concurrentie worden aangetast
▪ Doordat mensen zien dat frauders of corrupte personen ermee wegkomen
▪ Bedrijven die zich wel aan de regels houden, worden benadeeld tegenover bedrijven die frauderen of omkopen.
o Sociale relaties komen onder druk te staan: mensen merken dat de regels niet eerlijk worden toegepast
o Ongelijkheid wordt versterkt: rijke of machtige mensen kunnen makkelijker misdrijven plegen zonder gevolgen, wat de
sociale kloof verder vergroot
• Falen van bestaande theorieën: klassieke theorieën focussen op individuele tekorten (zoals gebrek aan zelfcontrole) of sociaal-
economische achterstand (zoals armoede), en verklaren weinig bij witteboordencriminaliteit (hoogopgeleide, goed verdienende
mensen).
• Criterium van sociale schade: niet alleen financiële schade, maar ook sociale schade moet mee in rekening worden gebracht.
2.3.2 DE SCHWENDINGERS EN MENSENRECHTENSCHENDINGEN
• Koppel heeft in het midden van de jaren ’70 een artikel geschreven
o Wantrouwen tegenover de staat stond centraal.
o Idee van burgerrechten kwam sterk op de voorgrond, om burgers te beschermen tegen de macht van de staat.
4
MISDRIJVEN
HOOFDSTUK 1: INLEIDING TOT DE CURSUS & PRAKTISCHE AFSPRAKEN
1. INLEIDING: CRIMINALITEIT IN HET ALLEDAAGSE LEVEN
Selectie krantenknipsels
• (zie PowerPoint dia 5-20: voorbeelden zoals strafrecht en maatschappelijke veranderingen - bv. strafbaarstelling van genitale
verminking, decriminalisering van huiselijk geweld in Rusland, criminalisering van kleding zoals de boerkini, opkomst van loverboys
enzovoort)
• Criminaliteit komt terug in allerlei aspecten van het dagelijkse leven.
• Strafrechtelijke grenzen zijn afhankelijk van maatschappelijke opvattingen en veranderen doorheen de tijd.
• Wat als crimineel wordt gezien, hangt samen met maatschappelijke zorgen, normen en waarden.
2. WAT IS CRIMINALITEIT?
Waarom is de definitiekwestie zo belangrijk voor de criminologie?
• Invloed op allerhande zaken:
(1) Het voorwerp van de criminologie
▪ De definitie bepaalt wat wel of niet als “crimineel” wordt onderzocht
▪ Bv. witteboordencriminaliteit werd lang uitgesloten
(2) Hoeveel criminaliteit?
▪ Wat moeten we tellen? Hoe moeten we tellen? Is tellen wel zinvol?
▪ Cfr. criminografie, discussies over zin en onzin van criminaliteitsstatistieken en surveys, kwantitatieve vs
kwalitatieve onderzoeksmethoden enzovoort
• Veel vormen van criminaliteit blijven onder de radar zoals mimieuschade en fraude
• Surveys of statistieken geven dus geen volledig beeld
(3) Wetenschappelijk karakter van de criminologie?
▪ Fundamenteel of toegepast?; Zelfstandige wetenschap of hulpwetenschap?
• Criminologie is lang afhankelijk geweest van het strafrecht
• ‘We are compelled to admit that ‘criminology’ as traditionally conceived is a bastard science grown out
of public preoccupation with a social plague’ (Sellin 1938: 3)
o Criminologie is lang afhankelijk geweest van het strafrecht
o Sellin wijst erop dat criminologie niet neutraal is, maar sterk gevormd is door
maatschappelijke angsten en publieke opinie
(4) Theoretische en methodologische voorkeuren van de criminoloog
▪ Wie een sociale of kritische definitie volgt, kiest vaker voor kwalitatieve of contextuele methodes.
▪ De definitiekeuze stuurt dus het hele onderzoeksproces
2.1 ALLEDAAGSE DEFINITIES VAN CRIMINALITEIT
• Rol van eigen ervaringen en achtergronden
o Uw eigen ervaringen zijn van belang bij het definiëren van criminaliteit.
o Ze verschillen van mens tot mens, tijd tot tijd en plaats tot plaats.
o Criminaliteit is geen vaststaand gegeven, maar afhankelijk van de context. Wat in de ene tijd of cultuur als crimineel wordt
gezien, kan elders als normaal worden beschouwd.
• De rol van de media
o Media hebben een bepalende invloed op wat als “criminaliteit” wordt gezien.
o Ze brengen vooral opvallende, gewelddadige of moreel geladen misdrijven in beeld, wat leidt tot een vertekend beeld van
de werkelijkheid.
1
, o Andere belangrijke vormen van criminaliteit, zoals witteboordencriminaliteit of milieuschade, blijven vaak onderbelicht.
• Aandacht voor bepaalde misdrijven
o Boemanconcept: ‘de veronderstelling over misdadigers waarin op irrationele gronden negatieve kenmerken aan hen
worden toegeschreven’
▪ Er ontstaat een stereotiep beeld van de crimineel als ‘de boeman’.
▪ Media en publieke opinie creëren ‘folk devils’: vijandbeelden die symbool staan voor het ‘kwaad’ in de
samenleving, zoals jeugdbendes of migranten.
o Telelensreflex: ‘veel zien van heel weinig en zonder context; meestal wordt enkel het schokeffect van een misdaad gezien’
▪ De media focussen vaak op de meest extreme of schokkende elementen van een zaak, zonder bredere
maatschappelijke context.
▪ Hierdoor ontstaat een overdreven gevoel van dreiging, terwijl de meeste criminaliteit weinig zichtbaar of
spectaculair is.
• Aandacht voor de straf
o Mediaberichtgeving legt vaak de nadruk op harde straffen.
o Dit voedt het publieke gevoel dat “er te weinig wordt gedaan” tegen criminaliteit, zelfs als dat feitelijk niet klopt.
• Aandacht voor bepaalde groepen
o Bepaalde groepen, zoals jongeren of mensen met een migratieachtergrond, worden vaker afgebeeld als crimineel, ook al
klopt dit niet altijd met de realiteit.
• Media en publieke verontwaardiging
o De media spelen in op emoties zoals angst en woede, wat leidt tot morele verontwaardiging.
o Dit kan escaleren naar ‘moral panic’, waarbij politici, politie en publiek elkaar versterken in het overreageren op bepaalde
misdrijven of groepen.
2.2 STRAFRECHTELIJKE DEFINITIES VAN CRIMINALITEIT
• Criminaliteit is ... wat in het strafwetboek staat
o Deze definitie is formeel en duidelijk, maar beperkt.
• Strafrechtelijke definitie en rol van het overheidsoptreden: processen van criminalisering en decriminalisering
o Criminalisering = het proces dat ertoe leidt dat een bepaalde gedraging het etiket/label van criminaliteit krijgt.
▪ Primaire criminalisering = strafbaarstelling
• Een gedraging wordt wettelijk verboden. Dit gebeurt via wetgeving en zegt iets over wat een
samenleving (op dat moment) als schadelijk of ongewenst beschouwt.
▪ Secundaire criminalisering = de handelingen, de wijzen waarop het strafrechtelijk apparaat ermee omgaat:
opsporing, berechting, vervolging, bestraffing.
• Niet elk strafbaar gedrag wordt ook effectief vervolgd. Selectiviteit speelt een grote rol.
• Dit beïnvloedt welk beeld van criminaliteit zichtbaar wordt.
o Decriminalisering = een gedraging die als criminaliteit werd benoemd, verliest dat etiket/label.
▪ De facto decriminalisering = het gedrag blijft strafbaar, maar wordt in de feiten niet vervolgd (bv.
cannabisgebruik voor eigen doeleinden).
▪ De jure decriminalisering = het gedrag wordt uit het strafwetboek geschrapt (bv. abortus, euthanasie).
• Waarom (de)criminaliseren? Drie perspectieven:
o Consensus
▪ Er is een zekere overeenstemming in de samenleving over welke gedragingen strafbaar moeten zijn.
▪ Er is eensgezindheid over wat criminaliteit is en hoe men ertegen moet optreden.
o Pluralisme
▪ Er zijn verschillende groepen in de samenleving met uiteenlopende belangen die kunnen botsen.
▪ Er is echter eensgezindheid over de procedures om wetten vast te leggen en conflicten op te lossen.
o Conflict
▪ De procedures en organen van het strafrechtelijk systeem zelf worden ter discussie gesteld.
▪ De strafwetten worden gezien als instrumenten die vooral de belangen van dominante groepen dienen.
DEVIANTIESOCIOLOGIE EN AANDACHT VOOR STRAFBAARSTELLING
• Deviantiesociologie en proces van etikettering
o Reacties staan centraal, met strafbaarstelling als een belangrijke vorm van reageren.
o De focus ligt niet op het gedrag zelf, maar op de maatschappelijke reactie.
o Wanneer gedrag als afwijkend wordt bestempeld en bestraft, krijgt het het etiket van deviant of crimineel.
• Complexiteit van causaliteitsvraagstuk
o Het is moeilijk te bepalen of gedrag deviant is omdat het inherent fout is, of omdat het zo wordt behandeld.
2
, o De oorzaak ligt vaak in sociale normen en machtsstructuren.
• Reactie die zelf criminogeen kan zijn t.g.v. impact van stigmatiserende stempel
o Door iemand als crimineel te bestempelen, verhoogt de kans op herhaald delinquent gedrag.
o Het stigma beperkt iemands kansen op werk, huisvesting en sociale aanvaarding.
• Sociale controle-instellingen komen in het vizier (politie, gerecht, jeugdzorg)
o Hoe deze instellingen reageren op bepaald gedrag is cruciaal voor het ontstaan of versterken van criminaliteit.
• ‘…older sociology tended to rest heavily upon the idea that deviance leads to social control. I have come to believe that the reverse
idea, i.e. social control leads to deviance, is equally tenable and the potentially richer premise for studying deviance in modern
society’ (Lemert 1967: v)
o Niet enkel deviant gedrag roept sociale controle op; sociale controle (zoals politieoptreden of wetten) kan ook deviant
gedrag uitlokken of versterken.
MORELE VERONTWAARDIGING EN MORELE KRUISVAARDERS
• Criminaliteit als ‘sociale constructie’
o De inhoud van het begrip ‘criminaliteit’ wordt bepaald door afspraken die we als samenleving maken.
o Criminaliteit is dus niet iets natuurlijks of vanzelfsprekends.
• De rol van de media bij ‘deviance amplification’
o Media vergroten de zichtbaarheid van bepaalde gedragingen, waardoor het probleem ernstiger lijkt dan het in
werkelijkheid is.
o Hierdoor wordt de maatschappelijke reactie heviger.
• De rol van de ‘morele kruisvaarders’
o Groepen of individuen die actief bepaalde thema’s onder de aandacht brengen en normen willen opleggen aan de
samenleving.
▪ Bijvoorbeeld religieuze groepen die zich verzetten tegen euthanasie.
o Zij spelen een centrale rol in het aanwakkeren van publieke verontwaardiging en het vragen om (nieuwe) wetgeving.
STANLEY COHEN EN ‘MORELE PANIEK’
• Stanley Cohen (1942 - 2013)
o Heeft intensief gewerkt rond maatschappelijke reacties op deviant gedrag, vooral jeugddelinquentie.
o Richtte zich op hoe paniek ontstaat rond bepaalde groepen.
• Auteur van Folk Devils and Moral Panics: The Creation of the Mods and Rockers (1972)
o Zijn werk toont aan hoe media, politiek en publiek collectief overreageren op relatief beperkte/kleine feiten.
• ‘To point to the complexities of the relationship between social objects and their interpretation is ...the whole point of studying
deviance and social control’ (Cohen 2002: xxii)
o Het gaat er niet om wat er objectief gebeurt, maar om hoe gebeurtenissen worden geïnterpreteerd.
o Waarneming en betekenisgeving zijn cruciaal bij het bestuderen van deviant gedrag en sociale controle.
FOLK DEVILS AND MORAL PANICS
‘Societies appear to be subject, every now and then, to periods of moral panic. (1) A condition, episode, person or group of persons emerges to become defined
as a threat to social values and interests; (2) its nature is presented in a stylized and stereotypical fashion by the mass media; (3) the moral barricades are
manned by editors, bishops, politicians and other right-thinking people; (4) socially accredited experts pronounce their diagnoses and solutions; (5) ways of
coping are evolved or (more often) resorted to; (6) the condition then disappears, submerges or deteriorates and becomes more visible. Sometimes the object of
the panic is quite novel and at other times it is something which has been in existence long enough, but suddenly appears in the limelight. Sometimes the panic
passes over and is forgotten, except in folklore and collective memory; at other times it has more serious and long-lasting repercussions and might produce such
changes as those in legal and social policy or even in the way the society conceives itself’ (p. 1)
• In periodes van morele paniek worden bepaalde groepen of gedragingen uitvergroot tot een bedreiging.
• De maatschappelijke reactie is vaak overdreven en kan institutioneel verankerd raken.
• Soms verdwijnen deze panieken snel, soms hebben ze langdurige effecten op wetgeving, beleid of maatschappelijke opvattingen.
ELEMENTEN VAN MORELE PANIEK
• = elkaar versterkende en disproportionele reacties van de media, de politici en het publiek op deviante verschijnselen die worden
ervaren als bedreigend of zelfs ondermijnend voor de maatschappelijke waarden en belangen.
• Vijf elementen:
o Bezorgdheid: over het gedrag van bepaalde mensen of groepen in de samenleving.
o Vijandigheid: diegenen die als ‘folk devils’ worden gezien, worden negatief afgeschilderd als vijanden van de samenleving.
3
, o Consensus: er ontstaat een brede overeenstemming in de samenleving dat het fenomeen of de groep een bedreiging
vormt.
o Disproportionaliteit: de reactie op het fenomeen is buiten verhouding tot het feitelijke gevaar.
o Volatiliteit: de paniek kan plots opduiken, maar ook even plots weer verdwijnen.
CONTEXTUEEL CONSTRUCTIVISME VAN JOEL BEST
• Joel Best, auteur van o.m. Random Violence (1999)
• Hoe identificeert een samenleving bepaalde gebeurtenissen of incidenten als ‘problematisch’ en komt het o.m. tot strafbaarstelling?
o Niet alle gebeurtenissen krijgen dezelfde aandacht.
o Wat als “probleem” wordt benoemd, is afhankelijk van interpretatie, media-aandacht, morele betrokkenheid en belangen.
o Het gaat dus om de sociale context waarin gedragingen betekenis krijgen.
2.3 CRIMINOLOGISCHE DEFINITIES VAN CRIMINALITEIT
• Criminologie = autonome wetenschap of hulpwetenschap?
• Doorheen de geschiedenis zijn er diverse pogingen geweest om de afhankelijkheid van de criminologie t.a.v. het strafrecht te
doorbreken.
o Zoektocht naar autonome ‘wetenschappelijke’ definitie
▪ Poging om een eigen, onafhankelijke definitie van criminaliteit te formuleren, los van juridische bepalingen.
o Zoektocht naar eigen cijfers
▪ Criminaliteitsstatistiek als officiële statistiek waarbij criminologen geen vat hebben op de dataverzameling.
▪ Daarom ontwikkeling van self-report studies en victim surveys.
• Officiële statistieken zijn vaak onvolledig en selectief.
• Zelfrapportage en slachtofferenquêtes bieden meer inzicht in verborgen criminaliteit en
onderrapportage.
2.3.1 EDWIN SUTHERLAND EN WITTEBOORDENCRIMINALITEIT
• Edwin Sutherland en onderzoek naar witteboordencriminaliteit
• Sutherland doorprikt gangbare opvattingen en theorieën over criminaliteit door de definitie van criminaliteit ter discussie te stellen.
o Hij stelde dat criminaliteit ook voorkomt bij hogere klassen, en niet exclusief iets is van armen of ‘asocialen’.
o Hij bracht fraude, belastingontduiking en economische delicten onder de aandacht.
WITTEBOORDENCRIMINALITEIT
• Incidentie = het aantal nieuwe gevallen van witteboordencriminaliteit binnen een bepaalde periode
o Grote groepen van misdrijfplegers vallen buiten beeld.
o Je vindt ze niet terug op de klassieke pagina’s over criminaliteit, maar op de financiële pagina’s van kranten.
o Voorbeelden: fraude, omkoping, belastingontduiking, beursmanipulatie, fee-splitting (bv. in de medische sector).
• Financiële kost: witteboordencriminaliteit gaat gepaard met veel hogere kosten dan gewone criminaliteit.
• Sociale kost
o Vertrouwen in instellingen en eerlijke concurrentie worden aangetast
▪ Doordat mensen zien dat frauders of corrupte personen ermee wegkomen
▪ Bedrijven die zich wel aan de regels houden, worden benadeeld tegenover bedrijven die frauderen of omkopen.
o Sociale relaties komen onder druk te staan: mensen merken dat de regels niet eerlijk worden toegepast
o Ongelijkheid wordt versterkt: rijke of machtige mensen kunnen makkelijker misdrijven plegen zonder gevolgen, wat de
sociale kloof verder vergroot
• Falen van bestaande theorieën: klassieke theorieën focussen op individuele tekorten (zoals gebrek aan zelfcontrole) of sociaal-
economische achterstand (zoals armoede), en verklaren weinig bij witteboordencriminaliteit (hoogopgeleide, goed verdienende
mensen).
• Criterium van sociale schade: niet alleen financiële schade, maar ook sociale schade moet mee in rekening worden gebracht.
2.3.2 DE SCHWENDINGERS EN MENSENRECHTENSCHENDINGEN
• Koppel heeft in het midden van de jaren ’70 een artikel geschreven
o Wantrouwen tegenover de staat stond centraal.
o Idee van burgerrechten kwam sterk op de voorgrond, om burgers te beschermen tegen de macht van de staat.
4
