POLITIËLE EN GERECHTELIJKE ORGANISATIE
LES 1: KORTE GESCHIEDENIS VAN HET BELGISCHE POLITIEWEZEN (1794-
1987)
INLEIDING – FRANSE TIJD
Waarom stilstaan bij de geschiedenis van de Belgische politie?
1. De Franse en Hollandse erfenis (1794-1830)
2. De eerste fundamenten van een nationaal gecentraliseerd politiesysteem (1830-
1885)
3. De verhoogde militarisering van een nationaal systeem van openbare orde (1886-
1914)
4. De versterking van een nationaal en gemilitariseerd politiebestel (1918-1940)
5. De Belgische politie en magistratuur en het probleem van de ordehandhaving
(1940-1945)
6. Herstel van het politiebestel (1945-1959)
7. Naar een concurrentieel politiebestel (1960 – 1981)
8. Het neoliberale regime en de machinale uitbouw van het politiebestel (1981-1987)
Inzicht in het verleden draagt bij aan inzicht in de complexiteit van het heden:
o ‘…niet alleen de manier waarop het politiewezen momenteel is
georganiseerd, is in hoge mate de vrucht van tal van beslissingen die in
het (verre) verleden onder druk van alle mogelijke omstandigheden zijn
genomen, maar ook de manier waarop er momenteel door beleidsmakers
wordt gesproken over zijn verdere reorganisatie, laat zien hoe sterk het
verleden doorwerkt in de vormgeving van de toekomst’ (Fijnaut
1995: v)
Opdrachten van politie én de organisatie van - én toezicht op - het politiebestel,
steeds gesitueerd in een ruimere socio-politieke en economische context:
o ‘Een wettekst over structuren lijkt een neutraal technisch vertoog over de
organisatie van de opdrachten van de politie. Daarachter schuilt echter een
ideologisch geladen debat over de plaats van de politie in de
samenleving over het moeilijk te vinden evenwicht tussen (staats)orde
en individuele rechten en vrijheden’ (Eliaerts 1999: 39).
3 Voorafgaande bemerkingen:
1. De geschiedenis van het politiewezen is een rijke en complexe geschiedenis
(waar we slechts fragmentair en selectief aandacht aan kunnen besteden in het
licht van deze cursus).
2. De geschiedenis van het politiewezen is niet enkel – en zelfs niet primair –
een geschiedenis van de misdaadbestrijding
3. De geschiedenis van het politiewezen kan niet losgekoppeld worden van de
Belgische politieke en sociale geschiedenis.
1
,Rode draden doorheen politiegeschiedenis:
1. Een politiebestel gekenmerkt door een grote verscheidenheid (= Verschillende
diensten die de politieorganisatie vormgeven.) enerzijds en een onevenwichtige
ontwikkeling anderzijds. (= welke evenwichten ontstaan er uit deze diensten?)
2. Spanning tussen centrale aansturing (= de federale overheid, meer
specifiek een minister) enerzijds en lokale (gemeentelijke) autonomie (=
de burgemeester) anderzijds.
3. Spanning tussen streven naar efficiëntie en effectiviteit in politieoptreden
enerzijds en legitimiteit en democratische controle anderzijds.
4. Diverse politie-instanties met eigen ontwikkelingsdynamiek die samen de
politiezorg moeten verzorgen – maar hoe? (op welke manier zien we problemen
ontstaan?)
1 DE FRANSE EN HOLLANDSE ERFENIS (1794-1830)
1.1 DE FRANSE TIJD (1794 – 1814):
Franse tijd (1794-1814): Belgisch
politiebestel blijft lange tijd beïnvloed door het
Franse model.
Frans model:
o Burgerlijke Republiek (1794-1799):
Politie moet haar oorsprong vinden in
de burgerij.
o Napoleontisch regime (1799-1814) - "Politiestaat": Gericht op
openbare orde en politieke informatie.
Kenmerken van het Franse model:
1. Militarisering: Politie wordt gedisciplineerd en hiërarchisch
georganiseerd (gendarmerie).
2. Centralisering:
o Uitbouw van de gendarmerie en invoering van nationale wetgeving.
o Controle door uitvoerende macht (ministerie van politie), niet door de
rechterlijke macht.
o Invoering van het onderscheid tussen administratieve en gerechtelijke
politie.
2
, o Politie als instrument van de staat: censuur, arrestaties, toezicht.
o Joseph Fouché en de ‘haute police’
Joseph Fouché en de ‘Haute Police’
Minister van Algemene Politie (vanaf 1799).
Oprichting Police Secrète (Openbare Veiligheid).
Taken: inwinnen, analyseren en gebruiken van inlichtingen via informanten en
infiltranten.
Doel: verzamelen van politieke informatie.
Haute police = focus op politieke inlichtingen (vs. police basse = criminele
inlichtingen).
Politie wordt een instrument van de machthebber om de samenleving in het oog
te houden.
VERSCHEIDEN POLITIEAPPARAAT:
3 Korpsen:
1. Gendarmerie Impériale (1798-1809: ‘Corps de la Gendarmerie Nationale’ →
elitekorps).
2. Police Municipale (vanaf 1789):
o Taken: verkeersveiligheid, openbare orde, toezicht bij festiviteiten,
controle maten/gewichten, maatregelen bij brand en besmettelijke
ziekten, vermijden van ongelukken door geesteszieken en
dolle dieren.
o Zowel administratieve als gerechtelijke taken.
o Commissarissen en veldwachters.
o Belangrijke rol voor de burgemeester!
3. Garde Nationale (1800-1810):
o Voorloper van de burgerwacht.
3
, o Taken: openbare orde en grens- en kustbewaking
Onderscheid tussen administratieve en gerechtelijke politie (1795):
Administratieve (bestuurlijke) politie Gerechtelijke politie
- Openbare orde handhaven - Opsporen van misdrijven,
vaststellen, bewijzen
verzamelen
- Voorkomen van misdrijven - Misdadigers voor het gerecht
(preventief) dagen (repressief)
- Obv politiereglementen - Wie? Politiecommissarissen,
veld- en boswachters,
vrederechters, luitenants en
kapiteins gendarmerie
1.2 DE HOLLANDSE TIJD (1815-1830) – INTERBELLUM:
Overname Franse erfenis, maar in mildere vorm → afzwakking
van de ‘politiestaat’.
Behoud van het idee van ‘haute police’ en politieke inlichtingen.
Politieorganisatie:
1. Maréchaussée (gendarmerie, maar term vervangen wegens beladen)
→ centraal korps in Nederland.
2. Gemeentelijke politie (commissarissen en veldwachters).
1. Toename gemeentelijke autonomie van 1815 (maar weer afzwakking v.a.
1825)
3. Burgerwacht of ‘schutterij’.
4. Toename gemeentelijke autonomie vanaf 1815, maar afzwakking vanaf
1825.
5. Afgezwakte kopie van Franse tijd binnen het Nederlandse model.
Willem I had een afwachtende houding t.o.v. ordehandhaving: "We zullen zien".
NAAR EEN NATIONAAL GECENTRALISEERD POLITIESYSTEEM (1830-1885):
De eerste fundamenten van het Belgisch politiebestel:
1830: Belgische onafhankelijkheid → streven naar een sterke,
gecentraliseerde staat, maar mét gemeentelijke autonomie.
1831: Grondwet.
Tweede helft 19e eeuw: Industriële ontwikkeling → sociale
onrust
o Industriële crisis (1873-1885): stakingen en disciplinering
van de arbeidersklasse.
4
LES 1: KORTE GESCHIEDENIS VAN HET BELGISCHE POLITIEWEZEN (1794-
1987)
INLEIDING – FRANSE TIJD
Waarom stilstaan bij de geschiedenis van de Belgische politie?
1. De Franse en Hollandse erfenis (1794-1830)
2. De eerste fundamenten van een nationaal gecentraliseerd politiesysteem (1830-
1885)
3. De verhoogde militarisering van een nationaal systeem van openbare orde (1886-
1914)
4. De versterking van een nationaal en gemilitariseerd politiebestel (1918-1940)
5. De Belgische politie en magistratuur en het probleem van de ordehandhaving
(1940-1945)
6. Herstel van het politiebestel (1945-1959)
7. Naar een concurrentieel politiebestel (1960 – 1981)
8. Het neoliberale regime en de machinale uitbouw van het politiebestel (1981-1987)
Inzicht in het verleden draagt bij aan inzicht in de complexiteit van het heden:
o ‘…niet alleen de manier waarop het politiewezen momenteel is
georganiseerd, is in hoge mate de vrucht van tal van beslissingen die in
het (verre) verleden onder druk van alle mogelijke omstandigheden zijn
genomen, maar ook de manier waarop er momenteel door beleidsmakers
wordt gesproken over zijn verdere reorganisatie, laat zien hoe sterk het
verleden doorwerkt in de vormgeving van de toekomst’ (Fijnaut
1995: v)
Opdrachten van politie én de organisatie van - én toezicht op - het politiebestel,
steeds gesitueerd in een ruimere socio-politieke en economische context:
o ‘Een wettekst over structuren lijkt een neutraal technisch vertoog over de
organisatie van de opdrachten van de politie. Daarachter schuilt echter een
ideologisch geladen debat over de plaats van de politie in de
samenleving over het moeilijk te vinden evenwicht tussen (staats)orde
en individuele rechten en vrijheden’ (Eliaerts 1999: 39).
3 Voorafgaande bemerkingen:
1. De geschiedenis van het politiewezen is een rijke en complexe geschiedenis
(waar we slechts fragmentair en selectief aandacht aan kunnen besteden in het
licht van deze cursus).
2. De geschiedenis van het politiewezen is niet enkel – en zelfs niet primair –
een geschiedenis van de misdaadbestrijding
3. De geschiedenis van het politiewezen kan niet losgekoppeld worden van de
Belgische politieke en sociale geschiedenis.
1
,Rode draden doorheen politiegeschiedenis:
1. Een politiebestel gekenmerkt door een grote verscheidenheid (= Verschillende
diensten die de politieorganisatie vormgeven.) enerzijds en een onevenwichtige
ontwikkeling anderzijds. (= welke evenwichten ontstaan er uit deze diensten?)
2. Spanning tussen centrale aansturing (= de federale overheid, meer
specifiek een minister) enerzijds en lokale (gemeentelijke) autonomie (=
de burgemeester) anderzijds.
3. Spanning tussen streven naar efficiëntie en effectiviteit in politieoptreden
enerzijds en legitimiteit en democratische controle anderzijds.
4. Diverse politie-instanties met eigen ontwikkelingsdynamiek die samen de
politiezorg moeten verzorgen – maar hoe? (op welke manier zien we problemen
ontstaan?)
1 DE FRANSE EN HOLLANDSE ERFENIS (1794-1830)
1.1 DE FRANSE TIJD (1794 – 1814):
Franse tijd (1794-1814): Belgisch
politiebestel blijft lange tijd beïnvloed door het
Franse model.
Frans model:
o Burgerlijke Republiek (1794-1799):
Politie moet haar oorsprong vinden in
de burgerij.
o Napoleontisch regime (1799-1814) - "Politiestaat": Gericht op
openbare orde en politieke informatie.
Kenmerken van het Franse model:
1. Militarisering: Politie wordt gedisciplineerd en hiërarchisch
georganiseerd (gendarmerie).
2. Centralisering:
o Uitbouw van de gendarmerie en invoering van nationale wetgeving.
o Controle door uitvoerende macht (ministerie van politie), niet door de
rechterlijke macht.
o Invoering van het onderscheid tussen administratieve en gerechtelijke
politie.
2
, o Politie als instrument van de staat: censuur, arrestaties, toezicht.
o Joseph Fouché en de ‘haute police’
Joseph Fouché en de ‘Haute Police’
Minister van Algemene Politie (vanaf 1799).
Oprichting Police Secrète (Openbare Veiligheid).
Taken: inwinnen, analyseren en gebruiken van inlichtingen via informanten en
infiltranten.
Doel: verzamelen van politieke informatie.
Haute police = focus op politieke inlichtingen (vs. police basse = criminele
inlichtingen).
Politie wordt een instrument van de machthebber om de samenleving in het oog
te houden.
VERSCHEIDEN POLITIEAPPARAAT:
3 Korpsen:
1. Gendarmerie Impériale (1798-1809: ‘Corps de la Gendarmerie Nationale’ →
elitekorps).
2. Police Municipale (vanaf 1789):
o Taken: verkeersveiligheid, openbare orde, toezicht bij festiviteiten,
controle maten/gewichten, maatregelen bij brand en besmettelijke
ziekten, vermijden van ongelukken door geesteszieken en
dolle dieren.
o Zowel administratieve als gerechtelijke taken.
o Commissarissen en veldwachters.
o Belangrijke rol voor de burgemeester!
3. Garde Nationale (1800-1810):
o Voorloper van de burgerwacht.
3
, o Taken: openbare orde en grens- en kustbewaking
Onderscheid tussen administratieve en gerechtelijke politie (1795):
Administratieve (bestuurlijke) politie Gerechtelijke politie
- Openbare orde handhaven - Opsporen van misdrijven,
vaststellen, bewijzen
verzamelen
- Voorkomen van misdrijven - Misdadigers voor het gerecht
(preventief) dagen (repressief)
- Obv politiereglementen - Wie? Politiecommissarissen,
veld- en boswachters,
vrederechters, luitenants en
kapiteins gendarmerie
1.2 DE HOLLANDSE TIJD (1815-1830) – INTERBELLUM:
Overname Franse erfenis, maar in mildere vorm → afzwakking
van de ‘politiestaat’.
Behoud van het idee van ‘haute police’ en politieke inlichtingen.
Politieorganisatie:
1. Maréchaussée (gendarmerie, maar term vervangen wegens beladen)
→ centraal korps in Nederland.
2. Gemeentelijke politie (commissarissen en veldwachters).
1. Toename gemeentelijke autonomie van 1815 (maar weer afzwakking v.a.
1825)
3. Burgerwacht of ‘schutterij’.
4. Toename gemeentelijke autonomie vanaf 1815, maar afzwakking vanaf
1825.
5. Afgezwakte kopie van Franse tijd binnen het Nederlandse model.
Willem I had een afwachtende houding t.o.v. ordehandhaving: "We zullen zien".
NAAR EEN NATIONAAL GECENTRALISEERD POLITIESYSTEEM (1830-1885):
De eerste fundamenten van het Belgisch politiebestel:
1830: Belgische onafhankelijkheid → streven naar een sterke,
gecentraliseerde staat, maar mét gemeentelijke autonomie.
1831: Grondwet.
Tweede helft 19e eeuw: Industriële ontwikkeling → sociale
onrust
o Industriële crisis (1873-1885): stakingen en disciplinering
van de arbeidersklasse.
4
