Psychologie, een inleiding
e
8 editie. Philip G. Zimbardo, Robert L. Johnson & Vivian McCann.
H1 Geest, gedrag en psychologische wetenschap………………………………….. 4
1.1 Wat is psychologie en wat is het niet?...................................................................... 4
1.1.1 Psychologie: het is meer dan je denkt………………………………………………………………………………………. 4
1.1.2 Psychiatrie……………………………………………………………………………………………………………………………….. 4
1.1.3 Kritisch nadenken en pseudopsychologie………………………………………………………………………………… 4
1.2 De zes belangrijkste perspectieven van de psychologie………………………………………….. 5
1.2.1 Scheiding van lichaam en geest en het moderne biologische perspectief…………………………………. 5
1.2.2 Wetenschappelijke psychologie en het moderne cognitieve perspectief………………………………….. 5
1.2.3 Het behavioristische perspectief: nadruk op waarneembaar gedrag………………………………………… 5
1.2.4 De perspectieven vanuit de gehele persoon…………………………………………………………………………….. 6
1.2.5 Het ontwikkelingsperspectief: nature en nurture…………………………………………………………………….. 6
1.2.6 Het socioculturele perspectief………………………………………………………………………………………………….. 6
1.3 Hoe vergaren psychologen nieuwe kennis?............................................................... 6
1.3.1 De vier stappen van de wetenschappelijke methode……………………………………………………………….. 7
1.3.2 Vijf soorten psychologisch onderzoek………………………………………………………………………………………. 8
1.3.3 Vertekening in psychologisch onderzoek beperken………………………………………………………………….. 9
1.3.4 Ethische kwesties in psychologisch onderzoek…………………………………………………………………………. 9
H2 Biopsychologie, neurowetenschappen en de menselijke aard…………… 10
2.1 Wat is het verband tussen genen en gedrag…………………………………………………………… 10
2.1.1 Evolutie en natuurlijke selectie…………………………………………………………………………………………………………………… 10
2.1.2 Genen en erfelijkheid…………………………………………………………………………………………………………………………………. 10
2.1.3 Epigenetica………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 11
2.2 Hoe is de interne communicatie van het lichaam geregeld?..................................... 11
2.2.1 Het neuron………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 11
2.2.2 Plasticiteit………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 13
2.2.3 Het zenuwstelsel……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 13
2.2.4 Het endocriene stelsel……………………………………………………………………………………………………………………………….. 14
2.3 De hersenen………………………………………………………………………………………………………….. 15
2.3.1 De drie lagen in de hersenen……………………………………………………………………………………………………………………… 15
2.3.2 Kwabben van de cerebrale cortex………………………………………………………………………………………………………………. 16
2.3.3 Cerebrale dominantie………………………………………………………………………………………………………………………………… 16
H3 Sensatie en perceptie………………………………………………………………………. 17
3.1 Hoe verandert stimulatie in sensatie?..................................................................... 17
3.1.1 Transductie……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 17
3.1.2 Sensorische adaptie…………………………………………………………………………………………………………………………………… 17
3.1.3 Absolute drempel en verschil drempel………………………………………………………………………………………………………. 17
3.1.4 Signaaldetectietheorie………………………………………………………………………………………………………………………………. 18
3.2 Zintuigen……………………………………………………………………………………………………………….. 18
3.2.1 Zien……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 18
3.2.2 Gehoor………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 19
3.2.3 De overige zintuigen………………………………………………………………………………………………………………………………….. 20
3.3 Wat is de relatie tussen perceptie en sensatie?........................................................ 20
3.3.1 Het systeem van perceptuele verwerking…………………………………………………………………………………………………... 21
3.3.2 Illusie en ambigue figuren………………………………………………………………………………………………………………………….. 21
3.3.3 Theoretische verklaringen voor perceptie………………………………………………………………………………………………….. 22
H4 Leren en omgeving…………………………………………………………………………… 23
4.1 Klassieke conditionering ………………………………………………………………………………………………………………… 23
4.1.1 Wat is klassieke conditionering?...................................................................................................................... 23
4.1.2 Toepassingen van klassieke conditionering………………………………………………………………………………………………… 24
4.2 Operante conditionering……………………………………………………………………………………… 24
4.2.1 Skinners radicale behaviorisme……………………………………………………………………………………………………………….. 25
4.2.2 Bekrachtiging…………………………………………………………………………………………………………………………………………… 25
4.2.3 Straf…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 27
4.2.4 Vergelijking tussen operante en klassieke conditionering………………………………………………………………………... 27
1
,4.3 Hoe verklaart de cognitieve psychologie leren……………………………………………………… 27
4.3.1 Inzichtelijk leren: Köhler en zijn chimpansees…………………………………………………………………………………………… 28
4.3.2 Cognitieve plattegronden: Tolman……………………………………………………………………………………………………………. 28
4.3.3 Sociaal leren……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 28
4.3.4 De rol van de hersenen bij leren………………………………………………………………………………………………………………. 28
4.3.5 Sociaal constructivisme en het nieuwe leren……………………………………………………………………………………………. 28
H5 Geheugen……………………………………………………………………………………….. 29
5.1 Wat is het geheugen…………………………………………………………………………………………….. 29
5.1.1 Metaforen voor het geheugen………………………………………………………………………………………………………………….. 29
5.1.2 De drie essentiële functies van het geheugen…………………………………………………………………………………………… 29
5.2 Hoe vormen we herinneringen?............................................................................. 29
5.2.1 Het eerste stadium: het sensorisch geheugen…………………………………………………………………………………………. 30
5.2.2 Het tweede stadium: het werkgeheugen…………………………………………………………………………………………………. 30
5.2.3 Het derde stadium: het langetermijngeheugen……………………………………………………………………………………….. 31
5.3 Hoe halen we herinneringen terug?....................................................................... 31
5.3.1 Impliciete en expliciete herinneringen…………………………………………………………………………………………………….. 31
5.3.2 Herinneringscues…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 32
5.3.3 Andere factoren die van invloed zijn op terughalen………………………………………………………………………………… 32
5.4 De zeven zonden van het geheugen……………………………………………………………………… 32
5.4.1 vluchtigheid……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 33
5.4.2 verstrooidheid………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 33
5.4.3 Blokkades…………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 33
5.4.4 Foutieve attributie……………………………………………………………………………………………………………………………………. 33
5.4.5 Suggestibiliteit………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 33
5.4.6 Bias…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 33
5.4.7 Persistentie………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 34
5.4.8 Je geheugen verbeteren met mnemoniek…………………………………………………………………………………………………. 34
H6 Denken en intelligentie…………………………………………………………………… 35
6.1 Wat zijn de bouwstenen van denken……………………………………………………………………. 35
6.1.1 Concepten……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 35
6.1.2 Voorstellingsvermogen en cognitieve plattegronden………………………………………………………………………………. 35
6.1.3 Schema’s en scripts………………………………………………………………………………………………………………………………….. 35
6.1.4 Denken en de hersenen…………………………………………………………………………………………………………………………… 35
6.1.5 Intuïtie…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 35
6.2 Over welke vaardigheden beschikken goede denkers?........................................... 36
6.2.1 Het oplossen van problemen…………………………………………………………………………………………………………………… 36
6.2.2 Oordelen en beslissen…………………………………………………………………………………………………………………………….. 36
6.2.3 Hoe word je een creatief genie……………………………………………………………………………………………………………….. 37
6.3 Hoe wordt intelligentie gemeten………………………………………………………………………….. 37
6.3.1 Binet en Simon…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 37
6.3.2 Amerikanen nemen het idee van Binet en Simon over…………………………………………………………………………….. 37
6.3.3 Problemen met het berekenen van IQ……………………………………………………………………………………………………… 37
6.3.4 IQ’s vaststellen aan de hand van een grafiek……………………………………………………………………………………………. 38
6.3.5 De moderne IQ test: de Wechsler reeks…………………………………………………………………………………………………… 38
6.4 Wat zijn de bouwstenen van intelligentie…………………………………………………………….. 38
6.4.1 Psychometrische theorieën over intelligentie………………………………………………………………………………………….. 38
6.4.2 Cognitieve theorieën over intelligentie……………………………………………………………………………………………………. 39
6.4.3 Culturele definities van intelligentie…………………………………………………………………………………………………………. 39
6.5 Hoe verklaren psychologen IQ verschillen tussen groepen…………………………………… 39
6.5.1 Intelligentie wordt beïnvloed door erfelijke factoren………………………………………………………………………………. 40
6.5.2 Intelligentie wordt beïnvloed door de omgeving……………………………………………………………………………………… 40
6.5.3 Erfelijkheid ratio……………………………………………………………………………………………………………………………………… 40
H9 Motivatie en emotie………………………………………………………………………. 41
9.1 Wat motiveert ons……………………………………………………………………………………………… 41
9.1.1 Prestatiemotivatie………………………………………………………………………………………………………………………………….. 41
9.1.2 De onverwachte effecten van beloningen op motivatie………………………………………………………………………….. 41
2
,9.2 Hoe prioriteren we motivatie………………………………………………………………………………. 41
9.2.1 De instincttheorie……………………………………………………………………………………………………………………………………. 41
9.2.2 De drijfveerthoerie………………………………………………………………………………………………………………………………….. 42
9.2.3 Freuds psychodynamische theorie…………………………………………………………………………………………………………... 42
9.2.4 Maslows behoeften hiërarchie………………………………………………………………………………………………………………… 42
9.2.5 Een nieuwe behoeften hiërarchie……………………………………………………………………………………………………………. 42
9.2.6 De zelfdeterminatie theorie…………………………………………………………………………………………………………………….. 43
9.3 Waar staan honger en seksuele motivatie in de hiërarchie………………………………….. 43
9.3.1 Honger; een homeostatische drijfveer……………………………………………………………………………………………………... 43
9.3.2 Wilskracht en de biologie van zelfbeheersing………………………………………………………………………………………….. 43
9.3.3 Seksuele motivatie……………………………………………………………………………………………………………………………………. 43
9.4 Hoe motiveren onze emoties ons…………………………………………………………………………. 44
9.4.1 De onderdelen van emotie……………………………………………………………………………………………………………………….. 44
9.4.2 Wat emoties voor ons doen…………………………………………………………………………………………………………………….. 44
9.4.3 Emoties tellen………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 44
9.5 Waar komen onze emoties vandaan……………………………………………………………………. 45
9.5.1 De neurowetenschap van emotie……………………………………………………………………………………………………………. 45
9.5.2 Theorieën van emotie……………………………………………………………………………………………………………………………… 45
9.5.3 Het beheersen van emotie………………………………………………………………………………………………………………………. 46
9.5.4 Gooi het er allemaal maar uit………………………………………………………………………………………………………………….. 46
H10 Persoonlijkheid………………………………………………………………………………. 47
10.1 Door welke krachten wordt persoonlijkheid gevormd…………………………………………. 47
10.1.1 Biologie, menselijke natuur en persoonlijkheid……………………………………………………………………………………….. 47
10.1.2 De effecten van nurture………………………………………………………………………………………………………………………….. 47
10.1.3 De effecten van nature…………………………………………………………………………………………………………………………… 47
10.1.4 Sociale en culturele bijdragen aan de persoonlijkheid……………………………………………………………………………. 47
10.2 Uit welke blijvende patronen bestaat onze persoonlijkheid………………………………… 47
10.2.1 Persoonlijkheid en temperament……………………………………………………………………………………………………………. 47
10.2.2 Persoonlijkheid als verzameling van karaktertrekken……………………………………………………………………………… 48
10.3 Op welke manier helpen mentale processen bij het vormen van persoonlijkheid.. 48
10.3.1 De psychodynamische theorieën……………………………………………………………………………………………………………. 49
10.3.2 De humanistische theorieën…………………………………………………………………………………………………………………… 51
10.3.3 De existentiële benadering……………………………………………………………………………………………………………………… 51
10.3.4 De sociaal cognitieve theorieën………………………………………………………………………………………………………………. 51
10.3.5 Huidige trends………………………………………………………………………………………………………………………………………… 52
10.4 Persoonlijkheidstheorieën………………………………………………………………………………….. 52
10.4.1 Impliciete persoonlijkheidstheorieën……………………………………………………………………………………………………… 52
10.4.2 Self narratives…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 52
10.4.3 De effecten van cultuur op onze kijk op persoonlijkheid…………………………………………………………………………. 52
H14 Stress, gezondheid en welzijn…………………………………………………………. 53
14.1 Wat veroorzaakt stress?......................................................................................... 53
14.1.1 Traumatische stressoren………………………………………………………………………………………………………………………….. 53
14.1.2 Chronische stressoren……………………………………………………………………………………………………………………………… 54
14.2 Wat zijn de lichamelijke effecten van stress?......................................................... 54
14.2.1 Fysiologische reacties op stress………………………………………………………………………………………………………………. 55
14.2.2 Stress en het immuunsysteem……………………………………………………………………………………………………………….. 55
14.3 Wie is het meest kwetsbaar voor stress?............................................................... 55
14.3.1 Persoonlijkheidstype A……………………………………………………………………………………………………………………………. 56
14.3.2 Locus of control………………………………………………………………………………………………………………………………………. 56
14.3.3 Weerbaarheid…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 56
14.3.4 Optimisme……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 57
14.3.5 Veerkracht……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 57
14.4 Verminderen invloed stress op onze gezondheid………………………………………………….. 57
14.4.1 Psychologische coping strategieën……………………………………………………………………………………………………………. 57
14.4.2 Levenswijze……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 58
14.4.3 Geluksgevoel en subjectief welbevinden……………………………………………………………………………………………………. 58
Extra De rol van persoonlijkheid in het leven van alledag………………………….. 59
3
,Extra Voorbeeld examen vragen……………………………………………………………….. 65
H1. Geest, gedrag en psychologische wetenschap
1.1 Wat is psychologie en wat is het niet?
Psychologie betekend letterlijk; “studie van de geest”. Psyche is namelijk oud Grieks voor geest.
Tegenwoordig beschouwen we psychologie als wetenschap van gedrag en mentale processen.
1.1.1 Psychologie: het is meer dan je denkt
Drie soorten psychologen:
1. Experimenteel psycholoog Psycholoog die onderzoek doet psychologische processen
2. Docent psycholoog HBO of universitair
3. Toegepast psycholoog Gebruikt de kennis die de experimentele psychologen
hebben opgedaan om mensen te helpen. Voorbeelden van
specialisaties zijn: sportpsychologen, schoolpsychologen,
klinisch psychologen etc.
1.1.2 Psychiatrie
Psychiatrie is een medisch specialisme voor het diagnosticeren en behandelen van mentale
stoornissen.
1.1.3 Kritisch nadenken en pseudopsychologie
Pseudo psychologie is een stroming die zich voordoet als echte psychologie, maar het heeft geen
wetenschappelijke bewijzen. Pseudo betekend niet echt. Voorbeeld: horoscopen.
Een vorm van niet wetenschappelijk bewijsmateriaal is anekdotisch bewijsmateriaal. Dit zijn de
persoonlijke ervaringen van mensen.
Bias is een vooroordeel of verkeerd beeld van een situatie, meestal gebaseerd op je persoonlijke
ervaring, mening, normen en waarden etc.
- Emotionele bias:
Het vormen van een bias op basis van je gevoel/emotie.
- Confirmation bias:
Wanneer je overtuigd ben van je mening en alleen informatie/feiten zoekt die bij je mening
passen. Wanneer je feiten tegenkomt die niet bij je mening passen neig je ernaar die te
negeren.
Zes vaardigheden voor kritisch denken:
1. Wat is de bron?
2. Is de bewering redelijk of extreem?
4
, 3. Wat is het bewijsmateriaal?
4. Kan de conclusie beïnvloed zijn door bias?
5. Worden veelvoorkomende denkfouten vermeden?
6. Zijn voor het oplossen van het probleem verschillende invalshoeken nodig?
1.2 De zes belangrijkste perspectieven van de psychologie
1.2.1 Scheiding van lichaam en geest en het moderne biologische perspectief
Het begin van de psychologie als wetenschappelijke studie kwam van René Descartes. Hij realiseerde
dat sensatie en gedrag te maken hebben met zenuwactiviteit. Hij ontwikkelde het biologisch
perspectief. Zij verklaren gedrag d.m.v. biologie (hersenfuncties, genetica, zenuwstelsel,
hormoonstelsel etc.) Bekende woorden van René Descartes waren: “Ik denk, dus ik ben”. De
biologische psychologie heeft zich weer verder ontwikkeld in twee richtingen:
- Neurowetenschap
Het vakgebied dat zich richt op de rol van de hersenen bij mentale processen.
- Evolutionaire psychologie
Een relatief nieuw specialisme dat zich richt op mentale processen op basis van aanpassing
om te overleven en voortplanten.
1.2.2 Wetenschappelijke psychologie en het moderne cognitieve perspectief
Het formele begin van de psychologie als wetenschap was de oprichting van het eerste
psychologische laboratorium door Wilhelm Wundt in 1879. Hier “ontstond” de term introspectie: het
nadenken over je eigen gevoelens en gedrag. Bij introspectie ligt de nadruk op je eigen rol in
gebeurtenissen.
Amerikaanse psychologen vormde later het structuralisme, wat voort kwam uit Wilhelm Wundt zijn
ideeën. Het structuralisme is een historische stroming in de psychologie die probeerde de basis
structuren van de geest en gedachten te begrijpen. Zij zochten de ‘elementen’ van bewuste ervaring.
Een van de grootste criticus op Wilhelm Wundt was William James. Hij vond Wundt zijn benadering
te beperkt. Volgens hem moest psychologie zich richten op de functie van het bewustzijn en niet
alleen de structuur. Dit ontwikkelde zich in het functionalisme.
In het begin van de 20ste eeuw kwam er nog een groep met een theorie: de Gestaltpsychologen. Zij
geloofden dat onze ervaringen niet gereduceerd konden worden tot een serie elementen. Een
bekende uitspraak van de Gestalt psychologie is: “het geheel is meer dan de som der delen”.
Functionalisme en structuralisme waren het eens over introspectie, samen waren zij de voorganger
van de moderne cognitieve psychologie. Hier wordt ook de nadruk gelegd op cognitie: geestelijke
activiteiten en mentale processen zoals leren en denken.
1.2.3 Het behavioristische perspectief: nadruk op waarneembaar gedrag
Rond 1900 kwam er een radicale groep wetenschappers. Zij werden als radicaal gezien omdat ze het
met alle voorgangers oneens waren. Deze groep werden de behavioristen genaamd. Zij geloofden
niet in introspectie of mentalistische verklaringen. Volgens hen moet psychologie de wetenschap van
observeerbaar gedrag zijn. Gedachten en emoties waren niet relevant, alleen gedrag kon
betrouwbaar (behaviour) bestudeerd worden.
5
, Belangrijke namen in het behaviorisme waren: John Watson en B.F. Skinner. Dankzij hen begrijpen
we nu beter de invloed van onze omgeving op het menselijk vermogen om te leren. Zij hebben ook
nieuwe methodes ontwikkeld waarmee we gedrag kunnen beïnvloeden (zoals operante
conditionering).
1.2.4 De perspectieven vanuit de gehele persoon
De perspectieven vanuit de gehele persoon (whole person) kunnen we onderverdelen in drie
perspectieven, deze perspectieven draaien om de persoonlijkheid globaal te verklaren.
- Psychodynamische psychologie
Ontstond aan het begin van de 20ste eeuw onder leiding van Sigmund Freud. Zij geloofden dat
persoonlijkheid een psychische stoornissen ontstaan in de onbewuste geest.
- Humanistische psychologie
Dit was een positieve stroming. Zij geloofde in onze mogelijkheden tot groei, potentie en de
vrije wil van de mens. Belangrijke namen waren Carl Rogers en Abraham Maslow.
- Psychologie van karaktertrekken en temperament
Zij verklaarden de verschillen tussen mensen in stabiele kenmerken en neigingen. Dit was
ontwikkeld door de Oude Grieken. Voorbeelden van karaktertrekken zijn introversie en
extraversie.
1.2.5 Het ontwikkelingsperspectief: nature en nurture
Het biologisch perspectief legt de nadruk op nature, de behavioristen op nurture. Dit komt samen in
het ontwikkelingsperspectief. Zij geloven dat mensen veranderen op voorspelbare wijze als gevolg
van de interactie tussen erfelijke eigenschappen (nature) en onze omgeving (nurture). Een voorbeeld
van veranderen op voorspelbare wijze is het bereiken van de puberteit.
1.2.6 Het socioculturele perspectief
Zoals de naam het al verraad, hier staat de sociale invloed centraal. Een voorbeeld van sociale
invloed is cultuur. Cultuur is een mix van normen en waarden, tradities, taal etc. wat bij een groep
mensen hoort. Iemand die geïnteresseerd is in de psychologische verschillen tussen culturen is een
crosscultureel psycholoog.
We kunnen niet een van de perspectieven gebruiken om alles van de mens te verklaren. De zes
perspectieven geven ons een holistisch beeld van menselijk gedrag. Holisme is de visie dat de
totaliteit belangrijker is dan de som der delen.
1.3 Hoe vergaren psychologen nieuwe kennis?
Psychologen gebruiken de wetenschappelijke methode om hun ideeën empirisch te testen. De
wetenschappelijke methode is een uit vier stappen bestaande procedure voor empirisch onderzoek .
Het is de methode die een onderzoek wetenschappelijk maakt, niet het onderwerp.
Een empirisch onderzoek is een onderzoeksmethode waarbij objectieve data wordt verzamelen door
ervaren en observeren. We gebruiken dit om een theorie te testen, een theorie is een toetsbare
verklaring voor een aantal feiten of observaties.
6
e
8 editie. Philip G. Zimbardo, Robert L. Johnson & Vivian McCann.
H1 Geest, gedrag en psychologische wetenschap………………………………….. 4
1.1 Wat is psychologie en wat is het niet?...................................................................... 4
1.1.1 Psychologie: het is meer dan je denkt………………………………………………………………………………………. 4
1.1.2 Psychiatrie……………………………………………………………………………………………………………………………….. 4
1.1.3 Kritisch nadenken en pseudopsychologie………………………………………………………………………………… 4
1.2 De zes belangrijkste perspectieven van de psychologie………………………………………….. 5
1.2.1 Scheiding van lichaam en geest en het moderne biologische perspectief…………………………………. 5
1.2.2 Wetenschappelijke psychologie en het moderne cognitieve perspectief………………………………….. 5
1.2.3 Het behavioristische perspectief: nadruk op waarneembaar gedrag………………………………………… 5
1.2.4 De perspectieven vanuit de gehele persoon…………………………………………………………………………….. 6
1.2.5 Het ontwikkelingsperspectief: nature en nurture…………………………………………………………………….. 6
1.2.6 Het socioculturele perspectief………………………………………………………………………………………………….. 6
1.3 Hoe vergaren psychologen nieuwe kennis?............................................................... 6
1.3.1 De vier stappen van de wetenschappelijke methode……………………………………………………………….. 7
1.3.2 Vijf soorten psychologisch onderzoek………………………………………………………………………………………. 8
1.3.3 Vertekening in psychologisch onderzoek beperken………………………………………………………………….. 9
1.3.4 Ethische kwesties in psychologisch onderzoek…………………………………………………………………………. 9
H2 Biopsychologie, neurowetenschappen en de menselijke aard…………… 10
2.1 Wat is het verband tussen genen en gedrag…………………………………………………………… 10
2.1.1 Evolutie en natuurlijke selectie…………………………………………………………………………………………………………………… 10
2.1.2 Genen en erfelijkheid…………………………………………………………………………………………………………………………………. 10
2.1.3 Epigenetica………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 11
2.2 Hoe is de interne communicatie van het lichaam geregeld?..................................... 11
2.2.1 Het neuron………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 11
2.2.2 Plasticiteit………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 13
2.2.3 Het zenuwstelsel……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 13
2.2.4 Het endocriene stelsel……………………………………………………………………………………………………………………………….. 14
2.3 De hersenen………………………………………………………………………………………………………….. 15
2.3.1 De drie lagen in de hersenen……………………………………………………………………………………………………………………… 15
2.3.2 Kwabben van de cerebrale cortex………………………………………………………………………………………………………………. 16
2.3.3 Cerebrale dominantie………………………………………………………………………………………………………………………………… 16
H3 Sensatie en perceptie………………………………………………………………………. 17
3.1 Hoe verandert stimulatie in sensatie?..................................................................... 17
3.1.1 Transductie……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 17
3.1.2 Sensorische adaptie…………………………………………………………………………………………………………………………………… 17
3.1.3 Absolute drempel en verschil drempel………………………………………………………………………………………………………. 17
3.1.4 Signaaldetectietheorie………………………………………………………………………………………………………………………………. 18
3.2 Zintuigen……………………………………………………………………………………………………………….. 18
3.2.1 Zien……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 18
3.2.2 Gehoor………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 19
3.2.3 De overige zintuigen………………………………………………………………………………………………………………………………….. 20
3.3 Wat is de relatie tussen perceptie en sensatie?........................................................ 20
3.3.1 Het systeem van perceptuele verwerking…………………………………………………………………………………………………... 21
3.3.2 Illusie en ambigue figuren………………………………………………………………………………………………………………………….. 21
3.3.3 Theoretische verklaringen voor perceptie………………………………………………………………………………………………….. 22
H4 Leren en omgeving…………………………………………………………………………… 23
4.1 Klassieke conditionering ………………………………………………………………………………………………………………… 23
4.1.1 Wat is klassieke conditionering?...................................................................................................................... 23
4.1.2 Toepassingen van klassieke conditionering………………………………………………………………………………………………… 24
4.2 Operante conditionering……………………………………………………………………………………… 24
4.2.1 Skinners radicale behaviorisme……………………………………………………………………………………………………………….. 25
4.2.2 Bekrachtiging…………………………………………………………………………………………………………………………………………… 25
4.2.3 Straf…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 27
4.2.4 Vergelijking tussen operante en klassieke conditionering………………………………………………………………………... 27
1
,4.3 Hoe verklaart de cognitieve psychologie leren……………………………………………………… 27
4.3.1 Inzichtelijk leren: Köhler en zijn chimpansees…………………………………………………………………………………………… 28
4.3.2 Cognitieve plattegronden: Tolman……………………………………………………………………………………………………………. 28
4.3.3 Sociaal leren……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 28
4.3.4 De rol van de hersenen bij leren………………………………………………………………………………………………………………. 28
4.3.5 Sociaal constructivisme en het nieuwe leren……………………………………………………………………………………………. 28
H5 Geheugen……………………………………………………………………………………….. 29
5.1 Wat is het geheugen…………………………………………………………………………………………….. 29
5.1.1 Metaforen voor het geheugen………………………………………………………………………………………………………………….. 29
5.1.2 De drie essentiële functies van het geheugen…………………………………………………………………………………………… 29
5.2 Hoe vormen we herinneringen?............................................................................. 29
5.2.1 Het eerste stadium: het sensorisch geheugen…………………………………………………………………………………………. 30
5.2.2 Het tweede stadium: het werkgeheugen…………………………………………………………………………………………………. 30
5.2.3 Het derde stadium: het langetermijngeheugen……………………………………………………………………………………….. 31
5.3 Hoe halen we herinneringen terug?....................................................................... 31
5.3.1 Impliciete en expliciete herinneringen…………………………………………………………………………………………………….. 31
5.3.2 Herinneringscues…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 32
5.3.3 Andere factoren die van invloed zijn op terughalen………………………………………………………………………………… 32
5.4 De zeven zonden van het geheugen……………………………………………………………………… 32
5.4.1 vluchtigheid……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 33
5.4.2 verstrooidheid………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 33
5.4.3 Blokkades…………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 33
5.4.4 Foutieve attributie……………………………………………………………………………………………………………………………………. 33
5.4.5 Suggestibiliteit………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 33
5.4.6 Bias…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 33
5.4.7 Persistentie………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 34
5.4.8 Je geheugen verbeteren met mnemoniek…………………………………………………………………………………………………. 34
H6 Denken en intelligentie…………………………………………………………………… 35
6.1 Wat zijn de bouwstenen van denken……………………………………………………………………. 35
6.1.1 Concepten……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 35
6.1.2 Voorstellingsvermogen en cognitieve plattegronden………………………………………………………………………………. 35
6.1.3 Schema’s en scripts………………………………………………………………………………………………………………………………….. 35
6.1.4 Denken en de hersenen…………………………………………………………………………………………………………………………… 35
6.1.5 Intuïtie…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 35
6.2 Over welke vaardigheden beschikken goede denkers?........................................... 36
6.2.1 Het oplossen van problemen…………………………………………………………………………………………………………………… 36
6.2.2 Oordelen en beslissen…………………………………………………………………………………………………………………………….. 36
6.2.3 Hoe word je een creatief genie……………………………………………………………………………………………………………….. 37
6.3 Hoe wordt intelligentie gemeten………………………………………………………………………….. 37
6.3.1 Binet en Simon…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 37
6.3.2 Amerikanen nemen het idee van Binet en Simon over…………………………………………………………………………….. 37
6.3.3 Problemen met het berekenen van IQ……………………………………………………………………………………………………… 37
6.3.4 IQ’s vaststellen aan de hand van een grafiek……………………………………………………………………………………………. 38
6.3.5 De moderne IQ test: de Wechsler reeks…………………………………………………………………………………………………… 38
6.4 Wat zijn de bouwstenen van intelligentie…………………………………………………………….. 38
6.4.1 Psychometrische theorieën over intelligentie………………………………………………………………………………………….. 38
6.4.2 Cognitieve theorieën over intelligentie……………………………………………………………………………………………………. 39
6.4.3 Culturele definities van intelligentie…………………………………………………………………………………………………………. 39
6.5 Hoe verklaren psychologen IQ verschillen tussen groepen…………………………………… 39
6.5.1 Intelligentie wordt beïnvloed door erfelijke factoren………………………………………………………………………………. 40
6.5.2 Intelligentie wordt beïnvloed door de omgeving……………………………………………………………………………………… 40
6.5.3 Erfelijkheid ratio……………………………………………………………………………………………………………………………………… 40
H9 Motivatie en emotie………………………………………………………………………. 41
9.1 Wat motiveert ons……………………………………………………………………………………………… 41
9.1.1 Prestatiemotivatie………………………………………………………………………………………………………………………………….. 41
9.1.2 De onverwachte effecten van beloningen op motivatie………………………………………………………………………….. 41
2
,9.2 Hoe prioriteren we motivatie………………………………………………………………………………. 41
9.2.1 De instincttheorie……………………………………………………………………………………………………………………………………. 41
9.2.2 De drijfveerthoerie………………………………………………………………………………………………………………………………….. 42
9.2.3 Freuds psychodynamische theorie…………………………………………………………………………………………………………... 42
9.2.4 Maslows behoeften hiërarchie………………………………………………………………………………………………………………… 42
9.2.5 Een nieuwe behoeften hiërarchie……………………………………………………………………………………………………………. 42
9.2.6 De zelfdeterminatie theorie…………………………………………………………………………………………………………………….. 43
9.3 Waar staan honger en seksuele motivatie in de hiërarchie………………………………….. 43
9.3.1 Honger; een homeostatische drijfveer……………………………………………………………………………………………………... 43
9.3.2 Wilskracht en de biologie van zelfbeheersing………………………………………………………………………………………….. 43
9.3.3 Seksuele motivatie……………………………………………………………………………………………………………………………………. 43
9.4 Hoe motiveren onze emoties ons…………………………………………………………………………. 44
9.4.1 De onderdelen van emotie……………………………………………………………………………………………………………………….. 44
9.4.2 Wat emoties voor ons doen…………………………………………………………………………………………………………………….. 44
9.4.3 Emoties tellen………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 44
9.5 Waar komen onze emoties vandaan……………………………………………………………………. 45
9.5.1 De neurowetenschap van emotie……………………………………………………………………………………………………………. 45
9.5.2 Theorieën van emotie……………………………………………………………………………………………………………………………… 45
9.5.3 Het beheersen van emotie………………………………………………………………………………………………………………………. 46
9.5.4 Gooi het er allemaal maar uit………………………………………………………………………………………………………………….. 46
H10 Persoonlijkheid………………………………………………………………………………. 47
10.1 Door welke krachten wordt persoonlijkheid gevormd…………………………………………. 47
10.1.1 Biologie, menselijke natuur en persoonlijkheid……………………………………………………………………………………….. 47
10.1.2 De effecten van nurture………………………………………………………………………………………………………………………….. 47
10.1.3 De effecten van nature…………………………………………………………………………………………………………………………… 47
10.1.4 Sociale en culturele bijdragen aan de persoonlijkheid……………………………………………………………………………. 47
10.2 Uit welke blijvende patronen bestaat onze persoonlijkheid………………………………… 47
10.2.1 Persoonlijkheid en temperament……………………………………………………………………………………………………………. 47
10.2.2 Persoonlijkheid als verzameling van karaktertrekken……………………………………………………………………………… 48
10.3 Op welke manier helpen mentale processen bij het vormen van persoonlijkheid.. 48
10.3.1 De psychodynamische theorieën……………………………………………………………………………………………………………. 49
10.3.2 De humanistische theorieën…………………………………………………………………………………………………………………… 51
10.3.3 De existentiële benadering……………………………………………………………………………………………………………………… 51
10.3.4 De sociaal cognitieve theorieën………………………………………………………………………………………………………………. 51
10.3.5 Huidige trends………………………………………………………………………………………………………………………………………… 52
10.4 Persoonlijkheidstheorieën………………………………………………………………………………….. 52
10.4.1 Impliciete persoonlijkheidstheorieën……………………………………………………………………………………………………… 52
10.4.2 Self narratives…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 52
10.4.3 De effecten van cultuur op onze kijk op persoonlijkheid…………………………………………………………………………. 52
H14 Stress, gezondheid en welzijn…………………………………………………………. 53
14.1 Wat veroorzaakt stress?......................................................................................... 53
14.1.1 Traumatische stressoren………………………………………………………………………………………………………………………….. 53
14.1.2 Chronische stressoren……………………………………………………………………………………………………………………………… 54
14.2 Wat zijn de lichamelijke effecten van stress?......................................................... 54
14.2.1 Fysiologische reacties op stress………………………………………………………………………………………………………………. 55
14.2.2 Stress en het immuunsysteem……………………………………………………………………………………………………………….. 55
14.3 Wie is het meest kwetsbaar voor stress?............................................................... 55
14.3.1 Persoonlijkheidstype A……………………………………………………………………………………………………………………………. 56
14.3.2 Locus of control………………………………………………………………………………………………………………………………………. 56
14.3.3 Weerbaarheid…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 56
14.3.4 Optimisme……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 57
14.3.5 Veerkracht……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 57
14.4 Verminderen invloed stress op onze gezondheid………………………………………………….. 57
14.4.1 Psychologische coping strategieën……………………………………………………………………………………………………………. 57
14.4.2 Levenswijze……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 58
14.4.3 Geluksgevoel en subjectief welbevinden……………………………………………………………………………………………………. 58
Extra De rol van persoonlijkheid in het leven van alledag………………………….. 59
3
,Extra Voorbeeld examen vragen……………………………………………………………….. 65
H1. Geest, gedrag en psychologische wetenschap
1.1 Wat is psychologie en wat is het niet?
Psychologie betekend letterlijk; “studie van de geest”. Psyche is namelijk oud Grieks voor geest.
Tegenwoordig beschouwen we psychologie als wetenschap van gedrag en mentale processen.
1.1.1 Psychologie: het is meer dan je denkt
Drie soorten psychologen:
1. Experimenteel psycholoog Psycholoog die onderzoek doet psychologische processen
2. Docent psycholoog HBO of universitair
3. Toegepast psycholoog Gebruikt de kennis die de experimentele psychologen
hebben opgedaan om mensen te helpen. Voorbeelden van
specialisaties zijn: sportpsychologen, schoolpsychologen,
klinisch psychologen etc.
1.1.2 Psychiatrie
Psychiatrie is een medisch specialisme voor het diagnosticeren en behandelen van mentale
stoornissen.
1.1.3 Kritisch nadenken en pseudopsychologie
Pseudo psychologie is een stroming die zich voordoet als echte psychologie, maar het heeft geen
wetenschappelijke bewijzen. Pseudo betekend niet echt. Voorbeeld: horoscopen.
Een vorm van niet wetenschappelijk bewijsmateriaal is anekdotisch bewijsmateriaal. Dit zijn de
persoonlijke ervaringen van mensen.
Bias is een vooroordeel of verkeerd beeld van een situatie, meestal gebaseerd op je persoonlijke
ervaring, mening, normen en waarden etc.
- Emotionele bias:
Het vormen van een bias op basis van je gevoel/emotie.
- Confirmation bias:
Wanneer je overtuigd ben van je mening en alleen informatie/feiten zoekt die bij je mening
passen. Wanneer je feiten tegenkomt die niet bij je mening passen neig je ernaar die te
negeren.
Zes vaardigheden voor kritisch denken:
1. Wat is de bron?
2. Is de bewering redelijk of extreem?
4
, 3. Wat is het bewijsmateriaal?
4. Kan de conclusie beïnvloed zijn door bias?
5. Worden veelvoorkomende denkfouten vermeden?
6. Zijn voor het oplossen van het probleem verschillende invalshoeken nodig?
1.2 De zes belangrijkste perspectieven van de psychologie
1.2.1 Scheiding van lichaam en geest en het moderne biologische perspectief
Het begin van de psychologie als wetenschappelijke studie kwam van René Descartes. Hij realiseerde
dat sensatie en gedrag te maken hebben met zenuwactiviteit. Hij ontwikkelde het biologisch
perspectief. Zij verklaren gedrag d.m.v. biologie (hersenfuncties, genetica, zenuwstelsel,
hormoonstelsel etc.) Bekende woorden van René Descartes waren: “Ik denk, dus ik ben”. De
biologische psychologie heeft zich weer verder ontwikkeld in twee richtingen:
- Neurowetenschap
Het vakgebied dat zich richt op de rol van de hersenen bij mentale processen.
- Evolutionaire psychologie
Een relatief nieuw specialisme dat zich richt op mentale processen op basis van aanpassing
om te overleven en voortplanten.
1.2.2 Wetenschappelijke psychologie en het moderne cognitieve perspectief
Het formele begin van de psychologie als wetenschap was de oprichting van het eerste
psychologische laboratorium door Wilhelm Wundt in 1879. Hier “ontstond” de term introspectie: het
nadenken over je eigen gevoelens en gedrag. Bij introspectie ligt de nadruk op je eigen rol in
gebeurtenissen.
Amerikaanse psychologen vormde later het structuralisme, wat voort kwam uit Wilhelm Wundt zijn
ideeën. Het structuralisme is een historische stroming in de psychologie die probeerde de basis
structuren van de geest en gedachten te begrijpen. Zij zochten de ‘elementen’ van bewuste ervaring.
Een van de grootste criticus op Wilhelm Wundt was William James. Hij vond Wundt zijn benadering
te beperkt. Volgens hem moest psychologie zich richten op de functie van het bewustzijn en niet
alleen de structuur. Dit ontwikkelde zich in het functionalisme.
In het begin van de 20ste eeuw kwam er nog een groep met een theorie: de Gestaltpsychologen. Zij
geloofden dat onze ervaringen niet gereduceerd konden worden tot een serie elementen. Een
bekende uitspraak van de Gestalt psychologie is: “het geheel is meer dan de som der delen”.
Functionalisme en structuralisme waren het eens over introspectie, samen waren zij de voorganger
van de moderne cognitieve psychologie. Hier wordt ook de nadruk gelegd op cognitie: geestelijke
activiteiten en mentale processen zoals leren en denken.
1.2.3 Het behavioristische perspectief: nadruk op waarneembaar gedrag
Rond 1900 kwam er een radicale groep wetenschappers. Zij werden als radicaal gezien omdat ze het
met alle voorgangers oneens waren. Deze groep werden de behavioristen genaamd. Zij geloofden
niet in introspectie of mentalistische verklaringen. Volgens hen moet psychologie de wetenschap van
observeerbaar gedrag zijn. Gedachten en emoties waren niet relevant, alleen gedrag kon
betrouwbaar (behaviour) bestudeerd worden.
5
, Belangrijke namen in het behaviorisme waren: John Watson en B.F. Skinner. Dankzij hen begrijpen
we nu beter de invloed van onze omgeving op het menselijk vermogen om te leren. Zij hebben ook
nieuwe methodes ontwikkeld waarmee we gedrag kunnen beïnvloeden (zoals operante
conditionering).
1.2.4 De perspectieven vanuit de gehele persoon
De perspectieven vanuit de gehele persoon (whole person) kunnen we onderverdelen in drie
perspectieven, deze perspectieven draaien om de persoonlijkheid globaal te verklaren.
- Psychodynamische psychologie
Ontstond aan het begin van de 20ste eeuw onder leiding van Sigmund Freud. Zij geloofden dat
persoonlijkheid een psychische stoornissen ontstaan in de onbewuste geest.
- Humanistische psychologie
Dit was een positieve stroming. Zij geloofde in onze mogelijkheden tot groei, potentie en de
vrije wil van de mens. Belangrijke namen waren Carl Rogers en Abraham Maslow.
- Psychologie van karaktertrekken en temperament
Zij verklaarden de verschillen tussen mensen in stabiele kenmerken en neigingen. Dit was
ontwikkeld door de Oude Grieken. Voorbeelden van karaktertrekken zijn introversie en
extraversie.
1.2.5 Het ontwikkelingsperspectief: nature en nurture
Het biologisch perspectief legt de nadruk op nature, de behavioristen op nurture. Dit komt samen in
het ontwikkelingsperspectief. Zij geloven dat mensen veranderen op voorspelbare wijze als gevolg
van de interactie tussen erfelijke eigenschappen (nature) en onze omgeving (nurture). Een voorbeeld
van veranderen op voorspelbare wijze is het bereiken van de puberteit.
1.2.6 Het socioculturele perspectief
Zoals de naam het al verraad, hier staat de sociale invloed centraal. Een voorbeeld van sociale
invloed is cultuur. Cultuur is een mix van normen en waarden, tradities, taal etc. wat bij een groep
mensen hoort. Iemand die geïnteresseerd is in de psychologische verschillen tussen culturen is een
crosscultureel psycholoog.
We kunnen niet een van de perspectieven gebruiken om alles van de mens te verklaren. De zes
perspectieven geven ons een holistisch beeld van menselijk gedrag. Holisme is de visie dat de
totaliteit belangrijker is dan de som der delen.
1.3 Hoe vergaren psychologen nieuwe kennis?
Psychologen gebruiken de wetenschappelijke methode om hun ideeën empirisch te testen. De
wetenschappelijke methode is een uit vier stappen bestaande procedure voor empirisch onderzoek .
Het is de methode die een onderzoek wetenschappelijk maakt, niet het onderwerp.
Een empirisch onderzoek is een onderzoeksmethode waarbij objectieve data wordt verzamelen door
ervaren en observeren. We gebruiken dit om een theorie te testen, een theorie is een toetsbare
verklaring voor een aantal feiten of observaties.
6
