Kaptein, A.A., Prins, J.B., Collette, E.H. en Huisman, R.L. (red.) (2010). Medische psychologie.
Bohn Stafleu van Loghum, Houten. Hoofdstuk 12, 14 en 17.4.3.
Coping: de manier waarop iemand problemen of stress hanteert met als doel het psychologisch
evenwicht te bewaren of te herstellen. Coping is onder te verdelen in cognitieve coping en
gedragsmatige coping. Er kunnen twee copingstrategieën worden onderscheiden:
- Probleemgerichte coping: actief informatie zoeken, oplossingen bedenken en handelen.
- Emotiegerichte coping: beheersbaar maken van de eigen emoties door afleiding te zoeken, te bidden
of steun te zoeken. Richt zich primair op het reguleren van de eigen stressreactie.
Proactieve coping: voordat de stressor zich voordoet, voorbereiden op een moeilijke situatie om zo de
mogelijke negatieve gevolgen ervan te beperken of te voorkomen.
Determinanten van coping: hoe het kan dat mensen verschillend omgaan met identieke problemen.
- Appraisal: wijze waarop iemand naar de stressvolle situatie kijkt. Eerst wordt ingeschat hoe ernstig
of bedreigend de situatie is en daarna het eigen vermogen om de situatie aan te kunnen.
- Self-efficacy: inschatting van eigen kunnen, vertrouwen in de eigen bekwaamheid. Door voorlichting
en oefening kan de self-efficacy versterkt worden.
- Persoonlijkheid, ervaring en omgevingsfactoren.
Adaptatieproces: het individu moet eerst een emotioneel evenwicht hervinden voordat er concreet met
de gevolgen van de lichamelijke handicap aan de slag kan worden gegaan.
Adaptieve opgaven: leren leven met een (chronische) ziekte en eigen aandeel in de zorg nemen. De
belangrijkste adaptieve opgaven zijn:
- Het hanteren van lichamelijk ongemak, pijn en invaliditeit;
- Omgaan met negatieve emoties en veranderingen in gevoel van eigenwaarde;
- Zelfmanagement;
- Het onderhouden van goede contacten met artsen en verpleegkundigen;
- Een hernieuwd evenwicht vinden in relaties met familie en vrienden;
- Het voorbereiden op een onzeker ziektebeloop.
Specifieke kenmerken van een ziekte bepalen welke adaptieve opgaven op de voorgrond staan. Bij MS is
het beloop vaak grillig en zijn er weinig mogelijkheden om het beloop te beïnvloeden. Bij diabetes heeft
de patiënt veel invloed op het beloop door middel van zelfmanagement.
Chronische ziekte: een algemene definitie is niet beschikbaar. Drie elementen die kenmerkend zijn:
irreversibel, lange duur en vormen de belangrijkste categorie mensen aan wie artsen zorg geven.
Top drie chronische lichamelijke ziekten: hart- en vaatziekten, kanker en COPD.
Epidemiologische transitie: met het vrijwel verdwijnen van infectieziekten steeg de levensduur van de
bevolkingen, waardoor echter de incidentie (aantal nieuwe gevallen) en prevalentie (voorkomen op een
bepaald moment) van chronische ziekten sterk toenamen. Ook binnen de top drie van de chronische
ziekten is deze transitie zichtbaar: nu door gedragsverandering en betere medische zorg mensen met
hart- en vaatziekten een betere overlevingskans hebben, wordt kanker de meest prevalente ziekte.
Zelfmanagement: het vermogen van het individu om de symptomen, behandeling, lichamelijke,
psychosociale gevolgen en leefstijlveranderingen die gepaard gaan met een chronische ziekte te
beheersen. Het monitoren van de eigen toestand en ook de cognitieve, gedragsmatige en emotionele
reacties hebben invloed op de kwaliteit van leven.
Comorbiditeit: het bestaan van meer dan één chronische ziekte bij één patiënt; extra belastend.
Cognitie: de ideeën en denkbeelden van mensen over klachten, ziekten en behandeling sturen hoe
mensen omgaan met medicijnen, leefregels of symptomen.
Collaborative care (gezamenlijke zorg): een behandelmodel waarin hulpverleners uit verschillende
disciplines samenwerken om de zorg voor de patiënt zo goed mogelijk uit te voeren.
1
, In onderstaande tabel wordt door middel van vijf dimensies uitgelegd wat deze verschuiving van
traditionele zorg naar gezamenlijke zorg inhoudt:
Traditionele zorg Gezamenlijke zorg
Arts-patiëntrelatie Arts is expert die patiënt zegt wat Gedeelde expertise met actieve
te doen, patiënt is passief patiënt; arts is medisch deskundige,
patiënt is ervaringsdeskundige
Eindverantwoordelijke Arts Arts & patiënt
Doel zorg ‘Compliance’, non-compliance is Patiënt bepaalt einddoel
fout van de patiënt
Oplossen medische Door de dokter Dokter leert de patiënt
problemen probleemoplossend gedrag
Inhoud informatie Over ziekte en technische Over leren van vaardigheden om
vaardigheden problemen op te lossen
Uit onderzoeken is gebleken dat alleen het informeren van patiënten over leefstijl en psychosociale
factoren meestal niet tot (voldoende) veranderingen leidt. Zelfmanagementondersteuning leidt wel tot
voldoende veranderingen. Dit wordt toegelicht in het 5A’s model.
Zelfmanagement: hedendaagse inzichten definiëren het begrip als de mate waarin de patiënt zelf
verantwoordelijkheid neemt voor en actief participeert in de behandeling van zijn of haar ziekte.
Het 5A’s model: gebaseerd op vijf overkoepelende elementen.
1. Het afstemmen van de interventie op de behoeften van de patiënt;
2. Het trainen van vaardigheden;
3. Gedragsgerichte interventies die self-monitoring, gezamenlijk doelen stellen, het identificeren van
potentiële belemmerende factoren en actief probleemoplossende elementen bevatten;
4. Multidisciplinaire behandelteams;
5. Meerdere follow-up contacten.
Het 5A’s model beschrijft de vijf stappen die nodig zijn om een patiënt te betrekken bij het ontwikkelen
en uitvoeren van een persoonlijk en realistisch actieplan.
1. Assess. Het vragen naar/meten van leefstijlfactoren en psychosociale factoren die van invloed zijn
op de gezondheid. Inventariseer wat de ideeën (beliefs), motivaties en voorkeuren van patiënt zijn
met betrekking tot ziekte, behandeling en leefstijlfactoren.
2. Advise. Geef duidelijke, specifieke en op de betreffende patiënt toegesneden adviezen die aansluiten
bij de persoonlijke beleving van de patiënt. Geef informatie over hoe het gedrag van de betreffende
patiënt zijn/haar gezondheid beïnvloedt. Benadruk dat gedragsveranderingen een belangrijk
onderdeel van de behandeling vormen. Betrek in het advies de symptomen, beliefs, zorgen en
voorkeuren die de patiënt heeft aangegeven.
3. Agree. Kom met de patiënt tot overeenstemming over de gewenste en noodzakelijke
gedragsveranderingen en methoden om die doelen te bereiken (shared decision making). Baseer de
gekozen doelen en methoden op de interesse en bereidheid van de patiënt om het gedrag te
veranderen.
4. Assist. Help de patiënt bij het ontwikkelen van een specifiek plan voor de gewenste
gedragsverandering. Besteed daarbij aandacht aan het identificeren en bespreken van mogelijke
barrières in de uitvoering van het plan, en hoe die barrières kunnen worden aangepakt.
Inventariseer en versterk de vaardigheden, het zelfvertrouwen en de sociale hulpbronnen van de
patiënt, welke nodig zijn om het gewenste gedrag aan te leren en vol te houden.
5. Arrange. Maak een specifiek plan voor follow-up contacten (vervolgconsulten en/of telefonish
contact en/of contact via de computer) en kijk of er aanpassingen nodig zijn in het actieplan en/of
de patiënt moet worden doorverwezen.
2
Bohn Stafleu van Loghum, Houten. Hoofdstuk 12, 14 en 17.4.3.
Coping: de manier waarop iemand problemen of stress hanteert met als doel het psychologisch
evenwicht te bewaren of te herstellen. Coping is onder te verdelen in cognitieve coping en
gedragsmatige coping. Er kunnen twee copingstrategieën worden onderscheiden:
- Probleemgerichte coping: actief informatie zoeken, oplossingen bedenken en handelen.
- Emotiegerichte coping: beheersbaar maken van de eigen emoties door afleiding te zoeken, te bidden
of steun te zoeken. Richt zich primair op het reguleren van de eigen stressreactie.
Proactieve coping: voordat de stressor zich voordoet, voorbereiden op een moeilijke situatie om zo de
mogelijke negatieve gevolgen ervan te beperken of te voorkomen.
Determinanten van coping: hoe het kan dat mensen verschillend omgaan met identieke problemen.
- Appraisal: wijze waarop iemand naar de stressvolle situatie kijkt. Eerst wordt ingeschat hoe ernstig
of bedreigend de situatie is en daarna het eigen vermogen om de situatie aan te kunnen.
- Self-efficacy: inschatting van eigen kunnen, vertrouwen in de eigen bekwaamheid. Door voorlichting
en oefening kan de self-efficacy versterkt worden.
- Persoonlijkheid, ervaring en omgevingsfactoren.
Adaptatieproces: het individu moet eerst een emotioneel evenwicht hervinden voordat er concreet met
de gevolgen van de lichamelijke handicap aan de slag kan worden gegaan.
Adaptieve opgaven: leren leven met een (chronische) ziekte en eigen aandeel in de zorg nemen. De
belangrijkste adaptieve opgaven zijn:
- Het hanteren van lichamelijk ongemak, pijn en invaliditeit;
- Omgaan met negatieve emoties en veranderingen in gevoel van eigenwaarde;
- Zelfmanagement;
- Het onderhouden van goede contacten met artsen en verpleegkundigen;
- Een hernieuwd evenwicht vinden in relaties met familie en vrienden;
- Het voorbereiden op een onzeker ziektebeloop.
Specifieke kenmerken van een ziekte bepalen welke adaptieve opgaven op de voorgrond staan. Bij MS is
het beloop vaak grillig en zijn er weinig mogelijkheden om het beloop te beïnvloeden. Bij diabetes heeft
de patiënt veel invloed op het beloop door middel van zelfmanagement.
Chronische ziekte: een algemene definitie is niet beschikbaar. Drie elementen die kenmerkend zijn:
irreversibel, lange duur en vormen de belangrijkste categorie mensen aan wie artsen zorg geven.
Top drie chronische lichamelijke ziekten: hart- en vaatziekten, kanker en COPD.
Epidemiologische transitie: met het vrijwel verdwijnen van infectieziekten steeg de levensduur van de
bevolkingen, waardoor echter de incidentie (aantal nieuwe gevallen) en prevalentie (voorkomen op een
bepaald moment) van chronische ziekten sterk toenamen. Ook binnen de top drie van de chronische
ziekten is deze transitie zichtbaar: nu door gedragsverandering en betere medische zorg mensen met
hart- en vaatziekten een betere overlevingskans hebben, wordt kanker de meest prevalente ziekte.
Zelfmanagement: het vermogen van het individu om de symptomen, behandeling, lichamelijke,
psychosociale gevolgen en leefstijlveranderingen die gepaard gaan met een chronische ziekte te
beheersen. Het monitoren van de eigen toestand en ook de cognitieve, gedragsmatige en emotionele
reacties hebben invloed op de kwaliteit van leven.
Comorbiditeit: het bestaan van meer dan één chronische ziekte bij één patiënt; extra belastend.
Cognitie: de ideeën en denkbeelden van mensen over klachten, ziekten en behandeling sturen hoe
mensen omgaan met medicijnen, leefregels of symptomen.
Collaborative care (gezamenlijke zorg): een behandelmodel waarin hulpverleners uit verschillende
disciplines samenwerken om de zorg voor de patiënt zo goed mogelijk uit te voeren.
1
, In onderstaande tabel wordt door middel van vijf dimensies uitgelegd wat deze verschuiving van
traditionele zorg naar gezamenlijke zorg inhoudt:
Traditionele zorg Gezamenlijke zorg
Arts-patiëntrelatie Arts is expert die patiënt zegt wat Gedeelde expertise met actieve
te doen, patiënt is passief patiënt; arts is medisch deskundige,
patiënt is ervaringsdeskundige
Eindverantwoordelijke Arts Arts & patiënt
Doel zorg ‘Compliance’, non-compliance is Patiënt bepaalt einddoel
fout van de patiënt
Oplossen medische Door de dokter Dokter leert de patiënt
problemen probleemoplossend gedrag
Inhoud informatie Over ziekte en technische Over leren van vaardigheden om
vaardigheden problemen op te lossen
Uit onderzoeken is gebleken dat alleen het informeren van patiënten over leefstijl en psychosociale
factoren meestal niet tot (voldoende) veranderingen leidt. Zelfmanagementondersteuning leidt wel tot
voldoende veranderingen. Dit wordt toegelicht in het 5A’s model.
Zelfmanagement: hedendaagse inzichten definiëren het begrip als de mate waarin de patiënt zelf
verantwoordelijkheid neemt voor en actief participeert in de behandeling van zijn of haar ziekte.
Het 5A’s model: gebaseerd op vijf overkoepelende elementen.
1. Het afstemmen van de interventie op de behoeften van de patiënt;
2. Het trainen van vaardigheden;
3. Gedragsgerichte interventies die self-monitoring, gezamenlijk doelen stellen, het identificeren van
potentiële belemmerende factoren en actief probleemoplossende elementen bevatten;
4. Multidisciplinaire behandelteams;
5. Meerdere follow-up contacten.
Het 5A’s model beschrijft de vijf stappen die nodig zijn om een patiënt te betrekken bij het ontwikkelen
en uitvoeren van een persoonlijk en realistisch actieplan.
1. Assess. Het vragen naar/meten van leefstijlfactoren en psychosociale factoren die van invloed zijn
op de gezondheid. Inventariseer wat de ideeën (beliefs), motivaties en voorkeuren van patiënt zijn
met betrekking tot ziekte, behandeling en leefstijlfactoren.
2. Advise. Geef duidelijke, specifieke en op de betreffende patiënt toegesneden adviezen die aansluiten
bij de persoonlijke beleving van de patiënt. Geef informatie over hoe het gedrag van de betreffende
patiënt zijn/haar gezondheid beïnvloedt. Benadruk dat gedragsveranderingen een belangrijk
onderdeel van de behandeling vormen. Betrek in het advies de symptomen, beliefs, zorgen en
voorkeuren die de patiënt heeft aangegeven.
3. Agree. Kom met de patiënt tot overeenstemming over de gewenste en noodzakelijke
gedragsveranderingen en methoden om die doelen te bereiken (shared decision making). Baseer de
gekozen doelen en methoden op de interesse en bereidheid van de patiënt om het gedrag te
veranderen.
4. Assist. Help de patiënt bij het ontwikkelen van een specifiek plan voor de gewenste
gedragsverandering. Besteed daarbij aandacht aan het identificeren en bespreken van mogelijke
barrières in de uitvoering van het plan, en hoe die barrières kunnen worden aangepakt.
Inventariseer en versterk de vaardigheden, het zelfvertrouwen en de sociale hulpbronnen van de
patiënt, welke nodig zijn om het gewenste gedrag aan te leren en vol te houden.
5. Arrange. Maak een specifiek plan voor follow-up contacten (vervolgconsulten en/of telefonish
contact en/of contact via de computer) en kijk of er aanpassingen nodig zijn in het actieplan en/of
de patiënt moet worden doorverwezen.
2
