Reflectiemodellen
Hoofdstuk 1 Leren van ervaringen
1.1 Ervaringen centraal
Je kunt leren op verschillende manieren bekijken. Als bewust of onbewust proces, een proces waarin
emoties een rol spelen of een cognitief proces, als een proces dat van binnen uit wordt gevoerd of
een proces dat wordt gevoerd mede door de omgeving. Vanuit verschillende studies (neurobiologie,
psychologie en sociologie) wordt de term leren verschillend bekeken. Deze opvattingen vullen
elkaar aan. De kijk op de term leren is veranderd. Eerder werd leren gekoppeld aan school en was
het idee er dat je alleen in de eerste fase van je leven aan het leren was. Later werd leren gezien als
een blijvend concept. Tegenwoordig is het algemeen bekend dat iedereen het hele leven lang nog
kan leren. Redelijk nieuw is de gedachte dat je ook leert van ervaringen. Leren werd vooral gezien
als informatie in je opnemen vanuit boeken. De Amerikaanse filosoof en pedagoog John Dewey
was van mening dat ‘leren niet het eigen maken van kennis is maar het je eigen maken van
oplossingsmogelijkheden’. Hij vond dat je vooral leerde door te doen en door te realiseren wat je
doet. De Braziliaanse pedagoog Paulo Freire ging er vanuit dat je pas goed kunt leren als je de
informatie die je leert kunt gebruiken in je leven en je de informatie kunt koppelen aan je eigen
ervaringen. De opvatting van sociale studies is dat je vanuit je eigen ervaringen kennis opbouwt,
dat wordt ook wel de constructivistische opvatting genoemd. Je leert van je ervaringen, geeft hier
een betekenis aan en leert zo opnieuw. Dat is vooral subjectief en is per persoon verschillend.
Verschillende definities van leren kunnen zo worden toegekend. Leren is context- en
situatiegebonden; leren is een proces van kennisconstructie, dat wil zeggen dat je betekenis geeft
aan ervaringen en op deze manier opnieuw leert; leren is een sociaal proces; leren is een actief
proces en leren is het voortbouwen op al aanwezige kennis.
1.2 Kennis construeren
Kennis is niet alleen het kennen van feiten of wetenschappelijke kennis maar kennis is het weet
hebben van iets en dus weten hoe iets of iemand is. Vanuit de constructivistische opvatting is kennis
subjectief en wordt het gekleurd door opvattingen van elk individu. Kennis is niet statisch maar
dynamisch. Er zijn vier categorieën die je vanuit je opleiding leert: verborgen kennis, kennis uit
formele bronnen, kennis uit eigen ervaringen en kennis uit informele bronnen. Kennis uit formele
bronnen is kennis uit literatuur zoals artikelen en boeken. Dat is kennis die wordt vertaald in
technieken, theorieën, methodieken, modellen en methoden. Ook filosofische stukken en praktijken
casusbeschrijvingen zijn formele bronnen.
Voor sociale studies moet je een bepaalde basis aan kennis hebben. Kennis uit informele bronnen
is kennis vanuit de media, kranten, tijdschriften, tv en collega’s. Kennis uit deze bronnen is vaak
gebaseerd op feiten maar deze feiten zijn vaak niet wetenschappelijk onderzocht. Iedereen heeft
vaak al aanwezige kennis zonder dat hij/zij dit beseft. Deze verborgen kennis heeft verschillende
namen gekregen maar vaak wordt dit ook wel expliciete en impliciete kennis genoemd. Expliciete
kennis is overdraagbaar, impliciete kennis is verborgen en onuitgesproken. Aan deze verborgen
kennis wordt ook intuïtie toegekend. Al deze verschillende ‘delen’ van kennis leiden weer tot
nieuwe kennis.
1.3 Cyclisch leren
Een Amerikaanse psycholoog David Kolb onderscheidde twee manieren van leren: actief leren
tegenover reflectief leren en leren uit de theorie tegenover leren uit de praktijk.
Zie: hfst. 1; p. 29; Het dimensiemodel van Kolb; Marie-José Geenen.
Kolb ontdekte dat er vier verschillende manieren zijn waarop we kunnen leren. Accommodator of
doener (leerstijl tussen actief en concreet leren), divergeerder of bezinner (leerstijl tussen concreet en
reflectief leren), convergeerder of beslisser (leerstijl tussen abstract en actief leren) en assimilator
of denker (leerstijl tussen reflectief en abstract leren). Iedereen heeft een bepaalde voorkeur voor
leren maar kan ook de andere manieren toepassen. Het model van Kolb laat zien dat het leerproces
bestaat uit vier stappen. Door deze leercirkel kun je je stap voor stap verder ontwikkelen.
, 1.4 Leren om te ontwikkelen
In het hoger onderwijs wordt er tegenwoordig vaak over competentiegericht leren gesproken. Dit
wil zeggen dat je leert vanuit een verband tussen vaardigheden, kennis en houding. Je leert dus
voornamelijk om tot groei, verandering en ontwikkeling te komen. Er wordt vaak ook wel gesproken
van transformationeel leren, dit wil zeggen dat er een verandering plaatsvindt. Er zijn drie manieren
van leren: doen, willen en denken. Deze drie manieren staan in verbinding met elkaar en worden
daarom ook wel de triple-loop, single-loop en double-loop genoemd. Bij single-loop leren kijk je
naar je eigen handelen en reflecteert hierop en stelt eventueel je handelen bij. Bij double-loop leren
betrek je ook de waarden en vooronderstellingen. Je gaat op zoek naar een passende oplossing voor
een actueel probleem. Reflecteren is hierbij noodzakelijk. Je maakt dus een extra lus. Bij triple-loop
leren onderzoek je ook de dieper gelegen waarden en vraag je jezelf af of je er zelf voor hebt gekozen
of dat een ander er ook invloed op heeft gehad. Per situatie moet je kijken welke manier van leren
gepast is. Bij leren komen er meerdere aspecten kijken: een motivationeel aspect (willen);
handelingsaspect (ervaren, handelen); emotioneel aspect (voelen); cognitief aspect (denken). Lang
dacht men dat je alleen leerde door te denken. Echter, door bovenstaande manieren van leren toe
te passen leer je het beste. Daarvoor heb je drie dingen nodig: ruimte voor antwoorden (open will),
onbevooroordeeld denken (open mind) en een liefdevolle houding (open heart). Hierbij is aandacht
voor de buiten- en binnenwereld belangrijk.
1.5 Leren om te leren
Je leert ook veel onbewust door bijvoorbeeld imitatie (modelling) en vallen en opstaan (trial and
error). Deze manier van leren is ook belangrijk. Volgens Van Kessel bestaat de leerweg van een
professional uit drie delen: de kernweg, de keuzeweg en de handelingsweg.
Bij de kernweg kijk je naar je eigen ervaring en onderzoekt deze ervaring goed. Je doet onderzoek
naar je gevoelens, je intenties en je gedachten. Het resultaat van de kernweg is het begrijpen van
je ervaring. De keuze- en de kernweg lopen soms door elkaar heen. Bij de keuzeweg maak je keuzes
over je handelen. Bij de handelingsweg zal je nieuwe handelingen uitvoeren die voortkomen uit je
voornemens. Je leert ook door de manier waarop je leert. Kortom: door het leren ontwikkel je ook
het leervermogen. Je leert in de opleiding steeds meer hoe je moet leren van je ervaringen en wat
je daarvan kunt leren. Doordat je steeds beter kunt omgaan met nieuwe situaties kun je makkelijker
een koppeling maken. Wat je in de ene situatie leert kan je helpen bij de andere situatie.
1.6 Reflecteren als instrument om te leren
Vaak weet je hoe je in een nieuwe situatie moet handelen door te kijken naar eerdere ervaringen
en het reflecteren hierop. Deze ‘oude’ kennis is niet altijd bruikbaar maar vaak kom je tot creatieve
en effectieve oplossingen in nieuwe situaties. Je weet vaak meer dan je zelf denkt en je komt vaak
onbewust tot een oplossing. Als je gaat reflecteren op deze oplossing die je onbewust hebt gemaakt
zet je onbewuste kennis om in bewuste kennis. Vaak reflecteer je al tijdens je handelen
(reflection-in-action). Bij een ‘mislukte’ handeling ga je kijken naar hoe je het wel goed kunt doen,
bij een goede handeling kijk je naar hoe je de volgende keer weer goed kunt handelen. Reflecteren
wordt ook wel ‘listening to the backtalk of a situation’ genoemd.
Zie: hfst. 1; p. 31; Leercirkel van Kolb; Marie-José Geenen.
Zie: hfst. 1; p. 33; Transformationeel leren; Marie-José Geenen.
Hoofdstuk 1 Leren van ervaringen
1.1 Ervaringen centraal
Je kunt leren op verschillende manieren bekijken. Als bewust of onbewust proces, een proces waarin
emoties een rol spelen of een cognitief proces, als een proces dat van binnen uit wordt gevoerd of
een proces dat wordt gevoerd mede door de omgeving. Vanuit verschillende studies (neurobiologie,
psychologie en sociologie) wordt de term leren verschillend bekeken. Deze opvattingen vullen
elkaar aan. De kijk op de term leren is veranderd. Eerder werd leren gekoppeld aan school en was
het idee er dat je alleen in de eerste fase van je leven aan het leren was. Later werd leren gezien als
een blijvend concept. Tegenwoordig is het algemeen bekend dat iedereen het hele leven lang nog
kan leren. Redelijk nieuw is de gedachte dat je ook leert van ervaringen. Leren werd vooral gezien
als informatie in je opnemen vanuit boeken. De Amerikaanse filosoof en pedagoog John Dewey
was van mening dat ‘leren niet het eigen maken van kennis is maar het je eigen maken van
oplossingsmogelijkheden’. Hij vond dat je vooral leerde door te doen en door te realiseren wat je
doet. De Braziliaanse pedagoog Paulo Freire ging er vanuit dat je pas goed kunt leren als je de
informatie die je leert kunt gebruiken in je leven en je de informatie kunt koppelen aan je eigen
ervaringen. De opvatting van sociale studies is dat je vanuit je eigen ervaringen kennis opbouwt,
dat wordt ook wel de constructivistische opvatting genoemd. Je leert van je ervaringen, geeft hier
een betekenis aan en leert zo opnieuw. Dat is vooral subjectief en is per persoon verschillend.
Verschillende definities van leren kunnen zo worden toegekend. Leren is context- en
situatiegebonden; leren is een proces van kennisconstructie, dat wil zeggen dat je betekenis geeft
aan ervaringen en op deze manier opnieuw leert; leren is een sociaal proces; leren is een actief
proces en leren is het voortbouwen op al aanwezige kennis.
1.2 Kennis construeren
Kennis is niet alleen het kennen van feiten of wetenschappelijke kennis maar kennis is het weet
hebben van iets en dus weten hoe iets of iemand is. Vanuit de constructivistische opvatting is kennis
subjectief en wordt het gekleurd door opvattingen van elk individu. Kennis is niet statisch maar
dynamisch. Er zijn vier categorieën die je vanuit je opleiding leert: verborgen kennis, kennis uit
formele bronnen, kennis uit eigen ervaringen en kennis uit informele bronnen. Kennis uit formele
bronnen is kennis uit literatuur zoals artikelen en boeken. Dat is kennis die wordt vertaald in
technieken, theorieën, methodieken, modellen en methoden. Ook filosofische stukken en praktijken
casusbeschrijvingen zijn formele bronnen.
Voor sociale studies moet je een bepaalde basis aan kennis hebben. Kennis uit informele bronnen
is kennis vanuit de media, kranten, tijdschriften, tv en collega’s. Kennis uit deze bronnen is vaak
gebaseerd op feiten maar deze feiten zijn vaak niet wetenschappelijk onderzocht. Iedereen heeft
vaak al aanwezige kennis zonder dat hij/zij dit beseft. Deze verborgen kennis heeft verschillende
namen gekregen maar vaak wordt dit ook wel expliciete en impliciete kennis genoemd. Expliciete
kennis is overdraagbaar, impliciete kennis is verborgen en onuitgesproken. Aan deze verborgen
kennis wordt ook intuïtie toegekend. Al deze verschillende ‘delen’ van kennis leiden weer tot
nieuwe kennis.
1.3 Cyclisch leren
Een Amerikaanse psycholoog David Kolb onderscheidde twee manieren van leren: actief leren
tegenover reflectief leren en leren uit de theorie tegenover leren uit de praktijk.
Zie: hfst. 1; p. 29; Het dimensiemodel van Kolb; Marie-José Geenen.
Kolb ontdekte dat er vier verschillende manieren zijn waarop we kunnen leren. Accommodator of
doener (leerstijl tussen actief en concreet leren), divergeerder of bezinner (leerstijl tussen concreet en
reflectief leren), convergeerder of beslisser (leerstijl tussen abstract en actief leren) en assimilator
of denker (leerstijl tussen reflectief en abstract leren). Iedereen heeft een bepaalde voorkeur voor
leren maar kan ook de andere manieren toepassen. Het model van Kolb laat zien dat het leerproces
bestaat uit vier stappen. Door deze leercirkel kun je je stap voor stap verder ontwikkelen.
, 1.4 Leren om te ontwikkelen
In het hoger onderwijs wordt er tegenwoordig vaak over competentiegericht leren gesproken. Dit
wil zeggen dat je leert vanuit een verband tussen vaardigheden, kennis en houding. Je leert dus
voornamelijk om tot groei, verandering en ontwikkeling te komen. Er wordt vaak ook wel gesproken
van transformationeel leren, dit wil zeggen dat er een verandering plaatsvindt. Er zijn drie manieren
van leren: doen, willen en denken. Deze drie manieren staan in verbinding met elkaar en worden
daarom ook wel de triple-loop, single-loop en double-loop genoemd. Bij single-loop leren kijk je
naar je eigen handelen en reflecteert hierop en stelt eventueel je handelen bij. Bij double-loop leren
betrek je ook de waarden en vooronderstellingen. Je gaat op zoek naar een passende oplossing voor
een actueel probleem. Reflecteren is hierbij noodzakelijk. Je maakt dus een extra lus. Bij triple-loop
leren onderzoek je ook de dieper gelegen waarden en vraag je jezelf af of je er zelf voor hebt gekozen
of dat een ander er ook invloed op heeft gehad. Per situatie moet je kijken welke manier van leren
gepast is. Bij leren komen er meerdere aspecten kijken: een motivationeel aspect (willen);
handelingsaspect (ervaren, handelen); emotioneel aspect (voelen); cognitief aspect (denken). Lang
dacht men dat je alleen leerde door te denken. Echter, door bovenstaande manieren van leren toe
te passen leer je het beste. Daarvoor heb je drie dingen nodig: ruimte voor antwoorden (open will),
onbevooroordeeld denken (open mind) en een liefdevolle houding (open heart). Hierbij is aandacht
voor de buiten- en binnenwereld belangrijk.
1.5 Leren om te leren
Je leert ook veel onbewust door bijvoorbeeld imitatie (modelling) en vallen en opstaan (trial and
error). Deze manier van leren is ook belangrijk. Volgens Van Kessel bestaat de leerweg van een
professional uit drie delen: de kernweg, de keuzeweg en de handelingsweg.
Bij de kernweg kijk je naar je eigen ervaring en onderzoekt deze ervaring goed. Je doet onderzoek
naar je gevoelens, je intenties en je gedachten. Het resultaat van de kernweg is het begrijpen van
je ervaring. De keuze- en de kernweg lopen soms door elkaar heen. Bij de keuzeweg maak je keuzes
over je handelen. Bij de handelingsweg zal je nieuwe handelingen uitvoeren die voortkomen uit je
voornemens. Je leert ook door de manier waarop je leert. Kortom: door het leren ontwikkel je ook
het leervermogen. Je leert in de opleiding steeds meer hoe je moet leren van je ervaringen en wat
je daarvan kunt leren. Doordat je steeds beter kunt omgaan met nieuwe situaties kun je makkelijker
een koppeling maken. Wat je in de ene situatie leert kan je helpen bij de andere situatie.
1.6 Reflecteren als instrument om te leren
Vaak weet je hoe je in een nieuwe situatie moet handelen door te kijken naar eerdere ervaringen
en het reflecteren hierop. Deze ‘oude’ kennis is niet altijd bruikbaar maar vaak kom je tot creatieve
en effectieve oplossingen in nieuwe situaties. Je weet vaak meer dan je zelf denkt en je komt vaak
onbewust tot een oplossing. Als je gaat reflecteren op deze oplossing die je onbewust hebt gemaakt
zet je onbewuste kennis om in bewuste kennis. Vaak reflecteer je al tijdens je handelen
(reflection-in-action). Bij een ‘mislukte’ handeling ga je kijken naar hoe je het wel goed kunt doen,
bij een goede handeling kijk je naar hoe je de volgende keer weer goed kunt handelen. Reflecteren
wordt ook wel ‘listening to the backtalk of a situation’ genoemd.
Zie: hfst. 1; p. 31; Leercirkel van Kolb; Marie-José Geenen.
Zie: hfst. 1; p. 33; Transformationeel leren; Marie-José Geenen.
