Samenvatting Filosofie - ‘Van gedachten wisselen’
Hoofdstuk 1 De zelfoefening van het denken – Filosofie en sociaal werk
1.1 Filosofie als dagelijkse kost
Zizek → Als gevolg van technologische ontwikkelingen leven we in een unieke tijd waarin iedereen op een
bepaalde manier wordt gedwongen om een soort filosoof te zijn.
1.2 Filosofie en sociaal werk
In de Wet maatschappelijke ondersteuning (WMO) wordt de mens gezien als een rationeel en autonoom
wezen dat zelf kan bepalen wat goed voor hem is. Het uitgangspunt is dat iedereen zelfverantwoordelijk is voor
zelfredzaamheid, deelname aan de samenleving en sociale samenhang.
Ø De rol van sociaal werkers beperkt zich daarin meer tot het stimuleren van burgers om ook echt die
verantwoording te nemen.
- Mensen moeten zelf bepalen of en in hoeverre hij/zij zelfredzaam is en wil deelnemen aan die
samenleving.
- Iedereen moet de mogelijkheid hebben eigen keuzes te maken, alleen hebben sommige daarbij
meer ondersteuning nodig.
De Maistre merkt het volgende op: ‘De mens is in deze wereld niet te vinden. Ik heb in mijn leven Fransen,
Italianen en Russen ontmoet (…), maar dé mens ben ik nooit tegengekomen’.
Ø Met deze opmerking wil hij duidelijk maken dat er een groot verschil is tussen concrete mensen die we
tegen het lijf lopen en het beeld van de mens.
1.3 Een normatief beroep
Er zijn meerdere redenen waarom sociale werkers zich bezig moeten houden met bepaalde vragen. Omdat:
- Geen eenduidigheid is over het antwoord
- De manier van handelen direct van invloed is op het leven van hun cliënt.
Verantwoorden en legitimeren
Het ingrijpen van sociaal werkers is veelal normatief.
- Dit houdt in dat zij ingrijpen aan de hand van wat normaal is.
- Echter zijn waarden geen objectieve onweerlegbare feiten, zoals wiskunderegels.
- Hierdoor moeten sociaal werkers zich kunnen verantwoorden en legitimeren wanneer zij in het
leven van hun cliënt interveniëren, vooral wanneer verschillende waarden met elkaar botsen.
- Dit kan het geval zijn wanneer het zelfbeschikkingsrecht ervoor zorgt dat een cliënt eraan onder
doorgaat en er dus een mensonwaardige situatie ontstaat.
Feit en interpretatie
- Iets is een feit wanneer de betekenis daarvan vaststaat en er maar één uitleg te geven is.
- Waarnemingen zijn per definitie theoretisch gekleurd, ze kunnen in een andere context anders opgevat
worden.
Sociaal werkers kunnen niet zomaar handelen vanuit hun eigen opvattingen. Zij moeten rekening houden met:
- De wet, deze beschermt cliënten tegen willekeurig ingrijpen
- Doelen en methodieken van de instelling over het handelen van de sociaal werker
- De eigen visie van de cliënt
Sociaal werkers staan met het ene been in het systeem en met het andere been in de leefwereld van de cliënten.
Binnen de wettelijke kaders blijft er ruimte over waarbinnen sociaal werkers naar eigen inzicht kunnen handelen.
Ø Die handelingsruimte = discretionaire ruimte en vraagt dat ze handelen verantwoorden tegenover de
organisatie, de cliënt en zichzelf.
Respecteren we de autonomie van de cliënt wanneer we zien dat hij verkeerde keuzes maakt en eraan onderdoor
gaat? Stappenplan (argumentatieve methode):
- Feiten en verschillende keuzes naast elkaar zetten
- Analyseren van de conflicterende belangen van betrokkenen
- Belangen afwegen in het licht van morele waarden
1
,Dit is een argumentatieve methode. Het is een hulpmiddel waarmee morele oordelen kunnen worden
geanalyseerd.
Ø Wordt gebruikt om tot een goed overwogen oordeel te komen op basis van de feiten en de mogelijke
keuzes.
o Het houdt echter niet in dat dit stappenplan neutraal is.
o Dit komt omdat de uiteindelijke keuze afgewogen wordt op basis van heersende waarden en
normen.
o De valkuil is dat deze heersende opvattingen niet aan de kaak gesteld worden.
1.4 Grote, kleine en sterke verhalen
Vroeger was er sprake van een groot verhaal, een normatief karakter over het leven en de samenleving
waarover iedereen het eens was. Tegenwoordig is er sprake van een klein verhaal naast andere kleine
verhalen.
Het grote verhaal
Kenmerk van het groot verhaal is volgens Lyotard is:
1. Dat het zichzelf voor waar houdt.
2. Het is totalitair, het geeft overal antwoord op.
3. Ze sluiten andere verhalen uit.
4. Er is weinig tot geen ruimte voor interpretatie of andere betekenissen.
5. Grote verhalen kunnen hun pretentie om overal een antwoord op te hebben niet waarmaken.
Kleine verhalen
Onze huidige samenleving is een netwerk van kleine verhalen:
1. Die allemaal evenveel recht van spreken hebben
2. Elkaar aanvullen en tegenspreken
3. En zich met elkaar verbinden en elkaar onderbreken.
Kleine verhalen zijn niet hetzelfde als onze individuele of persoonlijke verhalen.
Ø Als individu maken we allemaal deel uit van een gemeenschap, instituut of praktijk gebaseerd op een
verhaal dat wij zelf niet hebben geschreven.
De verschuiving van het grote naar het kleine verhaal markeert de overgang van een uniforme samenleving
naar onze huidige pluriforme samenleving. Dit zorgt voor:
1. Een diversiteit in levensvormen, levensstijlen en cultuur.
2. Consequenties voor sociaal werkers
Omdat zij in aanraking komen met veel verschillende opvattingen en daardoor niet langer aan het grote
verhaal vast kunnen houden.
Een sterk verhaal, met zwakke kanten
- Sterke verhalen zijn grote verhalen die dominant blijven.
- Deze verhalen zijn onwaarschijnlijk, worden overdreven en er wordt getracht andere verhalen te
overtroeven
De autonomie van de mens is een sterk verhaal
- Dit sterke verhaal stelt dat iedereen in staat is om zijn eigen te keuzes te maken.
- In zorg betekent dit dat er gestreefd wordt naar individuele ondersteuning. Geen sprake van op concreet
niveau.
Keerzijde van autonomie - Nadelen die het heeft voor mensen die niet autonoom en zelfredzaam zijn.
- Zij schamen zich omdat zij niet aan de norm kunnen voldoen en zoeken daarom te laat hulp.
- Ringo Ossewaarde denkt dat het de overheid niet om de vrijheid en eigen regie gaat, maar om de
disciplinering van de burger.
2
, 1.5 De mens als subject
De vraag is of de mens een vrije wil heeft en autonoom is. In de 17de eeuw begint het sterke verhaal over de
autonome mens; het modern subject.
- Modern
Verwijst naar de veranderingen en ontwikkeling die in de 17e eeuw plaatsvonden
- Subject
Betekent letterlijk ‘wat eronder ligt’.
Door deze veranderingen ging de mens over zichzelf nadenken.
Immanuel Kant en René Descartes hebben zich beziggehouden met de vraag wat de mens tot fundament van
het weten maakt.
Meesters van het wantrouwen
Kritiek op het idee dat de mens autonoom is.
- Freud
Wij worden door onbewuste drijfveren beïnvloed;
- Nietzsche
De menselijke autonomie is een geval van hoogmoed;
- Marx
Wij worden door maatschappelijke verhoudingen beïnvloed.
1.6 Van gedachten wisselen
Het verschil tussen filosofie en wetenschap
De vraag is wat het verschil is tussen wetenschap en filosofie.
- Menswetenschappen zijn empirische wetenschappen, waarbij waarneembare kenmerken, gedragingen
en situaties worden onderzocht.
- Bij het onderzoeken van betrekkingen tussen mensen en het zoeken naar structuren wordt er gebruik
gemaakt van bepaalde definities zoals geluk, vrijheid en dergelijke.
- Echter houden zij zich niet bezig met onderzoek naar de definiëring en betekenis van deze begrippen.
Fundamentele vragen
Wat is echt geluk? Kan de mens wel echt gelukkig zijn?
- De filosofie stelt steeds opnieuw de vraag naar de relatie tussen denken en het zijn; m.a.w. de
werkelijkheid
- Kunnen niet wetenschappelijk beantwoord worden.
- De ultieme vragen van de filosofie richten zich niet op afzonderlijke dingen, maar op de
grondbeginselen waarbinnen het menselijk bestaan zich voltrekt.
Filosofie als verwondering
De filosofische verwondering betreft het alledaagse: waarom zijn dingen zoals ze zijn?
Verhoeven merkte op dat:
- Verwonderen een schok is die tot verwarring leidt, omdat de werkelijkheid ineens niet meer blijkt wat
het leek.
- Verwondering doorbreekt de vanzelfsprekendheid van de grondbeginselen waarbinnen ons volstaan
zich voltrekt.
Verklaren als denkgewoonte
Vanzelfsprekendheid wil zeggen dat de dingen zijn zoals ze zijn, zoals wij denken dat ze zijn.
- De filosofie onderbreekt de routine binnen het denken zelf. Als denken een routine wordt, denken we
zonder erbij na te denken.
- Volgens Nietzsche geeft het herleiden van iets onbekends tot iets bekends een gevoel van opluchting,
tevredenheid en vooral van macht.
- De wetenschap gaat van het onbekende naar het bekende, de filosofie andersom. Van het bekende naar
het onbekende.
3
Hoofdstuk 1 De zelfoefening van het denken – Filosofie en sociaal werk
1.1 Filosofie als dagelijkse kost
Zizek → Als gevolg van technologische ontwikkelingen leven we in een unieke tijd waarin iedereen op een
bepaalde manier wordt gedwongen om een soort filosoof te zijn.
1.2 Filosofie en sociaal werk
In de Wet maatschappelijke ondersteuning (WMO) wordt de mens gezien als een rationeel en autonoom
wezen dat zelf kan bepalen wat goed voor hem is. Het uitgangspunt is dat iedereen zelfverantwoordelijk is voor
zelfredzaamheid, deelname aan de samenleving en sociale samenhang.
Ø De rol van sociaal werkers beperkt zich daarin meer tot het stimuleren van burgers om ook echt die
verantwoording te nemen.
- Mensen moeten zelf bepalen of en in hoeverre hij/zij zelfredzaam is en wil deelnemen aan die
samenleving.
- Iedereen moet de mogelijkheid hebben eigen keuzes te maken, alleen hebben sommige daarbij
meer ondersteuning nodig.
De Maistre merkt het volgende op: ‘De mens is in deze wereld niet te vinden. Ik heb in mijn leven Fransen,
Italianen en Russen ontmoet (…), maar dé mens ben ik nooit tegengekomen’.
Ø Met deze opmerking wil hij duidelijk maken dat er een groot verschil is tussen concrete mensen die we
tegen het lijf lopen en het beeld van de mens.
1.3 Een normatief beroep
Er zijn meerdere redenen waarom sociale werkers zich bezig moeten houden met bepaalde vragen. Omdat:
- Geen eenduidigheid is over het antwoord
- De manier van handelen direct van invloed is op het leven van hun cliënt.
Verantwoorden en legitimeren
Het ingrijpen van sociaal werkers is veelal normatief.
- Dit houdt in dat zij ingrijpen aan de hand van wat normaal is.
- Echter zijn waarden geen objectieve onweerlegbare feiten, zoals wiskunderegels.
- Hierdoor moeten sociaal werkers zich kunnen verantwoorden en legitimeren wanneer zij in het
leven van hun cliënt interveniëren, vooral wanneer verschillende waarden met elkaar botsen.
- Dit kan het geval zijn wanneer het zelfbeschikkingsrecht ervoor zorgt dat een cliënt eraan onder
doorgaat en er dus een mensonwaardige situatie ontstaat.
Feit en interpretatie
- Iets is een feit wanneer de betekenis daarvan vaststaat en er maar één uitleg te geven is.
- Waarnemingen zijn per definitie theoretisch gekleurd, ze kunnen in een andere context anders opgevat
worden.
Sociaal werkers kunnen niet zomaar handelen vanuit hun eigen opvattingen. Zij moeten rekening houden met:
- De wet, deze beschermt cliënten tegen willekeurig ingrijpen
- Doelen en methodieken van de instelling over het handelen van de sociaal werker
- De eigen visie van de cliënt
Sociaal werkers staan met het ene been in het systeem en met het andere been in de leefwereld van de cliënten.
Binnen de wettelijke kaders blijft er ruimte over waarbinnen sociaal werkers naar eigen inzicht kunnen handelen.
Ø Die handelingsruimte = discretionaire ruimte en vraagt dat ze handelen verantwoorden tegenover de
organisatie, de cliënt en zichzelf.
Respecteren we de autonomie van de cliënt wanneer we zien dat hij verkeerde keuzes maakt en eraan onderdoor
gaat? Stappenplan (argumentatieve methode):
- Feiten en verschillende keuzes naast elkaar zetten
- Analyseren van de conflicterende belangen van betrokkenen
- Belangen afwegen in het licht van morele waarden
1
,Dit is een argumentatieve methode. Het is een hulpmiddel waarmee morele oordelen kunnen worden
geanalyseerd.
Ø Wordt gebruikt om tot een goed overwogen oordeel te komen op basis van de feiten en de mogelijke
keuzes.
o Het houdt echter niet in dat dit stappenplan neutraal is.
o Dit komt omdat de uiteindelijke keuze afgewogen wordt op basis van heersende waarden en
normen.
o De valkuil is dat deze heersende opvattingen niet aan de kaak gesteld worden.
1.4 Grote, kleine en sterke verhalen
Vroeger was er sprake van een groot verhaal, een normatief karakter over het leven en de samenleving
waarover iedereen het eens was. Tegenwoordig is er sprake van een klein verhaal naast andere kleine
verhalen.
Het grote verhaal
Kenmerk van het groot verhaal is volgens Lyotard is:
1. Dat het zichzelf voor waar houdt.
2. Het is totalitair, het geeft overal antwoord op.
3. Ze sluiten andere verhalen uit.
4. Er is weinig tot geen ruimte voor interpretatie of andere betekenissen.
5. Grote verhalen kunnen hun pretentie om overal een antwoord op te hebben niet waarmaken.
Kleine verhalen
Onze huidige samenleving is een netwerk van kleine verhalen:
1. Die allemaal evenveel recht van spreken hebben
2. Elkaar aanvullen en tegenspreken
3. En zich met elkaar verbinden en elkaar onderbreken.
Kleine verhalen zijn niet hetzelfde als onze individuele of persoonlijke verhalen.
Ø Als individu maken we allemaal deel uit van een gemeenschap, instituut of praktijk gebaseerd op een
verhaal dat wij zelf niet hebben geschreven.
De verschuiving van het grote naar het kleine verhaal markeert de overgang van een uniforme samenleving
naar onze huidige pluriforme samenleving. Dit zorgt voor:
1. Een diversiteit in levensvormen, levensstijlen en cultuur.
2. Consequenties voor sociaal werkers
Omdat zij in aanraking komen met veel verschillende opvattingen en daardoor niet langer aan het grote
verhaal vast kunnen houden.
Een sterk verhaal, met zwakke kanten
- Sterke verhalen zijn grote verhalen die dominant blijven.
- Deze verhalen zijn onwaarschijnlijk, worden overdreven en er wordt getracht andere verhalen te
overtroeven
De autonomie van de mens is een sterk verhaal
- Dit sterke verhaal stelt dat iedereen in staat is om zijn eigen te keuzes te maken.
- In zorg betekent dit dat er gestreefd wordt naar individuele ondersteuning. Geen sprake van op concreet
niveau.
Keerzijde van autonomie - Nadelen die het heeft voor mensen die niet autonoom en zelfredzaam zijn.
- Zij schamen zich omdat zij niet aan de norm kunnen voldoen en zoeken daarom te laat hulp.
- Ringo Ossewaarde denkt dat het de overheid niet om de vrijheid en eigen regie gaat, maar om de
disciplinering van de burger.
2
, 1.5 De mens als subject
De vraag is of de mens een vrije wil heeft en autonoom is. In de 17de eeuw begint het sterke verhaal over de
autonome mens; het modern subject.
- Modern
Verwijst naar de veranderingen en ontwikkeling die in de 17e eeuw plaatsvonden
- Subject
Betekent letterlijk ‘wat eronder ligt’.
Door deze veranderingen ging de mens over zichzelf nadenken.
Immanuel Kant en René Descartes hebben zich beziggehouden met de vraag wat de mens tot fundament van
het weten maakt.
Meesters van het wantrouwen
Kritiek op het idee dat de mens autonoom is.
- Freud
Wij worden door onbewuste drijfveren beïnvloed;
- Nietzsche
De menselijke autonomie is een geval van hoogmoed;
- Marx
Wij worden door maatschappelijke verhoudingen beïnvloed.
1.6 Van gedachten wisselen
Het verschil tussen filosofie en wetenschap
De vraag is wat het verschil is tussen wetenschap en filosofie.
- Menswetenschappen zijn empirische wetenschappen, waarbij waarneembare kenmerken, gedragingen
en situaties worden onderzocht.
- Bij het onderzoeken van betrekkingen tussen mensen en het zoeken naar structuren wordt er gebruik
gemaakt van bepaalde definities zoals geluk, vrijheid en dergelijke.
- Echter houden zij zich niet bezig met onderzoek naar de definiëring en betekenis van deze begrippen.
Fundamentele vragen
Wat is echt geluk? Kan de mens wel echt gelukkig zijn?
- De filosofie stelt steeds opnieuw de vraag naar de relatie tussen denken en het zijn; m.a.w. de
werkelijkheid
- Kunnen niet wetenschappelijk beantwoord worden.
- De ultieme vragen van de filosofie richten zich niet op afzonderlijke dingen, maar op de
grondbeginselen waarbinnen het menselijk bestaan zich voltrekt.
Filosofie als verwondering
De filosofische verwondering betreft het alledaagse: waarom zijn dingen zoals ze zijn?
Verhoeven merkte op dat:
- Verwonderen een schok is die tot verwarring leidt, omdat de werkelijkheid ineens niet meer blijkt wat
het leek.
- Verwondering doorbreekt de vanzelfsprekendheid van de grondbeginselen waarbinnen ons volstaan
zich voltrekt.
Verklaren als denkgewoonte
Vanzelfsprekendheid wil zeggen dat de dingen zijn zoals ze zijn, zoals wij denken dat ze zijn.
- De filosofie onderbreekt de routine binnen het denken zelf. Als denken een routine wordt, denken we
zonder erbij na te denken.
- Volgens Nietzsche geeft het herleiden van iets onbekends tot iets bekends een gevoel van opluchting,
tevredenheid en vooral van macht.
- De wetenschap gaat van het onbekende naar het bekende, de filosofie andersom. Van het bekende naar
het onbekende.
3
