Hogeschool Windesheim Zwolle
Leerjaar 1 hbo-verpleegkunde
Gedragskennis
Periode 2
Hoofdstuk 7: Systeemgerichte benaderingen
7.1: Inleiding
7.2: Verschillende inspiratiebronnen van de systeembenaderingen
7.3: De algemene systeemleer
7.4: Uitgangspunten van systeembenaderingen
7.5: Verschillende systeemtherapeutische benaderingen
7.6: De communicatietheoretische benadering
7.7: De structurele benadering: kluwen- en los-zand-gezinnen
7.8: De intergenerationele of contextuele benadering
Hoofdstuk 5: Experiëntiële en cliëntgerichte benaderingen
5.1: Inleiding
5.2: Zelfontplooiing
5.3: Onvoorwaardelijke acceptatie
5.4: Incongruentie: vervreemd van anderen en van onszelf
Hoofdstuk 5.5: Positieve mogelijkheden
5.6: Uitgangspunten van de cliëntgerichte benadering
5.7: Onvoorwaardelijke acceptatie, echtheid en empathie
5.8: Niet adviseren, maar begrijpen en verhelderen
5.9: De behoeftepiramide van Abraham Maslow
5.12: Cliëntgerichte en experiëntiële benaderingen in zorg en welzijn
Hoofdstuk 3: Psychodynamische benaderingen
3.1: Inleiding
3.2: De theorie van Freud
3.10: Psychodynamische methodes in de jeugdzorg en de jeugd ggz
+ verwerkte informatie uit 4 kennisclips, 3 colleges, PowerPoints & artikelen
,Inhoud
Hoofdstuk 7: Systeemgerichte benaderingen.........................................................................................3
Kennisclip 1: ‘Psychologische stromingen: de systeemtherapeutische benadering’.............................11
Hoofdstuk 5: Experiëntiële en cliëntgerichte benaderingen.................................................................13
Artikel 1: Belevingsgerichte zorg 2.0 (Kok,2021)...................................................................................16
Boek: ‘Meer kwaliteit van leven’: Hoofdstuk 10.1................................................................................18
Kennisclip 2: ‘Psychologische stromingen: de cliëntgerichte benadering'............................................20
Hoofdstuk 3: Psychodynamische benaderingen...................................................................................21
Kennisclip 3: ‘Psychologische stromingen: Freud en de psychodynamische benadering’.....................25
Kennisclip 4: ‘ASE-model’......................................................................................................................27
Werkcollege 1: Gedragskennis..............................................................................................................29
Werkcollege 2: Gedragskennis..............................................................................................................32
Werkcollege 3: Gedragskennis..............................................................................................................34
2
,Hoofdstuk 7: Systeemgerichte benaderingen
Hoofdstuk 7.1: Inleiding
Bij de systeemgerichte benaderingen (SGB) is de belangrijkste invalshoek het sociale systeem.
De laatste jaren is er beleid ingezet waarbij de zorg zo veel mogelijk in de eigen omgeving en met
behulp van het sociale netwerk, bijvoorbeeld gezinnen en partnerrelaties, moet worden uitgevoerd.
Systeemtherapeutische benadering worden veel toegepast bij gezins- en relatieproblemen. Maar het
wordt ook gebruikt in een team van collega’s, in een groep vrienden of bij bewoners van een
woonvorm, wijk of buurt.
Hoofdstuk 7.2: Verschillende inspiratiebronnen van de systeembenaderingen
In de praktijk van de hulpverlening ontdekte men dat als een cliënt succesvol behandeld was, er soms
bij een ander gezinslid problemen ontstond. Het behandelen van een individu is dan minder zinvol
omdat het gezinsprobleem hiermee niet wordt aangepakt.
Diverse vormen van politiek-kritische hulpverlening benadrukten dat gezondheid en welzijn
samenhangen met de maatschappelijke positie en sociaaleconomische status van mensen.
Individuele therapie is weinig zinvol als de samenleving je discrimineert of onderdrukt.
De Palo Alto-groep is de grondlegger van de communicatietheoretische benadering. Binnen deze
benadering verklaart men een individuele stoornis vanuit communicatieproblemen in het gezin.
Een andere wortel van de systeemtherapieën vormt de Gestaltpsychologie, die onderzoek deed naar
de manier waarop onze waarneming, onze perceptie, werkt.
De manier waarop we een Gestalt maken, hangt af van onze interesses, persoonlijkheid, kennis,
stemming en omgeving. Als je somber bent, interpreteer je zaken eerder als negatief. Bij het maken
van een bepaalde Gestalt zien we meestal andere mogelijke ordeningen over het hoofd.
De Gestaltpsychologie was een inspiratiebron voor de systeemtherapieën. Ook gezinnen brengen een
ordening aan in de manier waarop zij verschillende individuen in het gezin positioneren.
Een laatste belangrijke bron van inspiratie van de systeemtherapieën is de algemene systeemleer van
Von Bertalanffy. Hij stelde dat simpele oorzaak-gevolg-relaties de meeste complexe verschijnselen
niet kunnen verklaren. Bij complexe verschijnselen zijn vele factoren actief die elkaar onderling ook
weer beïnvloeden. Hij sprak van een ‘systeem’. Als een deel van het systeem verandert, verandert ook
de rest van het systeem.
Hoofdstuk 7.3: De algemene systeemleer
Een aantal kenmerken van ‘systemen’:
1. Een systeem bestaat uit elementen die met elkaar in verbinding staan en niet los van elkaar
gezien kunnen worden. (Het geheel is meer dan de som der delen) (Holistisch perspectief).
2. Het systeem staat in contact met de omringende omgeving.
3. Een systeem wordt geleid door regels.
4. Er is sprake van circulaire causaliteit. (Situatie waarin oorzaak en gevolg elkaar wederzijds
beïnvloeden. Welke gebeurtenis de oorzaak of het gevolg is, is lastig aan te wijzen).
3
, 5. Het systeem streeft naar homeostase.
6. Er is sprake van circulaire feedbackprocessen.
7. Het principe van de equifinaliteit. (Wordt later uitgelegd).
Hoofdstuk 7.3.1: Het geheel is meer dan de som der delen
In een systeem kan het functioneren van één element niet los gezien worden van het functioneren
van andere elementen. Voorbeeld: Een verandering van één gezinslid leidt tot een verandering in het
hele systeem (gezin).
Hoofdstuk 7.3.2: Regels
In een systeem gelden bepaalde ‘regels’ die aangeven hoe het systeem werkt, wanneer er ingegrepen
moet worden, wat wel en wat niet toelaatbaar is. Veel van de gezinsregels zijn onuitgesproken. Ze zijn
impliciet aanwezig.
Hoofdstuk 7.3.3: Circulaire causaliteit
Er is niet één oorzaak voor een probleem, maar vele factoren beïnvloeden elkaar. Het probleem van
één gezinslid staat in interactie met gedrag van de andere gezinsleden. Het is een circulair proces.
Hoofdstuk 7.3.4: Het streven naar homeostase
Een gezin streeft naar een bepaald evenwicht, een homeostase. Het gaat hier om een dynamisch
evenwicht. Er zijn altijd verschillende factoren werkzaam die het evenwicht dreigen aan te tasten,
maar het systeem tracht het bestaande evenwicht te handhaven. Als een gezin in een andere fase
komt, moet het opnieuw homeostase vinden.
Hoofdstuk 7.3.5: Circulaire feedbackprocessen
Het evenwicht in een systeem hangt mede af van verschillende feedbackprocessen. Men pikt
stemmingen, gedrag, veranderingen bij elkaar op en past het gedrag hierop aan.
Er worden positieve en negatieve feedbackprocessen onderscheiden.
Positieve feedback: Leidt tot verandering van het systeem.
Negatieve feedback: Remt de verandering in het systeem af. Negatieve feedback kan ook positief zijn
als het remmend werkt op negatieve veranderingen.
Hoofdstuk 7.3.6: Equifinaliteit
De manier waarop een systeem functioneert, kan het gevolg zijn van verschillende begintoestanden.
Het gegeven dat een en dezelfde begintoestand zich tot verschillende eindtoestanden kan
ontwikkelen, wordt het principe van ‘equifinaliteit’ genoemd. Je kunt nooit precies voorspellen wat
er zal gaan gebeuren, omdat vele factoren van invloed zijn.
4
, Hoofdstuk 7.4: Uitgangspunten van systeembenaderingen
De uitgangspunten hierna vormen een samenvatting van de belangrijkste uitgangspunten van de
verschillende systeembenaderingen. Ze zijn niet bij elke benadering even relevant:
1. Elk mens is onderdeel van verschillende sociale systemen.
2. De verschillende onderdelen van deze systemen staan in wisselwerking tot elkaar. Er is sprake
van interactie. Men beïnvloedt elkaar over en weer.
3. Een individueel probleem moet gezien worden binnen de wisselwerkingen in sociale
systemen.
4. Er is niet één oorzaak voor een individueel probleem aan te wijzen: een probleem wordt
mede in stand gehouden door het sociale systeem. Het probleem beïnvloedt op zijn beurt
weer het sociale systeem. Er is sprake van ‘circulaire causaliteit’.
5. Individuele problemen kunnen een signaal zijn voor een verstoorde interactie binnen een
sociaal systeem.
6. Het systeem is niet te begrijpen door de individuen als losse onderdelen te zien: het geheel is
meer dan de som der delen. Het systeem ontwikkelt eigen regels, codes, gewoonten, vormen
van communicatie en ‘narratieven’ (gezins- en familieverhalen).
7. Individuele therapie of begeleiding kan het beste gecombineerd worden met een systeem- of
netwerkbenadering.
8. Individuele begeleidingsplannen die gericht zijn op maatschappelijke integratie moeten
ingebed zijn in sociale structuren: soms moeten hulpverleners ‘kwartiermaken’ om de sociale
omgeving gastvrijer te maken voor kwetsbare mensen.
Hoofdstuk 7.5: Verschillende systeemtherapeutische benaderingen
Belangrijke therapeutische systeembenaderingen:
1. De communicatietheoretische benadering gebaseerd op de ideeën van de Palo Alto-groep,
die problemen als disfunctionele interactie en communicatievormen beschouwt.
2. De structurele benadering, die zich vooral richt op de structuur van een gezin.
3. De intergenerationele, contextuele benadering van Nagy waarbij problemen geplaatst
worden in de context van de familiegeschiedenis.
4. De experiëntiële gezinstherapie, die zich richt op de beleving en raakvlakken heeft met de
Gestalttherapie. Deze benadering staat ook in de lijn van de humanistische psychologie met
de nadruk op vrijheid en verantwoordelijkheid.
5. De cognitieve-gedragstherapeutische gezinstherapie.
6. De Milanese gezinstherapie van Selvini Palazzoli. Men ging er hier van uit dat een individueel
symptoom afleidt van het echte probleem. Men keek naar de functie van het individuele
probleem voor het hele gezin. Een probleem wordt positief geëtiketteerd.
7. Psycho-educatieve vorm van gezinstherapie: gezinnen leren om met probleemgedrag om te
gaan. Deze vorm erkent dat sommige problemen ook een individueel aspect hebben. Autisme
heeft bijvoorbeeld een genetische component. Het gezin veroorzaakt geen autisme. Gezinnen
kunnen getraind worden door middel van ‘psycho-educatie’.
8. De probleemgerichte, integratieve gezinstherapie, sluit nauw aan bij de manier waarop
cliënten zélf hun problematiek zien en verwoorden. De therapeut verkent met het gezin
oplossingen die zij zélf wenselijk achten.
5
Leerjaar 1 hbo-verpleegkunde
Gedragskennis
Periode 2
Hoofdstuk 7: Systeemgerichte benaderingen
7.1: Inleiding
7.2: Verschillende inspiratiebronnen van de systeembenaderingen
7.3: De algemene systeemleer
7.4: Uitgangspunten van systeembenaderingen
7.5: Verschillende systeemtherapeutische benaderingen
7.6: De communicatietheoretische benadering
7.7: De structurele benadering: kluwen- en los-zand-gezinnen
7.8: De intergenerationele of contextuele benadering
Hoofdstuk 5: Experiëntiële en cliëntgerichte benaderingen
5.1: Inleiding
5.2: Zelfontplooiing
5.3: Onvoorwaardelijke acceptatie
5.4: Incongruentie: vervreemd van anderen en van onszelf
Hoofdstuk 5.5: Positieve mogelijkheden
5.6: Uitgangspunten van de cliëntgerichte benadering
5.7: Onvoorwaardelijke acceptatie, echtheid en empathie
5.8: Niet adviseren, maar begrijpen en verhelderen
5.9: De behoeftepiramide van Abraham Maslow
5.12: Cliëntgerichte en experiëntiële benaderingen in zorg en welzijn
Hoofdstuk 3: Psychodynamische benaderingen
3.1: Inleiding
3.2: De theorie van Freud
3.10: Psychodynamische methodes in de jeugdzorg en de jeugd ggz
+ verwerkte informatie uit 4 kennisclips, 3 colleges, PowerPoints & artikelen
,Inhoud
Hoofdstuk 7: Systeemgerichte benaderingen.........................................................................................3
Kennisclip 1: ‘Psychologische stromingen: de systeemtherapeutische benadering’.............................11
Hoofdstuk 5: Experiëntiële en cliëntgerichte benaderingen.................................................................13
Artikel 1: Belevingsgerichte zorg 2.0 (Kok,2021)...................................................................................16
Boek: ‘Meer kwaliteit van leven’: Hoofdstuk 10.1................................................................................18
Kennisclip 2: ‘Psychologische stromingen: de cliëntgerichte benadering'............................................20
Hoofdstuk 3: Psychodynamische benaderingen...................................................................................21
Kennisclip 3: ‘Psychologische stromingen: Freud en de psychodynamische benadering’.....................25
Kennisclip 4: ‘ASE-model’......................................................................................................................27
Werkcollege 1: Gedragskennis..............................................................................................................29
Werkcollege 2: Gedragskennis..............................................................................................................32
Werkcollege 3: Gedragskennis..............................................................................................................34
2
,Hoofdstuk 7: Systeemgerichte benaderingen
Hoofdstuk 7.1: Inleiding
Bij de systeemgerichte benaderingen (SGB) is de belangrijkste invalshoek het sociale systeem.
De laatste jaren is er beleid ingezet waarbij de zorg zo veel mogelijk in de eigen omgeving en met
behulp van het sociale netwerk, bijvoorbeeld gezinnen en partnerrelaties, moet worden uitgevoerd.
Systeemtherapeutische benadering worden veel toegepast bij gezins- en relatieproblemen. Maar het
wordt ook gebruikt in een team van collega’s, in een groep vrienden of bij bewoners van een
woonvorm, wijk of buurt.
Hoofdstuk 7.2: Verschillende inspiratiebronnen van de systeembenaderingen
In de praktijk van de hulpverlening ontdekte men dat als een cliënt succesvol behandeld was, er soms
bij een ander gezinslid problemen ontstond. Het behandelen van een individu is dan minder zinvol
omdat het gezinsprobleem hiermee niet wordt aangepakt.
Diverse vormen van politiek-kritische hulpverlening benadrukten dat gezondheid en welzijn
samenhangen met de maatschappelijke positie en sociaaleconomische status van mensen.
Individuele therapie is weinig zinvol als de samenleving je discrimineert of onderdrukt.
De Palo Alto-groep is de grondlegger van de communicatietheoretische benadering. Binnen deze
benadering verklaart men een individuele stoornis vanuit communicatieproblemen in het gezin.
Een andere wortel van de systeemtherapieën vormt de Gestaltpsychologie, die onderzoek deed naar
de manier waarop onze waarneming, onze perceptie, werkt.
De manier waarop we een Gestalt maken, hangt af van onze interesses, persoonlijkheid, kennis,
stemming en omgeving. Als je somber bent, interpreteer je zaken eerder als negatief. Bij het maken
van een bepaalde Gestalt zien we meestal andere mogelijke ordeningen over het hoofd.
De Gestaltpsychologie was een inspiratiebron voor de systeemtherapieën. Ook gezinnen brengen een
ordening aan in de manier waarop zij verschillende individuen in het gezin positioneren.
Een laatste belangrijke bron van inspiratie van de systeemtherapieën is de algemene systeemleer van
Von Bertalanffy. Hij stelde dat simpele oorzaak-gevolg-relaties de meeste complexe verschijnselen
niet kunnen verklaren. Bij complexe verschijnselen zijn vele factoren actief die elkaar onderling ook
weer beïnvloeden. Hij sprak van een ‘systeem’. Als een deel van het systeem verandert, verandert ook
de rest van het systeem.
Hoofdstuk 7.3: De algemene systeemleer
Een aantal kenmerken van ‘systemen’:
1. Een systeem bestaat uit elementen die met elkaar in verbinding staan en niet los van elkaar
gezien kunnen worden. (Het geheel is meer dan de som der delen) (Holistisch perspectief).
2. Het systeem staat in contact met de omringende omgeving.
3. Een systeem wordt geleid door regels.
4. Er is sprake van circulaire causaliteit. (Situatie waarin oorzaak en gevolg elkaar wederzijds
beïnvloeden. Welke gebeurtenis de oorzaak of het gevolg is, is lastig aan te wijzen).
3
, 5. Het systeem streeft naar homeostase.
6. Er is sprake van circulaire feedbackprocessen.
7. Het principe van de equifinaliteit. (Wordt later uitgelegd).
Hoofdstuk 7.3.1: Het geheel is meer dan de som der delen
In een systeem kan het functioneren van één element niet los gezien worden van het functioneren
van andere elementen. Voorbeeld: Een verandering van één gezinslid leidt tot een verandering in het
hele systeem (gezin).
Hoofdstuk 7.3.2: Regels
In een systeem gelden bepaalde ‘regels’ die aangeven hoe het systeem werkt, wanneer er ingegrepen
moet worden, wat wel en wat niet toelaatbaar is. Veel van de gezinsregels zijn onuitgesproken. Ze zijn
impliciet aanwezig.
Hoofdstuk 7.3.3: Circulaire causaliteit
Er is niet één oorzaak voor een probleem, maar vele factoren beïnvloeden elkaar. Het probleem van
één gezinslid staat in interactie met gedrag van de andere gezinsleden. Het is een circulair proces.
Hoofdstuk 7.3.4: Het streven naar homeostase
Een gezin streeft naar een bepaald evenwicht, een homeostase. Het gaat hier om een dynamisch
evenwicht. Er zijn altijd verschillende factoren werkzaam die het evenwicht dreigen aan te tasten,
maar het systeem tracht het bestaande evenwicht te handhaven. Als een gezin in een andere fase
komt, moet het opnieuw homeostase vinden.
Hoofdstuk 7.3.5: Circulaire feedbackprocessen
Het evenwicht in een systeem hangt mede af van verschillende feedbackprocessen. Men pikt
stemmingen, gedrag, veranderingen bij elkaar op en past het gedrag hierop aan.
Er worden positieve en negatieve feedbackprocessen onderscheiden.
Positieve feedback: Leidt tot verandering van het systeem.
Negatieve feedback: Remt de verandering in het systeem af. Negatieve feedback kan ook positief zijn
als het remmend werkt op negatieve veranderingen.
Hoofdstuk 7.3.6: Equifinaliteit
De manier waarop een systeem functioneert, kan het gevolg zijn van verschillende begintoestanden.
Het gegeven dat een en dezelfde begintoestand zich tot verschillende eindtoestanden kan
ontwikkelen, wordt het principe van ‘equifinaliteit’ genoemd. Je kunt nooit precies voorspellen wat
er zal gaan gebeuren, omdat vele factoren van invloed zijn.
4
, Hoofdstuk 7.4: Uitgangspunten van systeembenaderingen
De uitgangspunten hierna vormen een samenvatting van de belangrijkste uitgangspunten van de
verschillende systeembenaderingen. Ze zijn niet bij elke benadering even relevant:
1. Elk mens is onderdeel van verschillende sociale systemen.
2. De verschillende onderdelen van deze systemen staan in wisselwerking tot elkaar. Er is sprake
van interactie. Men beïnvloedt elkaar over en weer.
3. Een individueel probleem moet gezien worden binnen de wisselwerkingen in sociale
systemen.
4. Er is niet één oorzaak voor een individueel probleem aan te wijzen: een probleem wordt
mede in stand gehouden door het sociale systeem. Het probleem beïnvloedt op zijn beurt
weer het sociale systeem. Er is sprake van ‘circulaire causaliteit’.
5. Individuele problemen kunnen een signaal zijn voor een verstoorde interactie binnen een
sociaal systeem.
6. Het systeem is niet te begrijpen door de individuen als losse onderdelen te zien: het geheel is
meer dan de som der delen. Het systeem ontwikkelt eigen regels, codes, gewoonten, vormen
van communicatie en ‘narratieven’ (gezins- en familieverhalen).
7. Individuele therapie of begeleiding kan het beste gecombineerd worden met een systeem- of
netwerkbenadering.
8. Individuele begeleidingsplannen die gericht zijn op maatschappelijke integratie moeten
ingebed zijn in sociale structuren: soms moeten hulpverleners ‘kwartiermaken’ om de sociale
omgeving gastvrijer te maken voor kwetsbare mensen.
Hoofdstuk 7.5: Verschillende systeemtherapeutische benaderingen
Belangrijke therapeutische systeembenaderingen:
1. De communicatietheoretische benadering gebaseerd op de ideeën van de Palo Alto-groep,
die problemen als disfunctionele interactie en communicatievormen beschouwt.
2. De structurele benadering, die zich vooral richt op de structuur van een gezin.
3. De intergenerationele, contextuele benadering van Nagy waarbij problemen geplaatst
worden in de context van de familiegeschiedenis.
4. De experiëntiële gezinstherapie, die zich richt op de beleving en raakvlakken heeft met de
Gestalttherapie. Deze benadering staat ook in de lijn van de humanistische psychologie met
de nadruk op vrijheid en verantwoordelijkheid.
5. De cognitieve-gedragstherapeutische gezinstherapie.
6. De Milanese gezinstherapie van Selvini Palazzoli. Men ging er hier van uit dat een individueel
symptoom afleidt van het echte probleem. Men keek naar de functie van het individuele
probleem voor het hele gezin. Een probleem wordt positief geëtiketteerd.
7. Psycho-educatieve vorm van gezinstherapie: gezinnen leren om met probleemgedrag om te
gaan. Deze vorm erkent dat sommige problemen ook een individueel aspect hebben. Autisme
heeft bijvoorbeeld een genetische component. Het gezin veroorzaakt geen autisme. Gezinnen
kunnen getraind worden door middel van ‘psycho-educatie’.
8. De probleemgerichte, integratieve gezinstherapie, sluit nauw aan bij de manier waarop
cliënten zélf hun problematiek zien en verwoorden. De therapeut verkent met het gezin
oplossingen die zij zélf wenselijk achten.
5
