Taalwetenschap
Een samenvatting van Taalkunde voor de tweede fase van het vwo, Hans Hulshof, Maaike Rietmeijer,
Arie Verhagen (2009), aangevuld met extra tentamenstof over samenhang en fonetiek en fonologie.
Taal en communicatie (mensentaal en dierentaal)
Taal = een systeem van tekens (grammatica, fonologie) waaraan betekenis wordt toegekend en dat
gebruikt wordt om te communiceren.
Kenmerken taal
• Culturele transmissie = moedertaal door omgeving overgedragen, niet genetisch maar cultureel.
Voorbeeld culturele transmissie in dierenrijk: vinkendialecten.
• Verplaatsing = communiceren over dingen die niet van het hier en nu zijn (tijd en ruimte). Alleen
mensen kunnen ontkennen, praten over wat niet het geval is. Voorbeeld verplaatsing in
dierenrijk: bijendans.
• Productiviteit = oneindig veel boodschappen door signalen (woorden) te combineren + nieuwe
signalen (woorden) te maken zonder beperkte hoeveelheid klanken (circa 40) uit te breiden.
• Articulatie = een boodschap waarin onderdelen met een specifieke waarde te herkennen zijn.
• Niet gearticuleerd = één klank met één betekenis (signaal van een dier, bijv. een grom)
• Gearticuleerd = een combinatie van verschillende betekenisdragende elementen met één
betekenis / een boodschap waarin onderdelen met een specifieke waarde te herkennen zijn
(bijv. bijendans, verkeersbord).
• Dubbel gearticuleerd = een combinatie van verschillende betekenisloze elementen (zoals
klanken) die weer gecombineerd kunnen worden tot grotere, betekenisdragende eenheden
(zoals woorden) / een boodschap die is opgebouwd uit betekenisdragende eenheden die
weer zijn opgebouwd uit betekenisloze eenheden (menselijke taal).
Taalvariatie
Dialect = andere woorden (taalgebruik), soms zelfs andere grammatica, die worden gebruikt in
bepaalde gebieden.
• Isolement (i.t.t. mobiliteit/contact standaardisering).
• Overdracht binnen gemeenschappen.
Taalattitude = negatieve associatie ten aanzien van dialect (niet standaardtaal).
Accent = andere klanken (uitspraak, klankkleur) die bepaald wordt door afkomst.
• Isoglosse = een grens die gebieden met verschillende woorduitspraken scheidt.
• Poldernederlands sociolect (hoogopgeleide, jonge vrouw), accent (taalvariatie op
klankniveau).
Dialectologie = studie van taalverschillen en -overeenkomsten die regiogebonden zijn.
Sociolinguïstiek = studie van de relatie tussen taal en maatschappij bezien vanuit de sociale klassen.
• Sociolect = taalgebruik door bepaalde sociale klasse.
• Idiolect = persoonsgebonden taalgebruik.
Register = het ter beschikking hebben van verschillende taalstijlen voor verschillende situaties (bijv.
formeel/informeel).
Codewisseling = gebruik van twee talen door tweetaligen (overschakelen van ene op andere taal).
Interferentie = (onbewust) toepassen van kenmerken van de ene taal op de andere taal.
Samenvatting Taalwetenschap | Mark-Jan Zwart | 1
, Taalverwerving
Behaviorisme Generatieve taalkunde Cognitieve taalkunde
Imiteren Aangeboren (taalintuïtie) Geleerd uit interactie (sociale intuïtie)
Taalomgeving Taalgebruiker Taalomgeving + taalgebruiker
Gedrag Universele grammatica (poverty Patroonherkenning uit context (losse
of the stimulus, fouten = woorden eilanden abstracte
toepassen regels systematiek) constructies)
Voortalige fase Vroegtalige fase Differentiatiefase Voltooiingsfase
0-1 jaar 1-2½ jaar 2½-5 jaar 5-9 jaar
• Fonologische • Semantische • Werkwoord- • Meer pragmatische
vaardigheden vaardigheden plaatsing vaardigheden
• Syntactische • Metalinguïstisch
vaardigheden bewustzijn
• Morfologische
vaardigheden
Klanken uitspreken en Semantisch: Werkwoordplaatsing: Samenhang en
verstaan éénwoordfase grammaticaal correct relevantie
hulpww. in tweede
Poes! éénwoordzin positie
Kommaar!
samengestelde Poesje slapen. Poesje
uitdrukking als één ga slapen.
woord
Spraakcontrasten (= Syntactisch: telegramstijl Metalinguïstisch Theory of mind (=
betekenisgevend (= twee- en meer- bewustzijn inlevingsvermogen in
onderscheid tussen woordfase). Geen andere spreker
klanken): vertrouwd, vervoeging, geen Oma geen meisje maar afstemmen):
voorkeur, herkennen functiewoorden (zoals meis. samenhangend,
lidwoorden) relevant, voldoende,
coöperatief principe
Theo papa Koen. geen
ww. Deiktische verwijzingen
Stoel pakken. situeren t.o.v.
infinitief laatste positie spreeksituatie (vrijwel
Poep gedaan. alle elementen in
volt.deelw. laatste dialoogzinnen)
positie
Peter kan bij. pv.
modaal niet lexicaal
Einde = brabbelfase Morfologische
vaardigheden: fouten =
regels onder de knie
krijgen
konings i.p.v. koningen,
boden i.p.v. boten, deek
i.p.v. deken, opgewind
i.p.v. opgewonden
Samenvatting Taalwetenschap | Mark-Jan Zwart | 2
Een samenvatting van Taalkunde voor de tweede fase van het vwo, Hans Hulshof, Maaike Rietmeijer,
Arie Verhagen (2009), aangevuld met extra tentamenstof over samenhang en fonetiek en fonologie.
Taal en communicatie (mensentaal en dierentaal)
Taal = een systeem van tekens (grammatica, fonologie) waaraan betekenis wordt toegekend en dat
gebruikt wordt om te communiceren.
Kenmerken taal
• Culturele transmissie = moedertaal door omgeving overgedragen, niet genetisch maar cultureel.
Voorbeeld culturele transmissie in dierenrijk: vinkendialecten.
• Verplaatsing = communiceren over dingen die niet van het hier en nu zijn (tijd en ruimte). Alleen
mensen kunnen ontkennen, praten over wat niet het geval is. Voorbeeld verplaatsing in
dierenrijk: bijendans.
• Productiviteit = oneindig veel boodschappen door signalen (woorden) te combineren + nieuwe
signalen (woorden) te maken zonder beperkte hoeveelheid klanken (circa 40) uit te breiden.
• Articulatie = een boodschap waarin onderdelen met een specifieke waarde te herkennen zijn.
• Niet gearticuleerd = één klank met één betekenis (signaal van een dier, bijv. een grom)
• Gearticuleerd = een combinatie van verschillende betekenisdragende elementen met één
betekenis / een boodschap waarin onderdelen met een specifieke waarde te herkennen zijn
(bijv. bijendans, verkeersbord).
• Dubbel gearticuleerd = een combinatie van verschillende betekenisloze elementen (zoals
klanken) die weer gecombineerd kunnen worden tot grotere, betekenisdragende eenheden
(zoals woorden) / een boodschap die is opgebouwd uit betekenisdragende eenheden die
weer zijn opgebouwd uit betekenisloze eenheden (menselijke taal).
Taalvariatie
Dialect = andere woorden (taalgebruik), soms zelfs andere grammatica, die worden gebruikt in
bepaalde gebieden.
• Isolement (i.t.t. mobiliteit/contact standaardisering).
• Overdracht binnen gemeenschappen.
Taalattitude = negatieve associatie ten aanzien van dialect (niet standaardtaal).
Accent = andere klanken (uitspraak, klankkleur) die bepaald wordt door afkomst.
• Isoglosse = een grens die gebieden met verschillende woorduitspraken scheidt.
• Poldernederlands sociolect (hoogopgeleide, jonge vrouw), accent (taalvariatie op
klankniveau).
Dialectologie = studie van taalverschillen en -overeenkomsten die regiogebonden zijn.
Sociolinguïstiek = studie van de relatie tussen taal en maatschappij bezien vanuit de sociale klassen.
• Sociolect = taalgebruik door bepaalde sociale klasse.
• Idiolect = persoonsgebonden taalgebruik.
Register = het ter beschikking hebben van verschillende taalstijlen voor verschillende situaties (bijv.
formeel/informeel).
Codewisseling = gebruik van twee talen door tweetaligen (overschakelen van ene op andere taal).
Interferentie = (onbewust) toepassen van kenmerken van de ene taal op de andere taal.
Samenvatting Taalwetenschap | Mark-Jan Zwart | 1
, Taalverwerving
Behaviorisme Generatieve taalkunde Cognitieve taalkunde
Imiteren Aangeboren (taalintuïtie) Geleerd uit interactie (sociale intuïtie)
Taalomgeving Taalgebruiker Taalomgeving + taalgebruiker
Gedrag Universele grammatica (poverty Patroonherkenning uit context (losse
of the stimulus, fouten = woorden eilanden abstracte
toepassen regels systematiek) constructies)
Voortalige fase Vroegtalige fase Differentiatiefase Voltooiingsfase
0-1 jaar 1-2½ jaar 2½-5 jaar 5-9 jaar
• Fonologische • Semantische • Werkwoord- • Meer pragmatische
vaardigheden vaardigheden plaatsing vaardigheden
• Syntactische • Metalinguïstisch
vaardigheden bewustzijn
• Morfologische
vaardigheden
Klanken uitspreken en Semantisch: Werkwoordplaatsing: Samenhang en
verstaan éénwoordfase grammaticaal correct relevantie
hulpww. in tweede
Poes! éénwoordzin positie
Kommaar!
samengestelde Poesje slapen. Poesje
uitdrukking als één ga slapen.
woord
Spraakcontrasten (= Syntactisch: telegramstijl Metalinguïstisch Theory of mind (=
betekenisgevend (= twee- en meer- bewustzijn inlevingsvermogen in
onderscheid tussen woordfase). Geen andere spreker
klanken): vertrouwd, vervoeging, geen Oma geen meisje maar afstemmen):
voorkeur, herkennen functiewoorden (zoals meis. samenhangend,
lidwoorden) relevant, voldoende,
coöperatief principe
Theo papa Koen. geen
ww. Deiktische verwijzingen
Stoel pakken. situeren t.o.v.
infinitief laatste positie spreeksituatie (vrijwel
Poep gedaan. alle elementen in
volt.deelw. laatste dialoogzinnen)
positie
Peter kan bij. pv.
modaal niet lexicaal
Einde = brabbelfase Morfologische
vaardigheden: fouten =
regels onder de knie
krijgen
konings i.p.v. koningen,
boden i.p.v. boten, deek
i.p.v. deken, opgewind
i.p.v. opgewonden
Samenvatting Taalwetenschap | Mark-Jan Zwart | 2
