Ize De Smet Schooljaar 2022 – 2023
Samenvatting Inleiding tot de moderne literaturen
1
,Ize De Smet Schooljaar 2022 – 2023
Inhoudstafel
Deel 1: Literatuur in de middeleeuwen (5e – 15e eeuw) ............................................................................................................. 4
Relevantie van de middeleeuwse literatuur ................................................................................................................................ 4
1. Periodisering ................................................................................................................................................................... 4
2. Cultuurhistorische context van de middeleeuwse literatuur ...................................................................................... 5
Hoofdstuk 1: Vroeg-middeleeuwse literatuur (5e– 10e eeuw) .................................................................................................... 5
1. Oudgermaanse literatuur (700 – 1250) ........................................................................................................................ 5
3. Karolingische Renaissance ............................................................................................................................................. 7
Hoofdstuk 2: Hoog-middeleeuwse literatuur (11e – 13e eeuw) .................................................................................................. 8
1. Cultuurhistorische context............................................................................................................................................. 8
2. Aristocratische literatuur ............................................................................................................................................... 9
3. Burgerlijke literatuur .................................................................................................................................................... 11
Hoofdstuk 3: Literatuur in de late middeleeuwen (13e – 15e eeuw) ........................................................................................ 12
1. Cultuurhistorische context........................................................................................................................................... 12
2. Dante Alighieri als exponent van de middeleeuwse eenheidscultuur ...................................................................... 13
3. Herfsttij der middeleeuwen ......................................................................................................................................... 16
Deel 2: Renaissance (14e – 16e eeuw) ...................................................................................................................................... 18
Ontstaan en betekenis van de renaissance ................................................................................................................................ 18
1. Periodisering ................................................................................................................................................................. 18
2. Cultuurhistorische context........................................................................................................................................... 18
3. Het humanisme ............................................................................................................................................................ 19
Hoofdstuk 4: Kenmerken van de renaissancecultuur ................................................................................................................ 22
Hoofdstuk 5: Het renaissancedrama (16e eeuw) ....................................................................................................................... 25
1. Cultuurhistorische achtergrond................................................................................................................................... 25
2. William Shakespeare (eind 16e – begin 17e eeuw) ................................................................................................... 26
Hoofdstuk 6: Het ontstaan van de moderne roman (16e-eeuwse renaissance) ...................................................................... 27
1. Voorgeschiedenis van de roman ................................................................................................................................. 27
2. Cervantes (1605 – 1615) .............................................................................................................................................. 29
3. François Rabelais (1494 – 1553) .................................................................................................................................. 29
Deel 3: Maniërisme, Barok en Classicisme (16e – 17e eeuw) .................................................................................................... 31
Hoofdstuk 7: Maniërisme en barok (16e – 17e eeuw) ............................................................................................................... 31
1. Terminologie, situering en periodisering .................................................................................................................... 31
2. Cultuurhistorische achtergrond................................................................................................................................... 32
3. Kenmerken van maniërisme en barok ........................................................................................................................ 33
4. Vertegenwoordigers..................................................................................................................................................... 35
Hoofdstuk 8: Het Classicisme (17e eeuw) ................................................................................................................................... 38
1. Inleiding......................................................................................................................................................................... 38
2. Kenmerken.................................................................................................................................................................... 39
3. Vertegenwoordigers..................................................................................................................................................... 39
Deel 4: Achttiende-eeuwse Literatuurstromingen ................................................................................................................... 41
Hoofdstuk 9: Paradoxen van de achttiende-eeuwse literatuur ................................................................................................ 41
1. Overzicht van de voornaamste tendensen in de 18e eeuw ....................................................................................... 41
2. Cultuursociologische situatie in de 18e eeuw ............................................................................................................. 41
1. De rol en de sociale basis van de burgerlijke ideeën.................................................................................................. 42
2
,Ize De Smet Schooljaar 2022 – 2023
Hoofdstuk 10: Pseudoclassicisme – Rococo............................................................................................................................... 44
1. Zedenkomedies van het pseudoclassicisme ............................................................................................................... 44
2. Rococoliteratuur (tweede helft 18e eeuw) ................................................................................................................. 44
Hoofdstuk 11: De Verlichting (18e eeuw) ................................................................................................................................... 45
1. Inleiding......................................................................................................................................................................... 45
2. Vertegenwoordigers van het Verlichtingsdenken ...................................................................................................... 47
Hoofdstuk 12: Preromantiek (18e eeuw).................................................................................................................................... 52
1. Inleiding......................................................................................................................................................................... 52
2. Kenmerken van de Preromantische esthetica ............................................................................................................ 53
Deel 5: Literaire ontwikkelingen in de negentiende eeuw ....................................................................................................... 56
Inleiding ........................................................................................................................................................................................ 56
1. Continuïteit ten opzichte van de 18e eeuw................................................................................................................. 56
2. Cultuurhistorische context........................................................................................................................................... 56
4. Kunstsociologische situatie: de autonomie van de kunstenaar ................................................................................. 57
Hoofdstuk 14: Romantiek............................................................................................................................................................ 58
1. Literaire kenmerken ..................................................................................................................................................... 58
1. Realisme in het kader van de romantiek..................................................................................................................... 62
Hoofdstuk 15: Realisme (tweede helft van de 19e eeuw) ......................................................................................................... 62
1. Inleiding......................................................................................................................................................................... 62
2. Cultuurhistorische context........................................................................................................................................... 63
3. Kenmerken van de realistische esthetica.................................................................................................................... 64
4. Vertegenwoordigers van de realistische romankunst................................................................................................ 64
5. Vertegenwoordigers van het realistische en naturalistische drama ......................................................................... 68
Hoofdstuk 16: Symbolisme (19e en vroege 20e eeuw) .............................................................................................................. 70
1. Kenmerken.................................................................................................................................................................... 70
2. Voorlopers van het symbolisme .................................................................................................................................. 71
3. De symbolisten ............................................................................................................................................................. 73
Deel 6: Literaire ontwikkelingen in de 20e eeuw ...................................................................................................................... 75
Hoofdstuk 17: De historische avant-gardebewegingen (ca. 1910 – ca. 1930) ......................................................................... 75
1. Futurisme ...................................................................................................................................................................... 76
2. Expressionisme ............................................................................................................................................................. 77
3. Dadaïsme ...................................................................................................................................................................... 78
4. Surrealisme ................................................................................................................................................................... 79
Hoofdstuk 18: Ontwikkelingstendensen in de 20e-eeuwse roman........................................................................................... 80
1. Neorealisme in de 20e-eeuwse roman: psychologisch realisme ............................................................................... 80
2. De modernistische roman............................................................................................................................................ 81
3. De postmodernistische roman .................................................................................................................................... 85
4. De roman in de postkoloniale wereld ......................................................................................................................... 85
5. Roman in de Gender-problematiek ............................................................................................................................. 85
Hoofdstuk 19: Ontwikkelingstendensen in het 20e eeuwse theater ........................................................................................ 86
1. Realistisch-naturalistisch theater ................................................................................................................................ 86
2. Avant-gardetheater ...................................................................................................................................................... 87
3
,Ize De Smet Schooljaar 2022 – 2023
Deel 1: Literatuur in de middeleeuwen (5e – 15e eeuw)
Relevantie van de middeleeuwse literatuur
1. Periodisering
Afbakening
De middeleeuwen worden traditioneel ingedeeld in drie periodes:
- De vroege middeleeuwen (vanaf de val van het Romeinse rijk in 476 tot aan het einde van het millennium)
- De hoge middeleeuwen (11e eeuw – midden van de 13e eeuw)
- De late middeleeuwen (einde 13e eeuw – 15e eeuw)
≠ volledig van toepassing voor een literatuurhistorisch overzicht
Want: culturele ontwikkeling sluit niet helemaal aan bij politieke geschiedenis
Overzicht evoluties
A. De vroege middeleeuwen
• Weinig culturele productie:
- In het Latijn: filosofische en religieuze teksten
- In de volkstaal: vooral orale overlevering
• Eerste bloeiperiode in de literatuur (5e eeuw – einde van de 10e eeuw)
• Eerste teken nieuwe culturele conditie: Karolingische Renaissance
= een cultuur gekenmerkt door een heropflakkering van de waarden van de Klassieke Oudheid en door een
sterke oriëntatie naar christelijke waarden
B. De hoge middeleeuwen
• Begin = gekenmerkt door culturele en sociale ontwikkelingen
• Bloeiperiode van het literaire leven vanaf de 12e eeuw: nieuwe genres, thema’s… in volkstaal
• 2 culturen:
- Aristocratische cultuur (troubadoers)
- Stedelijke cultuur
→ eerste tekenen burgerlijk waardepatroon
C. De late middeleeuwen
• Stadscultuur: ‘Het herfsttij der Middeleeuwen’ (J. Huizinga, 1919)
• Leidt de renaissance in
• Sterk onder invloed van de middeleeuwse eenheidscultuur:
- Het laat-middeleeuwse werk van Dante geldt als culminatiepunt
- Vormen van nieuwe mentaliteit
= brug naar renaissance
- Andere laat-middeleeuwse literatuurvormen die afwijken van het middeleeuwse cultuurpatroon:
worden onder de noemer ‘renaissance’
= periode van verbrokkeling
4
,Ize De Smet Schooljaar 2022 – 2023
2. Cultuurhistorische context van de middeleeuwse literatuur
De middeleeuwse eenheidscultuur (9 e eeuw – ca. 1250)
• Goddelijke orde bepaald alles (religieus, wetenschappelijk en sociaal)
→ geeft eenheid aan de cultuur
• Gemeenschappelijke manier van denken en handelen:
- Gotische bouwkunst
- Scholastieke wijsbegeerte
- Ridderideaal
• Opgebouwd vanaf de 9e eeuw (Karel de Grote)
• Hoogtepunt op het einde van de hoge middeleeuwen (ca. 1250)
• Verval vanaf de late middeleeuwen
Elementen van de middeleeuwse eenheidscultuur
• Overblijfselen van de oude Keltische cultuur
• Nieuwe beschavingsvormen
• Germaanse en Slavische (minder) bevolkingsgroepen
• Joods-christelijke levensbeschouwing
• Restanten van de antieke cultuur
De middeleeuwse habitus
• Eenheidscultuur baseert zich op een conformiteit van denken en handelen
→ voorstellingen en gedragsregels
• Panofsky: omschrijft het geheel van ‘culturele vaardigheid’ als de middeleeuwse ‘habitus’
= het collectieve aspect van de individuele cultuurinstellingen
Hoofdstuk 1: Vroeg-middeleeuwse literatuur (5e– 10e eeuw)
Kennisclip: 3 en 1
1. Oudgermaanse literatuur (700 – 1250)
1.1. Kenmerken van de Oudgermaanse verhaalcultuur
Oudgermaanse literatuur
Datering 700 – 1250
Belang • Oudgermaanse verhalen geven een goed beeld van Germaanse cultuur
tijdens de vroege middeleeuwen
Overdrachtsvorm / • Orale literatuur
auteurs → voortgedragen door militaire dichters: skopen (West-Europa) en skalden
(Scandinavië)
Stijl • Verhalen op rijm
• Eenvoudig, functioneel rijm
• Latere, schriftelijke versies: verfijnder
Thema • Historische gebeurtenissen (volksverhuizingen, 5e / 6e eeuw)
• Heldenverhalen met een vast narratief schema
• Legitimatie van het gezag van de vorst
Zie: Röksteen (= runeninscripties bewaard in Östergötland)
• Christelijke elementen (kerstening West-Europa)
5
,Ize De Smet Schooljaar 2022 – 2023
• Plot:
→ heldenverhalen met vast schema (opdracht)
→ complex geheel van verhaallijnen
→ scherpe morele contrasten; allusies op stammentwisten en ruzies
1.2. Schriftelijke documenten uit de Oudgermaanse cultuur
Beowulf-epos
Beowulf
e
Ontstaan 8 eeuw
Manuscript 10e eeuw
Taal Oud-Engels (taal van de Angelen en de Saksen)
Kenmerken • Oudste tekst uit de Engelse literatuur
Thema • Heldenverhaal:
→ Grendl (en zijn moeder) wordt gedood door Beowulf
→ Beowulf wordt koning
→ derde monster wordt zijn dood
• Speelt zich af in Denemarken
Hildebrandslied
Hildebrandslied
Ontstaan 8e eeuw
Manuscript Eerste helft van de 9e eeuw
Taal Oud-Duits (taal van de Langobarden)
Thema • Gevecht tussen vader en zoon
Nibelungenlied
Beowulf
e
Ontstaan 8 eeuw (?)
Manuscript 13e – 14e eeuw
Taal Oud-Duits
Kenmerken • Populaire legendes over Germaanse helden (Siegfried, Brunhilde…)
• 31 fragmenten bleven bewaard
→ 9 beschouwd men als volledig
• Nationalistisch getint gedicht
→ kreeg hierdoor opnieuw actualiteitswaarde in de romantiek
Bv.: Richard Wagners interpretatie van de Noorse Völsungensaga
Thema • Tragische heldendood
• Conflict tussen goed en kwaad (licht en duisternis)
• Vergelding van onrecht, trouw en verraad
• Motieven:
- Mantel van de dwergenkoning
- Toverstaf uit de Nibelungenschat
- Doden van de draak
- (On)kwetsbaarheid van Siegfried
6
,Ize De Smet Schooljaar 2022 – 2023
2. Oudscandinavische literatuur (700 – 1250)
2.1. Kenmerken van de Oudscandinavische verhaalcultuur
Oudscandinavische literatuur
Datering 700 – 1250 (bloeitijd tussen 800 en 1100, opgetekend in de 13e eeuw)
Overdrachtsvorm • Orale literatuur
Belang • Voornaamste bron van kennis over de Oudgermaanse cultuur en literatuur
Genres a. Eddaliederen
• 29 liederen over helden en goden
• Inhoud varieert naargelang het tijdperk:
- Heldenliederen (voor 1000)
- Godenliederen (10e en 11e eeuw)
- Gedichten met christelijke inspiratie (na de 11e eeuw)
• Vorm:
- Eenvoudige versvorm en stijl
- Structuur wordt bepaald door het alliteratievers, aangewend in
rapporterende beschrijvingen en dialogen
Bv.: Aforismen uit de Hávámal; het lied van de Hoge (maakt deel uit van
heldenliederen)
b. Skaldenpoëzie
• Te situeren tussen de 9e en de 12e eeuw
• Stilistisch nog verfijnder dan de Eddaliederen:
- Gebruik van binnenrijm
- 8-regelige strofen
- Duidelijk metrisch schema (6 syllabische verzen met 3 accenten)
• Deze poëzie beïnvloede de thematiek van de pre-romantische
literatuur
c. Saga’s
• Prozavorm uit Ijsland
• Drie groepen:
- Familiesaga’s
- Koningssaga’s
- Fornaldasaga’s (over mythologische en legendarische figuren)
Bv.: Laxdᴂla saga (Noordwest IJsland, orale traditie, ca. 900; neergeschreven
in 1245)
3. Karolingische Renaissance
• Ontstaan van de eenheidscultuur:
- Het antieke cultuurideaal
- De christelijke levensbeschouwing
- Driedelig: ridderdom, geestelijkheid en boerenstand
= basis voor de middeleeuwse eenheidscultuur
3.1. Literatuur van de Karolingische Renaissance
= chanson de geste
7
,Ize De Smet Schooljaar 2022 – 2023
3.2. Kenmmerken van de chanson de geste
Chanson de geste
Overdrachtsvorm / • Orale literatuur
auteurs → gezongen door jongleurs (= beroepsdichters): skopen (Zuidgermaanse
wereld) en skalden (Noordgermaanse wereld)
• Gezongen met instrumentale begeleiding
Publiek • Gewone volk
Stijl • Verzen: decasyllaben die sterk variëren in lengte
Thema • Liederen over heldendaden
• De liederen hebben een duidelijke ideologische (= propagerende) functie:
- Verheerlijken van de heersende klasse
- Bestendigen van de bestaande (nieuwe) maatschappelijke orde
- Uitdragen van christendom
• Centrale figuren: Karel de Grote en diens omgeving
• De Karolingische thematiek leeft voort na de 9e eeuw
→ vaak kent men de chanson de geste via latere, hoog-middeleeuwse
versies
Genres a. Lofliederen
→ bevestigen feodale geest (= trouw aan de heer)
b. Heldenliederen
→ cultiveren strijdlust, heldenmoed en de christelijke inslag van de
Voorbeeld Chanson de Roland
Hoofdstuk 2: Hoog-middeleeuwse literatuur (11e – 13e eeuw)
1. Cultuurhistorische context
1.1. Algemene schets
• Politieke gebeurtenissen
• Economische heropbloei
• Sociale taakverdeling
• De bloei van de middeleeuwse eenheidscultuur
• De eenheidscultuur in de literatuur
• 3 belangrijke fenomenen:
- De macht van de clerus
- De bloei van de aristocratische cultuur
→ grote verfijning in gedrag en denken
- Opkomst stadscultuur
→ eerste vormen van burgerlijke cultuur
De bloei van de middeleeuwse eenheidscultuur
• Ontwikkelingen binnen de religieuze instituties en binnen de riddercultuur
→ totstandkoming van een uniform voorstellings- en handelingspatroon
• Stabiele eenheidscultuur in de Franse 12e eeuw:
- Nieuwe renaissance van het klassieke cultuurideaal
- Hoogtepunt van de christelijk-middeleeuwse levenshouding
→ middeleeuwse habitus krijgt haar definitieve gestalte
8
,Ize De Smet Schooljaar 2022 – 2023
Gevolgen voor het literaire leven
• Ontwikkeling riddercultuur en aristocratische gedragscode
• Literaire leven staat in het teken van de gedragscode van de clerus en de aristocratie
• Ridderstand ontwikkeld eigen cultuur: hofcultuur of hoofse cultuur
↔ de spiritualistische Latijnse literatuur (voor de 12e eeuw ↔ na de 12e eeuw)
• Opkomst stedelijke literatuur waar deze gedragscode minder prominent aanwezig is
1.2. Bloei van de aristocratische cultuur
Ridders: vrije aristocraten in dienst van de koning, of ondergeschikte edelen die lenen verwierven en in ruil
daarvoor trouw en politieke onderdanigheid verzekerden
• Vanaf de 11e eeuw
• Toenemend belang van ridderklasse en aristocratische gedragscode
• Ridderschap kent bloeiperiode in de tweede helft van de 12e eeuw
• Ridderideaal neemt vaste vorm aan vanaf de 11e eeuw onder impuls van de kruistochten (occitaanse
cultuur)
→ einde 12e eeuw: vaststellen toenemende verfijning van zeden en gewoonten (= manierenboekje)
Bv.: Tannhäuser, Hofzucht (ca. 1250) en Der deutsche Cato (12e eeuw)
• Taak aristocratie: sociaal en spiritueel-christelijk ideaal
• Inspiratiebron: Zuid-Frankrijk (Provence, Aquitanië)
1.3. Opkomst stadscultuur
• Groei macht en de aantrekkingskracht van de steden in de 11e, maar vooral in de 12e en 13e eeuw
• Stedelijke burgerij brengt eerste vormen van kapitalisme voort (handel tussen de Hanzestaden, opkomst
van bankwezen in de 12e en 13e eeuw)
• Opkomst stadscultuur zorgt voor:
- Ontstaan van een meer heterogene sociale wereld
- Een cultuur die deels afwijkt van de hoofdstroom van de middeleeuwse cultuur
→ meer aandacht voor het alledaagse, sociale leven en ‘volkse’ ervaringen
= een geleidelijk proces (pas in de 18e eeuw verschuift de burgerlijke cultuur van de periferie naar het centrum
van de Westerse cultuur
2. Aristocratische literatuur
• Belangrijkste deel van de literatuur in de hoge middeleeuwen ontstond binnen de aristocratie
= door en door aristocratisch
2.1. Kenmerken van de aristocratische literatuur
Hoofse literatuur
Belang • De hoofse liefdescultus maakte het erfenissysteem beheersbaar
• De cultus van de vrouw bevestigd de feodale hiërarchie
Overdrachtsvorm / • Troubadours: componisten van minneliederen of vertellers van
auteurs ridderromans (verspreid zich vanuit Zuid-Frankrijk)
→ zochten vaak vaste beschermheer (sommige gaan van hof naar hof)
Dus: hofhouding
Zie: Bernard de Ventadour
9
, Ize De Smet Schooljaar 2022 – 2023
• Betaalde uitvoerder: jongleur
→ kenden een zwervend bestaan
→ uit alle sociale groepen (ook vrouwen)
Kenmerken • ‘Hoofs’: zowel de thematiek als het publiek van deze literatuur is gesitueerd
in de hofcultuur van de wereldlijke en geestelijke vorsten
• Vorstelijke hof: belangrijke culturele institutie
Want: vorst en zijn omgeving fungeerden als broodheer en als publiek
→ literaire thematiek is vaak verbonden aan de waarden van deze klasse
• Ontstond onder invloed van het mecenaat van aristocratische hoven
Thema • Waardepatroon van de aristocratie:
- Christelijke ridderideaal
- Trouw
- Bescherming van zwakkeren
- Heldenmoed
• Cultus van de vrouw in de hoofse cultuur (= courtoisie):
- Religieus: vrouw neemt positie in van ‘heilige’ (= maria-cultus)
- Politiek: eerbetoon aan de vrouw = trouw aan de heer
→ ridder beschermt vrouw onvoorwaardelijk
- Affectief: onderwerping en emotionele verfijning
Zie: Hertog Ernst, V. 527 - 537
↔ gevaren van hoofse liefde (= paradoxale visie tegenover de vrouw)
Maar: de alledaagse praktijk toont echter dat de vrouw nog steeds een
ondergeschikte positie bekleedde
Zie: Gebroeders Van Limburg, Les Belles Heures du Duc de Berry, De
verzoeking van de Christen, ca. 1406 – 1408/9
2.2. Voorbeelden van de aristocratische literatuur
A. De hoofse ridderroman
De hoofse ridderroman
Kenmerken • Wordt sterk beïnvloed door de Zuidfranse troubadours
Thema • Avontuurlijke heldendaden
Genres c. Klassieke ridderroman
→ helden uit de klassieke oudheid
→ ontstond in Frankrijk
Bv.: Hendrik van Veldeke, Eneide
d. Britse ridderroman
→ helden uit de Britse cultuursfeer
→ decor is vaak de Keltische of Oudgermaanse samenleving
→ de dolende ridder
Bv.: Chrétien de Troyes; Lancelot, Yvain (= arthurromans)
e. Oosterse ridderroman
→ vloeit voort uit de culturele invloed uit het Midden-Oosten (kruistochten)
→ sterke nadruk op hoofse liefde
Bv.: Hertog Ernst
10
Samenvatting Inleiding tot de moderne literaturen
1
,Ize De Smet Schooljaar 2022 – 2023
Inhoudstafel
Deel 1: Literatuur in de middeleeuwen (5e – 15e eeuw) ............................................................................................................. 4
Relevantie van de middeleeuwse literatuur ................................................................................................................................ 4
1. Periodisering ................................................................................................................................................................... 4
2. Cultuurhistorische context van de middeleeuwse literatuur ...................................................................................... 5
Hoofdstuk 1: Vroeg-middeleeuwse literatuur (5e– 10e eeuw) .................................................................................................... 5
1. Oudgermaanse literatuur (700 – 1250) ........................................................................................................................ 5
3. Karolingische Renaissance ............................................................................................................................................. 7
Hoofdstuk 2: Hoog-middeleeuwse literatuur (11e – 13e eeuw) .................................................................................................. 8
1. Cultuurhistorische context............................................................................................................................................. 8
2. Aristocratische literatuur ............................................................................................................................................... 9
3. Burgerlijke literatuur .................................................................................................................................................... 11
Hoofdstuk 3: Literatuur in de late middeleeuwen (13e – 15e eeuw) ........................................................................................ 12
1. Cultuurhistorische context........................................................................................................................................... 12
2. Dante Alighieri als exponent van de middeleeuwse eenheidscultuur ...................................................................... 13
3. Herfsttij der middeleeuwen ......................................................................................................................................... 16
Deel 2: Renaissance (14e – 16e eeuw) ...................................................................................................................................... 18
Ontstaan en betekenis van de renaissance ................................................................................................................................ 18
1. Periodisering ................................................................................................................................................................. 18
2. Cultuurhistorische context........................................................................................................................................... 18
3. Het humanisme ............................................................................................................................................................ 19
Hoofdstuk 4: Kenmerken van de renaissancecultuur ................................................................................................................ 22
Hoofdstuk 5: Het renaissancedrama (16e eeuw) ....................................................................................................................... 25
1. Cultuurhistorische achtergrond................................................................................................................................... 25
2. William Shakespeare (eind 16e – begin 17e eeuw) ................................................................................................... 26
Hoofdstuk 6: Het ontstaan van de moderne roman (16e-eeuwse renaissance) ...................................................................... 27
1. Voorgeschiedenis van de roman ................................................................................................................................. 27
2. Cervantes (1605 – 1615) .............................................................................................................................................. 29
3. François Rabelais (1494 – 1553) .................................................................................................................................. 29
Deel 3: Maniërisme, Barok en Classicisme (16e – 17e eeuw) .................................................................................................... 31
Hoofdstuk 7: Maniërisme en barok (16e – 17e eeuw) ............................................................................................................... 31
1. Terminologie, situering en periodisering .................................................................................................................... 31
2. Cultuurhistorische achtergrond................................................................................................................................... 32
3. Kenmerken van maniërisme en barok ........................................................................................................................ 33
4. Vertegenwoordigers..................................................................................................................................................... 35
Hoofdstuk 8: Het Classicisme (17e eeuw) ................................................................................................................................... 38
1. Inleiding......................................................................................................................................................................... 38
2. Kenmerken.................................................................................................................................................................... 39
3. Vertegenwoordigers..................................................................................................................................................... 39
Deel 4: Achttiende-eeuwse Literatuurstromingen ................................................................................................................... 41
Hoofdstuk 9: Paradoxen van de achttiende-eeuwse literatuur ................................................................................................ 41
1. Overzicht van de voornaamste tendensen in de 18e eeuw ....................................................................................... 41
2. Cultuursociologische situatie in de 18e eeuw ............................................................................................................. 41
1. De rol en de sociale basis van de burgerlijke ideeën.................................................................................................. 42
2
,Ize De Smet Schooljaar 2022 – 2023
Hoofdstuk 10: Pseudoclassicisme – Rococo............................................................................................................................... 44
1. Zedenkomedies van het pseudoclassicisme ............................................................................................................... 44
2. Rococoliteratuur (tweede helft 18e eeuw) ................................................................................................................. 44
Hoofdstuk 11: De Verlichting (18e eeuw) ................................................................................................................................... 45
1. Inleiding......................................................................................................................................................................... 45
2. Vertegenwoordigers van het Verlichtingsdenken ...................................................................................................... 47
Hoofdstuk 12: Preromantiek (18e eeuw).................................................................................................................................... 52
1. Inleiding......................................................................................................................................................................... 52
2. Kenmerken van de Preromantische esthetica ............................................................................................................ 53
Deel 5: Literaire ontwikkelingen in de negentiende eeuw ....................................................................................................... 56
Inleiding ........................................................................................................................................................................................ 56
1. Continuïteit ten opzichte van de 18e eeuw................................................................................................................. 56
2. Cultuurhistorische context........................................................................................................................................... 56
4. Kunstsociologische situatie: de autonomie van de kunstenaar ................................................................................. 57
Hoofdstuk 14: Romantiek............................................................................................................................................................ 58
1. Literaire kenmerken ..................................................................................................................................................... 58
1. Realisme in het kader van de romantiek..................................................................................................................... 62
Hoofdstuk 15: Realisme (tweede helft van de 19e eeuw) ......................................................................................................... 62
1. Inleiding......................................................................................................................................................................... 62
2. Cultuurhistorische context........................................................................................................................................... 63
3. Kenmerken van de realistische esthetica.................................................................................................................... 64
4. Vertegenwoordigers van de realistische romankunst................................................................................................ 64
5. Vertegenwoordigers van het realistische en naturalistische drama ......................................................................... 68
Hoofdstuk 16: Symbolisme (19e en vroege 20e eeuw) .............................................................................................................. 70
1. Kenmerken.................................................................................................................................................................... 70
2. Voorlopers van het symbolisme .................................................................................................................................. 71
3. De symbolisten ............................................................................................................................................................. 73
Deel 6: Literaire ontwikkelingen in de 20e eeuw ...................................................................................................................... 75
Hoofdstuk 17: De historische avant-gardebewegingen (ca. 1910 – ca. 1930) ......................................................................... 75
1. Futurisme ...................................................................................................................................................................... 76
2. Expressionisme ............................................................................................................................................................. 77
3. Dadaïsme ...................................................................................................................................................................... 78
4. Surrealisme ................................................................................................................................................................... 79
Hoofdstuk 18: Ontwikkelingstendensen in de 20e-eeuwse roman........................................................................................... 80
1. Neorealisme in de 20e-eeuwse roman: psychologisch realisme ............................................................................... 80
2. De modernistische roman............................................................................................................................................ 81
3. De postmodernistische roman .................................................................................................................................... 85
4. De roman in de postkoloniale wereld ......................................................................................................................... 85
5. Roman in de Gender-problematiek ............................................................................................................................. 85
Hoofdstuk 19: Ontwikkelingstendensen in het 20e eeuwse theater ........................................................................................ 86
1. Realistisch-naturalistisch theater ................................................................................................................................ 86
2. Avant-gardetheater ...................................................................................................................................................... 87
3
,Ize De Smet Schooljaar 2022 – 2023
Deel 1: Literatuur in de middeleeuwen (5e – 15e eeuw)
Relevantie van de middeleeuwse literatuur
1. Periodisering
Afbakening
De middeleeuwen worden traditioneel ingedeeld in drie periodes:
- De vroege middeleeuwen (vanaf de val van het Romeinse rijk in 476 tot aan het einde van het millennium)
- De hoge middeleeuwen (11e eeuw – midden van de 13e eeuw)
- De late middeleeuwen (einde 13e eeuw – 15e eeuw)
≠ volledig van toepassing voor een literatuurhistorisch overzicht
Want: culturele ontwikkeling sluit niet helemaal aan bij politieke geschiedenis
Overzicht evoluties
A. De vroege middeleeuwen
• Weinig culturele productie:
- In het Latijn: filosofische en religieuze teksten
- In de volkstaal: vooral orale overlevering
• Eerste bloeiperiode in de literatuur (5e eeuw – einde van de 10e eeuw)
• Eerste teken nieuwe culturele conditie: Karolingische Renaissance
= een cultuur gekenmerkt door een heropflakkering van de waarden van de Klassieke Oudheid en door een
sterke oriëntatie naar christelijke waarden
B. De hoge middeleeuwen
• Begin = gekenmerkt door culturele en sociale ontwikkelingen
• Bloeiperiode van het literaire leven vanaf de 12e eeuw: nieuwe genres, thema’s… in volkstaal
• 2 culturen:
- Aristocratische cultuur (troubadoers)
- Stedelijke cultuur
→ eerste tekenen burgerlijk waardepatroon
C. De late middeleeuwen
• Stadscultuur: ‘Het herfsttij der Middeleeuwen’ (J. Huizinga, 1919)
• Leidt de renaissance in
• Sterk onder invloed van de middeleeuwse eenheidscultuur:
- Het laat-middeleeuwse werk van Dante geldt als culminatiepunt
- Vormen van nieuwe mentaliteit
= brug naar renaissance
- Andere laat-middeleeuwse literatuurvormen die afwijken van het middeleeuwse cultuurpatroon:
worden onder de noemer ‘renaissance’
= periode van verbrokkeling
4
,Ize De Smet Schooljaar 2022 – 2023
2. Cultuurhistorische context van de middeleeuwse literatuur
De middeleeuwse eenheidscultuur (9 e eeuw – ca. 1250)
• Goddelijke orde bepaald alles (religieus, wetenschappelijk en sociaal)
→ geeft eenheid aan de cultuur
• Gemeenschappelijke manier van denken en handelen:
- Gotische bouwkunst
- Scholastieke wijsbegeerte
- Ridderideaal
• Opgebouwd vanaf de 9e eeuw (Karel de Grote)
• Hoogtepunt op het einde van de hoge middeleeuwen (ca. 1250)
• Verval vanaf de late middeleeuwen
Elementen van de middeleeuwse eenheidscultuur
• Overblijfselen van de oude Keltische cultuur
• Nieuwe beschavingsvormen
• Germaanse en Slavische (minder) bevolkingsgroepen
• Joods-christelijke levensbeschouwing
• Restanten van de antieke cultuur
De middeleeuwse habitus
• Eenheidscultuur baseert zich op een conformiteit van denken en handelen
→ voorstellingen en gedragsregels
• Panofsky: omschrijft het geheel van ‘culturele vaardigheid’ als de middeleeuwse ‘habitus’
= het collectieve aspect van de individuele cultuurinstellingen
Hoofdstuk 1: Vroeg-middeleeuwse literatuur (5e– 10e eeuw)
Kennisclip: 3 en 1
1. Oudgermaanse literatuur (700 – 1250)
1.1. Kenmerken van de Oudgermaanse verhaalcultuur
Oudgermaanse literatuur
Datering 700 – 1250
Belang • Oudgermaanse verhalen geven een goed beeld van Germaanse cultuur
tijdens de vroege middeleeuwen
Overdrachtsvorm / • Orale literatuur
auteurs → voortgedragen door militaire dichters: skopen (West-Europa) en skalden
(Scandinavië)
Stijl • Verhalen op rijm
• Eenvoudig, functioneel rijm
• Latere, schriftelijke versies: verfijnder
Thema • Historische gebeurtenissen (volksverhuizingen, 5e / 6e eeuw)
• Heldenverhalen met een vast narratief schema
• Legitimatie van het gezag van de vorst
Zie: Röksteen (= runeninscripties bewaard in Östergötland)
• Christelijke elementen (kerstening West-Europa)
5
,Ize De Smet Schooljaar 2022 – 2023
• Plot:
→ heldenverhalen met vast schema (opdracht)
→ complex geheel van verhaallijnen
→ scherpe morele contrasten; allusies op stammentwisten en ruzies
1.2. Schriftelijke documenten uit de Oudgermaanse cultuur
Beowulf-epos
Beowulf
e
Ontstaan 8 eeuw
Manuscript 10e eeuw
Taal Oud-Engels (taal van de Angelen en de Saksen)
Kenmerken • Oudste tekst uit de Engelse literatuur
Thema • Heldenverhaal:
→ Grendl (en zijn moeder) wordt gedood door Beowulf
→ Beowulf wordt koning
→ derde monster wordt zijn dood
• Speelt zich af in Denemarken
Hildebrandslied
Hildebrandslied
Ontstaan 8e eeuw
Manuscript Eerste helft van de 9e eeuw
Taal Oud-Duits (taal van de Langobarden)
Thema • Gevecht tussen vader en zoon
Nibelungenlied
Beowulf
e
Ontstaan 8 eeuw (?)
Manuscript 13e – 14e eeuw
Taal Oud-Duits
Kenmerken • Populaire legendes over Germaanse helden (Siegfried, Brunhilde…)
• 31 fragmenten bleven bewaard
→ 9 beschouwd men als volledig
• Nationalistisch getint gedicht
→ kreeg hierdoor opnieuw actualiteitswaarde in de romantiek
Bv.: Richard Wagners interpretatie van de Noorse Völsungensaga
Thema • Tragische heldendood
• Conflict tussen goed en kwaad (licht en duisternis)
• Vergelding van onrecht, trouw en verraad
• Motieven:
- Mantel van de dwergenkoning
- Toverstaf uit de Nibelungenschat
- Doden van de draak
- (On)kwetsbaarheid van Siegfried
6
,Ize De Smet Schooljaar 2022 – 2023
2. Oudscandinavische literatuur (700 – 1250)
2.1. Kenmerken van de Oudscandinavische verhaalcultuur
Oudscandinavische literatuur
Datering 700 – 1250 (bloeitijd tussen 800 en 1100, opgetekend in de 13e eeuw)
Overdrachtsvorm • Orale literatuur
Belang • Voornaamste bron van kennis over de Oudgermaanse cultuur en literatuur
Genres a. Eddaliederen
• 29 liederen over helden en goden
• Inhoud varieert naargelang het tijdperk:
- Heldenliederen (voor 1000)
- Godenliederen (10e en 11e eeuw)
- Gedichten met christelijke inspiratie (na de 11e eeuw)
• Vorm:
- Eenvoudige versvorm en stijl
- Structuur wordt bepaald door het alliteratievers, aangewend in
rapporterende beschrijvingen en dialogen
Bv.: Aforismen uit de Hávámal; het lied van de Hoge (maakt deel uit van
heldenliederen)
b. Skaldenpoëzie
• Te situeren tussen de 9e en de 12e eeuw
• Stilistisch nog verfijnder dan de Eddaliederen:
- Gebruik van binnenrijm
- 8-regelige strofen
- Duidelijk metrisch schema (6 syllabische verzen met 3 accenten)
• Deze poëzie beïnvloede de thematiek van de pre-romantische
literatuur
c. Saga’s
• Prozavorm uit Ijsland
• Drie groepen:
- Familiesaga’s
- Koningssaga’s
- Fornaldasaga’s (over mythologische en legendarische figuren)
Bv.: Laxdᴂla saga (Noordwest IJsland, orale traditie, ca. 900; neergeschreven
in 1245)
3. Karolingische Renaissance
• Ontstaan van de eenheidscultuur:
- Het antieke cultuurideaal
- De christelijke levensbeschouwing
- Driedelig: ridderdom, geestelijkheid en boerenstand
= basis voor de middeleeuwse eenheidscultuur
3.1. Literatuur van de Karolingische Renaissance
= chanson de geste
7
,Ize De Smet Schooljaar 2022 – 2023
3.2. Kenmmerken van de chanson de geste
Chanson de geste
Overdrachtsvorm / • Orale literatuur
auteurs → gezongen door jongleurs (= beroepsdichters): skopen (Zuidgermaanse
wereld) en skalden (Noordgermaanse wereld)
• Gezongen met instrumentale begeleiding
Publiek • Gewone volk
Stijl • Verzen: decasyllaben die sterk variëren in lengte
Thema • Liederen over heldendaden
• De liederen hebben een duidelijke ideologische (= propagerende) functie:
- Verheerlijken van de heersende klasse
- Bestendigen van de bestaande (nieuwe) maatschappelijke orde
- Uitdragen van christendom
• Centrale figuren: Karel de Grote en diens omgeving
• De Karolingische thematiek leeft voort na de 9e eeuw
→ vaak kent men de chanson de geste via latere, hoog-middeleeuwse
versies
Genres a. Lofliederen
→ bevestigen feodale geest (= trouw aan de heer)
b. Heldenliederen
→ cultiveren strijdlust, heldenmoed en de christelijke inslag van de
Voorbeeld Chanson de Roland
Hoofdstuk 2: Hoog-middeleeuwse literatuur (11e – 13e eeuw)
1. Cultuurhistorische context
1.1. Algemene schets
• Politieke gebeurtenissen
• Economische heropbloei
• Sociale taakverdeling
• De bloei van de middeleeuwse eenheidscultuur
• De eenheidscultuur in de literatuur
• 3 belangrijke fenomenen:
- De macht van de clerus
- De bloei van de aristocratische cultuur
→ grote verfijning in gedrag en denken
- Opkomst stadscultuur
→ eerste vormen van burgerlijke cultuur
De bloei van de middeleeuwse eenheidscultuur
• Ontwikkelingen binnen de religieuze instituties en binnen de riddercultuur
→ totstandkoming van een uniform voorstellings- en handelingspatroon
• Stabiele eenheidscultuur in de Franse 12e eeuw:
- Nieuwe renaissance van het klassieke cultuurideaal
- Hoogtepunt van de christelijk-middeleeuwse levenshouding
→ middeleeuwse habitus krijgt haar definitieve gestalte
8
,Ize De Smet Schooljaar 2022 – 2023
Gevolgen voor het literaire leven
• Ontwikkeling riddercultuur en aristocratische gedragscode
• Literaire leven staat in het teken van de gedragscode van de clerus en de aristocratie
• Ridderstand ontwikkeld eigen cultuur: hofcultuur of hoofse cultuur
↔ de spiritualistische Latijnse literatuur (voor de 12e eeuw ↔ na de 12e eeuw)
• Opkomst stedelijke literatuur waar deze gedragscode minder prominent aanwezig is
1.2. Bloei van de aristocratische cultuur
Ridders: vrije aristocraten in dienst van de koning, of ondergeschikte edelen die lenen verwierven en in ruil
daarvoor trouw en politieke onderdanigheid verzekerden
• Vanaf de 11e eeuw
• Toenemend belang van ridderklasse en aristocratische gedragscode
• Ridderschap kent bloeiperiode in de tweede helft van de 12e eeuw
• Ridderideaal neemt vaste vorm aan vanaf de 11e eeuw onder impuls van de kruistochten (occitaanse
cultuur)
→ einde 12e eeuw: vaststellen toenemende verfijning van zeden en gewoonten (= manierenboekje)
Bv.: Tannhäuser, Hofzucht (ca. 1250) en Der deutsche Cato (12e eeuw)
• Taak aristocratie: sociaal en spiritueel-christelijk ideaal
• Inspiratiebron: Zuid-Frankrijk (Provence, Aquitanië)
1.3. Opkomst stadscultuur
• Groei macht en de aantrekkingskracht van de steden in de 11e, maar vooral in de 12e en 13e eeuw
• Stedelijke burgerij brengt eerste vormen van kapitalisme voort (handel tussen de Hanzestaden, opkomst
van bankwezen in de 12e en 13e eeuw)
• Opkomst stadscultuur zorgt voor:
- Ontstaan van een meer heterogene sociale wereld
- Een cultuur die deels afwijkt van de hoofdstroom van de middeleeuwse cultuur
→ meer aandacht voor het alledaagse, sociale leven en ‘volkse’ ervaringen
= een geleidelijk proces (pas in de 18e eeuw verschuift de burgerlijke cultuur van de periferie naar het centrum
van de Westerse cultuur
2. Aristocratische literatuur
• Belangrijkste deel van de literatuur in de hoge middeleeuwen ontstond binnen de aristocratie
= door en door aristocratisch
2.1. Kenmerken van de aristocratische literatuur
Hoofse literatuur
Belang • De hoofse liefdescultus maakte het erfenissysteem beheersbaar
• De cultus van de vrouw bevestigd de feodale hiërarchie
Overdrachtsvorm / • Troubadours: componisten van minneliederen of vertellers van
auteurs ridderromans (verspreid zich vanuit Zuid-Frankrijk)
→ zochten vaak vaste beschermheer (sommige gaan van hof naar hof)
Dus: hofhouding
Zie: Bernard de Ventadour
9
, Ize De Smet Schooljaar 2022 – 2023
• Betaalde uitvoerder: jongleur
→ kenden een zwervend bestaan
→ uit alle sociale groepen (ook vrouwen)
Kenmerken • ‘Hoofs’: zowel de thematiek als het publiek van deze literatuur is gesitueerd
in de hofcultuur van de wereldlijke en geestelijke vorsten
• Vorstelijke hof: belangrijke culturele institutie
Want: vorst en zijn omgeving fungeerden als broodheer en als publiek
→ literaire thematiek is vaak verbonden aan de waarden van deze klasse
• Ontstond onder invloed van het mecenaat van aristocratische hoven
Thema • Waardepatroon van de aristocratie:
- Christelijke ridderideaal
- Trouw
- Bescherming van zwakkeren
- Heldenmoed
• Cultus van de vrouw in de hoofse cultuur (= courtoisie):
- Religieus: vrouw neemt positie in van ‘heilige’ (= maria-cultus)
- Politiek: eerbetoon aan de vrouw = trouw aan de heer
→ ridder beschermt vrouw onvoorwaardelijk
- Affectief: onderwerping en emotionele verfijning
Zie: Hertog Ernst, V. 527 - 537
↔ gevaren van hoofse liefde (= paradoxale visie tegenover de vrouw)
Maar: de alledaagse praktijk toont echter dat de vrouw nog steeds een
ondergeschikte positie bekleedde
Zie: Gebroeders Van Limburg, Les Belles Heures du Duc de Berry, De
verzoeking van de Christen, ca. 1406 – 1408/9
2.2. Voorbeelden van de aristocratische literatuur
A. De hoofse ridderroman
De hoofse ridderroman
Kenmerken • Wordt sterk beïnvloed door de Zuidfranse troubadours
Thema • Avontuurlijke heldendaden
Genres c. Klassieke ridderroman
→ helden uit de klassieke oudheid
→ ontstond in Frankrijk
Bv.: Hendrik van Veldeke, Eneide
d. Britse ridderroman
→ helden uit de Britse cultuursfeer
→ decor is vaak de Keltische of Oudgermaanse samenleving
→ de dolende ridder
Bv.: Chrétien de Troyes; Lancelot, Yvain (= arthurromans)
e. Oosterse ridderroman
→ vloeit voort uit de culturele invloed uit het Midden-Oosten (kruistochten)
→ sterke nadruk op hoofse liefde
Bv.: Hertog Ernst
10
