Hoofdstuk 2: De samenleving is een veld van tegengestelde krachten
○ De samenleving vertoont dikwijls onbedoelde en soms perverse effecten en
verkeert daardoor in een tegengestelde (bv. spaarparadox sparen is een goede zaak
voor het huishouden maar een slechte zaak voor de nationale economie)
○ Verschillende visies op armoede (rijk -- arm): :
1. Rechts -- Reactionaire hoek (Tocqueville en Malthus): Steun aan mensen in
armoede (door sociale uitkering), zorgt ervoor dat mensen zich in armoede
gaan ‘nestelen’. Ze komen ook niet rond met wat ze krijgen en zijn dus
verplicht op zoek te gaan naar bijkomende middelen.
2. Links -- Kapitalistische productiewijze (Marx): Het kapitalistische
maatschappijmodel en het feit dat de heersende klasse alleen produceert
waar zij behoefte aan hebben is de echte oorzaak van armoede.
3. Tussenin
- Protestantse ethiek / calvinistisch arbeidsethos (Weber): Hard
werken in het beroep, voor God goed is. De protestantse ethiek
vormt een belangrijke factor voor het ontstaan van het moderne
kapitalisme.
- Arbeidsdeling (Dürkheim): De arbeidsdeling zal leidde tot een
toename van de collectieve welvaart en dus ook tot het verzwakken
van de traditionele solidariteit, met anomie als gevolg, waardoor de
individuele welvaart vermindert.
○ De samenleving is een veld van tegengestelde krachten:
⇢ In bijna elk samenlevingsverband zijn tegengestelde krachten aan het werk,
de CENTRIFUGALE (middelpuntvliedende) rukt de samenleving apart en de
CENTRIPETALE (middelpuntzoekende) houdt de samenleving samen (bv.
sociale uitsluiting -- sociale cohesie).
⇢ We bespreken achtereenvolgens de verschillende dichotomieën
(tweedelingen) in de samenleving:
1. Individu (actor) versus samenleving (factor)
2. Mogelijkheden versus beperkingen
3. Solidariteit (cohesie) versus strijd (conflict)
4. Gelijkheid versus ongelijkheid
Het debat over nature - nurture is in elk van die dichotomieën aanwezig.
, ○ De sociale werkelijkheid is complex
⇢ Tegenstellingen (bv. tussen individu en samenleving) worden meestal in
simplistische termen voorgesteld (bv. vrijheid en dwang).
⇢ Simplisme is niet goed, het maakt het leven misschien eenvoudiger maar het
helpt niet om de complexe werkelijkheid te begrijpen.
⇢ De samenleving is veel complexer dan ze op het eerste zicht lijkt.
1. Individu en samenleving: een strijd van goed tegen kwaad?
→ Tegengestelde krachten: Individu -- Samenleving
→ Loutere tegenstelling tussen Individu -- Samenleving
○ Mode brengt een onwaarschijnlijke verbinding tot stand tussen 2 strevingen van de
mens (Simmel): Collectief conformisme en de schijn van eigen beslissingen vallen
hier dus samen. Het wordt dus mogelijk om je tegelijk maatschappelijk te
conformeren en individueel te onderscheiden.
⇢ Collectief conformisme = Conformeren aan de anderen en zich tegelijkertijd
onderscheiden van de ‘grijze massa’.
- Baudrillard: Boog zich over de tekenwaarde van consumptie in het streven van
mensen om zich van elkaar te differentiëren. Consumptiegoederen ontlenen hun
betekenis aan hun plaats in een tekensysteem en het object krijgt zijn waarde in zijn
onderscheidde relatie met andere tekens.
- De tekenwaarde = De betekenis dat het handelen of het niet-handelen heeft
voor ander mensen.
→ Geen loutere tegenstelling tussen Individu -- Samenleving
○ Elk individu maakt onontkoombaar deel uit van een samenlevingsverband, andere
leren ons de individuele vaardigheden en de sociale verkeersregels aan.
1. Elk individu geeft vorm aan de samenleving: ‘Mangelwesen’ (Gehlen).
= We gaan voortdurend relaties aan met anderen, uit vrije wil of uit
noodzaak, en daardoor ondergaan we ook hun invloed. Zonder dat sociaal
weefsel kunnen wij niet overleven. De mens is een ‘mängelwesen’.
⇢ De mens is het product van de samenleving en werkt mee aan de
vormgeving van de samenleving.
⇢ Ondanks persoonlijke eigenschappen zijn mensen altijd vertegenwoordigers
van de samenleving. De meeste mensen gaan een relatie vanwege positie
in de samenleving, niet vanwege persoonlijkheid (bv. prof sociologie is een
mens met goede en slechte eigenschappen, maar wij zien hem als
vertegenwoordiger van het onderwijssysteem)
, 2. Elk individu ondergaat invloeden van de samenleving: Menselijke conditie (Malraux).
⇢ De ‘menselijke conditie’ bestaat erin dat mensen ‘in de wereld zijn
geworpen’ (ze hebben niet voor hun bestaan gekozen) en ze kunnen /
moeten die wereld zelf mee veranderen ook al hebben ze hier niet voor
gekozen.
⇢ Twee zijnsgebieden (Sartre)
1. ‘In-zich-zijn’ (en-soi) = Het zijn van stoffelijke dingen, dat compact,
onbepaald, zinloos en absurd is.
2. ‘Voor-zich-zijn’ (pour-soi) = Het bewustzijn dat gekenmerkt wordt
door intentionaliteit.
⇢ Sociale bepaaldheden van ‘in-de-wereld-geworpen-zijn’ die wegen op de
mens (Sartre):
1. In een bestaande samenleving en tijd geboren zijn.
2. Een lichaam hebben.
3. Een verleden hebben.
4. En een voorafbestaande wereld en tussen andere subjecten te
bestaan
5. Te sterven.
⇒ De mens gebruikt deze bepaaldheden als excuus om aan vrijheid te
ontsnappen, om zij een ‘en soi’ te blijven en geen ‘pour soi’ te worden.
⇒ We hebben de ruimte om zelfstandig te handelen en onze eigen
klemtonen te leggen binnen de marges van sociale bepaaldheden.
⇢ Vervreemding / aliënatie = We kunnen de controle verliezen over de
machten die we opwekken en de dienaar worden van deze machten in plaats
van dat ze ons dienen. Het behoort tot de essentie van het menselijk
bestaan dat zijn scheppingen een een eigen leven gaan leiden en zich zelfs
tegen hem keren.
!!! Mensen die buiten de samenleving staan kunnen dat enkel maar omdat
ze erin zijn opgegroeid, gevoed en opgevoed. Wat ze nodig hebben om te
leven, leerden ze in die samenleving (bv. Robinson Crusoe leefde alleen op
een eiland dat kon hij door wat hij geleerd had in de samenleving).
○ De samenleving vertoont dikwijls onbedoelde en soms perverse effecten en
verkeert daardoor in een tegengestelde (bv. spaarparadox sparen is een goede zaak
voor het huishouden maar een slechte zaak voor de nationale economie)
○ Verschillende visies op armoede (rijk -- arm): :
1. Rechts -- Reactionaire hoek (Tocqueville en Malthus): Steun aan mensen in
armoede (door sociale uitkering), zorgt ervoor dat mensen zich in armoede
gaan ‘nestelen’. Ze komen ook niet rond met wat ze krijgen en zijn dus
verplicht op zoek te gaan naar bijkomende middelen.
2. Links -- Kapitalistische productiewijze (Marx): Het kapitalistische
maatschappijmodel en het feit dat de heersende klasse alleen produceert
waar zij behoefte aan hebben is de echte oorzaak van armoede.
3. Tussenin
- Protestantse ethiek / calvinistisch arbeidsethos (Weber): Hard
werken in het beroep, voor God goed is. De protestantse ethiek
vormt een belangrijke factor voor het ontstaan van het moderne
kapitalisme.
- Arbeidsdeling (Dürkheim): De arbeidsdeling zal leidde tot een
toename van de collectieve welvaart en dus ook tot het verzwakken
van de traditionele solidariteit, met anomie als gevolg, waardoor de
individuele welvaart vermindert.
○ De samenleving is een veld van tegengestelde krachten:
⇢ In bijna elk samenlevingsverband zijn tegengestelde krachten aan het werk,
de CENTRIFUGALE (middelpuntvliedende) rukt de samenleving apart en de
CENTRIPETALE (middelpuntzoekende) houdt de samenleving samen (bv.
sociale uitsluiting -- sociale cohesie).
⇢ We bespreken achtereenvolgens de verschillende dichotomieën
(tweedelingen) in de samenleving:
1. Individu (actor) versus samenleving (factor)
2. Mogelijkheden versus beperkingen
3. Solidariteit (cohesie) versus strijd (conflict)
4. Gelijkheid versus ongelijkheid
Het debat over nature - nurture is in elk van die dichotomieën aanwezig.
, ○ De sociale werkelijkheid is complex
⇢ Tegenstellingen (bv. tussen individu en samenleving) worden meestal in
simplistische termen voorgesteld (bv. vrijheid en dwang).
⇢ Simplisme is niet goed, het maakt het leven misschien eenvoudiger maar het
helpt niet om de complexe werkelijkheid te begrijpen.
⇢ De samenleving is veel complexer dan ze op het eerste zicht lijkt.
1. Individu en samenleving: een strijd van goed tegen kwaad?
→ Tegengestelde krachten: Individu -- Samenleving
→ Loutere tegenstelling tussen Individu -- Samenleving
○ Mode brengt een onwaarschijnlijke verbinding tot stand tussen 2 strevingen van de
mens (Simmel): Collectief conformisme en de schijn van eigen beslissingen vallen
hier dus samen. Het wordt dus mogelijk om je tegelijk maatschappelijk te
conformeren en individueel te onderscheiden.
⇢ Collectief conformisme = Conformeren aan de anderen en zich tegelijkertijd
onderscheiden van de ‘grijze massa’.
- Baudrillard: Boog zich over de tekenwaarde van consumptie in het streven van
mensen om zich van elkaar te differentiëren. Consumptiegoederen ontlenen hun
betekenis aan hun plaats in een tekensysteem en het object krijgt zijn waarde in zijn
onderscheidde relatie met andere tekens.
- De tekenwaarde = De betekenis dat het handelen of het niet-handelen heeft
voor ander mensen.
→ Geen loutere tegenstelling tussen Individu -- Samenleving
○ Elk individu maakt onontkoombaar deel uit van een samenlevingsverband, andere
leren ons de individuele vaardigheden en de sociale verkeersregels aan.
1. Elk individu geeft vorm aan de samenleving: ‘Mangelwesen’ (Gehlen).
= We gaan voortdurend relaties aan met anderen, uit vrije wil of uit
noodzaak, en daardoor ondergaan we ook hun invloed. Zonder dat sociaal
weefsel kunnen wij niet overleven. De mens is een ‘mängelwesen’.
⇢ De mens is het product van de samenleving en werkt mee aan de
vormgeving van de samenleving.
⇢ Ondanks persoonlijke eigenschappen zijn mensen altijd vertegenwoordigers
van de samenleving. De meeste mensen gaan een relatie vanwege positie
in de samenleving, niet vanwege persoonlijkheid (bv. prof sociologie is een
mens met goede en slechte eigenschappen, maar wij zien hem als
vertegenwoordiger van het onderwijssysteem)
, 2. Elk individu ondergaat invloeden van de samenleving: Menselijke conditie (Malraux).
⇢ De ‘menselijke conditie’ bestaat erin dat mensen ‘in de wereld zijn
geworpen’ (ze hebben niet voor hun bestaan gekozen) en ze kunnen /
moeten die wereld zelf mee veranderen ook al hebben ze hier niet voor
gekozen.
⇢ Twee zijnsgebieden (Sartre)
1. ‘In-zich-zijn’ (en-soi) = Het zijn van stoffelijke dingen, dat compact,
onbepaald, zinloos en absurd is.
2. ‘Voor-zich-zijn’ (pour-soi) = Het bewustzijn dat gekenmerkt wordt
door intentionaliteit.
⇢ Sociale bepaaldheden van ‘in-de-wereld-geworpen-zijn’ die wegen op de
mens (Sartre):
1. In een bestaande samenleving en tijd geboren zijn.
2. Een lichaam hebben.
3. Een verleden hebben.
4. En een voorafbestaande wereld en tussen andere subjecten te
bestaan
5. Te sterven.
⇒ De mens gebruikt deze bepaaldheden als excuus om aan vrijheid te
ontsnappen, om zij een ‘en soi’ te blijven en geen ‘pour soi’ te worden.
⇒ We hebben de ruimte om zelfstandig te handelen en onze eigen
klemtonen te leggen binnen de marges van sociale bepaaldheden.
⇢ Vervreemding / aliënatie = We kunnen de controle verliezen over de
machten die we opwekken en de dienaar worden van deze machten in plaats
van dat ze ons dienen. Het behoort tot de essentie van het menselijk
bestaan dat zijn scheppingen een een eigen leven gaan leiden en zich zelfs
tegen hem keren.
!!! Mensen die buiten de samenleving staan kunnen dat enkel maar omdat
ze erin zijn opgegroeid, gevoed en opgevoed. Wat ze nodig hebben om te
leven, leerden ze in die samenleving (bv. Robinson Crusoe leefde alleen op
een eiland dat kon hij door wat hij geleerd had in de samenleving).
