Inhoudsopgave
H11 Drie economische ordeningsmechanisme .................................................................................................... 2
Subsistentie-economie ......................................................................................................................................................... 2
Markteconomie ....................................................................................................................................................................... 3
H12 Gemeenheid ............................................................................................................................................................... 4
H13 Wederkerigheid ....................................................................................................................................................... 4
H14 Herverdeling.............................................................................................................................................................. 5
H15 Het ontstaan van de marktmaatschappij....................................................................................................... 6
H16 Aristoteles: de ontdekking van de economie ............................................................................................... 7
H19 Adam Smith: de onzichtbare hand achter de bakker en de slager...................................................... 8
H24 Friedrich von Hayek: de wijsheid van de markt ......................................................................................... 8
H25 Milton Friedman: de bevrijding van de markt ............................................................................................ 9
H26 Chili als eerste experiment .................................................................................................................................. 9
H27 De neoliberale tsunami ....................................................................................................................................... 11
H28 Wateroorlogen........................................................................................................................................................ 11
H29 Zorgen op de markt .............................................................................................................................................. 12
H30 Hebzucht en bonussen ........................................................................................................................................ 12
,H11 Drie economische ordeningsmechanisme
Elke menselijke groep moet volgens Heilbroner twee opgaven oplossen:
1) Een gemeenschap moet een systeem ontwikkelen om de goederen en diensten te
produceren die zij nodig heeft voor eigen voortbestaan.
2) Zij moet de distributie van de vruchten van haar productie zo regelen dat het
productieproces voortgang kan vinden.
In moderne samenlevingen vinden beide opgaven via het marktproces plaats. De markt van
goederen en diensten wordt er aangevuld door de financiële en arbeidsmarkt, die de distributie
en de voortzetting van het kapitalistische productieproces waarborgen.
Hoe gebeurde dit in traditionele samenlevingen waarin de markt een ondergeschikte rol
speelde?
Polanyi onderscheidt hier drie mechanismen:
- wederkerigheid;
- herverdeling; en
- het gemeenschappelijke huishouden.
Subsistentie-economie
Het gemeenschappelijke huishouden (Aristoteles) omvatte bij de Grieken echter veel meer
dan tegenwoordig; ook de slaven en verre verwanten maakten er deel van uit. Het beheer van
deze oikos heette de oikonomia. Een hedendaagse technische term voor deze vorm van
zelfvoorziening is „subsistentie-economie’ (het directe levensonderhoud).
Anjo Klamer beschrijft de oikos als de sfeer waarin „mensen in gemeenschap leven en
werken; ze verdelen taken en delen het voedsel en al het andere waardevolle dat de oikos
produceert en verwerft. De oikos is een gemeenschappelijk goed voor hen die er deel van
uitmaken‟.
Heilbroners beschouwing over de ridderhofstee, die hij „de heerlijkheid‟ noemt, geeft ons
een goede indruk van de middeleeuwse vorm van subsistentie-economie. Het ging meestal om
een zeer grote landerij, vaak duizenden hectaren groot, die het eigendom was van een feodale
„heer‟. Zij vormden een sociale en politieke eenheid waarvan de heer bestuurder, beschermer
en rechter was. In zekere zin was hij ook de eigenaar van de mensen die op zijn land woonden
en werkten. Zij waren weliswaar geen slaven, maar horigen. Dat hield in dat zij gebonden
waren aan de heer; zij behoorden tot de heerlijkheid. Dat gold ook in veel opzichten voor hun
woningen, hun dieren, hun oogsten en het land dat zij bewerkten. Een deel van de opbrengst
daarvan moest zij herendiensten leveren, op het land of in de werkplaatsen van de heer. Die
laatste lagen meestal op het beschermde binnenplein van de heerlijkheid.
Tegenover de afdracht van delen van de eigen oogst en herendiensten stond van de kant van
de heer een zekere wederkerigheid. In een tijd zonder centraal gezag waarin het geweld vaak
vrij spel had, bood de heerlijkheid zijn bewoners ridderlijke bescherming. Even belangrijk
voor iedereen die tot de heerlijkheid behoorde was „een element van economische veiligheid.
Was er hongersnood, dan gaf de heer zijn horigen te eten uit zijn eigen reserves.
Het mechanisme van de herverdeling speelt op deze wijze ook in de middeleeuwse
samenleving een beperkte rol. Met de regelmatig optredende misoogsten en algemene
voedseltekorten in de Middeleeuwen moeten we ons hier niet te veel van voorstellen. Maar
wanneer er genoeg was, bestond er, zo onderstreept Heilbroner, ruimte voor een zekere
, herverdeling. De middeleeuwse baron erkende in principe de twee economische mechanismen
van wederkerigheid en herverdeling die de 19e-eeuwse industrie-baron negeerde.
Heilbroner onderstreept dat in de gemeenschapsvorm van de heerlijkheid „ieder vorm van
geldtransactie ontbrak‟. De heerlijkheid voorzag voor een groot deel in haar eigen behoeften
en soms in die van een naburig stadje. Voor zover er producten – vooral natuurproducten of
kledingstoffen – van eigenaar wisselden, ging het om ruilhandel. „De economie van de
heerlijkheid was een economie in natura.‟
Markteconomie
Tussen het begin van de 16e en het midden van de 19e eeuw vond in Europa de overgang
plaats van een subsistentie berustende samenleving naar een markteconomie. De opkomst
van de kapitalistische marktsamenleving is door Ivan Illich beschreven vanuit het
gezichtspunt van de verliezers, van de grote massa‟s mensen die het recht en de greep op hun
eigen levensonderhoud verloren. We kunnen dan spreken over een langdurige „oorlogen tegen
de subsistentie‟. Deze benadering wijkt sterk af van de gebruikelijke historische beschouwing
die vooral een geschiedenis van vooruitgang en verbetering schetsen. De industriële
loonarbeid waartoe ze om te kunnen overleven gedwongen werden, betekende zeker
aanvankelijk voor hen een immense achteruitgang.
We kunnen deze oorlog tegen de subsistentie anachronistisch beschrijven met de terminologie
van Naomi Klein: het ging om een grootschalige „shocktherapie‟ die gemeenschappen die in
vele vormen gezamenlijk via subsistentie in hun levensonderhoud voorzagen, versplinterde
tot losse individuen die afhankelijk werden van loonarbeid teneinde op de markt
consumptiegoederen te kopen.
Kunnen de principes van oikos en subsistentie in onze moderne tijd nog een zekere plaats
krijgen?
Ivan Illich meende in de jaren 70 en 80 van de vorige eeuw dat het nog mogelijk was om
delen van de verloren gegane subsistentie te heroveren en te integreren in wat hij met de titel
van een van zijn boeken omschreef als „een nieuwe levensstijl‟. The recovery of the commons,
de herovering van een moderne vorm van de traditionele gemeenschappelijkheid, stond toen
hoog op de agenda van met name een aantal groepen uit de Amerikaanse tegenbeweging. Ivan
Illich was hier diep pessimistisch over. Elke suggestie dat mensen in onze westerse
kapitalistische marktmaatschappijen nog greep op delen van hun eigen leven zouden kunnen
krijgen, beschouwde hij als valse romantiek en sentimentalisme. De afhankelijkheid van de
markt was volgens hem totaal en onontkoombaar geworden.
Het in 2008 als beste proefschrift in ontwikkelingsstudies bekroonde onderzoek van Rutgerd
Boelens, The Rules of the Game and the Game of the Rules, laat hij zien dat veel van de
productie van Indianen en kleine boerengemeenschappen uit het Andesgebergte nog als
communale subsistentie is georganiseerd. Het systeem van irrigatie en watervoorziening dat
hij specifiek onderzoekt, blijkt nog uitstekend als onderdeel van een subsistentie-economie te
functioneren. Maar Boelens beschrijft ook hoe juist vanuit een neoliberale visie er op dit
moment een harde strijd wordt gevoerd om deze subsistentie af te breken en te vervangen
door geïndustrialiseerd waterbeheer dat in handen is van grote privé-ondernemingen of de
staat. Kennelijk is het nog wel de moeite waard om in derdewereldsituaties de strijd aan te
gaan om de subsistentie te verdedigen tegen wat Boelens beschrijft als de utopie van de
oprukkende markt.
H11 Drie economische ordeningsmechanisme .................................................................................................... 2
Subsistentie-economie ......................................................................................................................................................... 2
Markteconomie ....................................................................................................................................................................... 3
H12 Gemeenheid ............................................................................................................................................................... 4
H13 Wederkerigheid ....................................................................................................................................................... 4
H14 Herverdeling.............................................................................................................................................................. 5
H15 Het ontstaan van de marktmaatschappij....................................................................................................... 6
H16 Aristoteles: de ontdekking van de economie ............................................................................................... 7
H19 Adam Smith: de onzichtbare hand achter de bakker en de slager...................................................... 8
H24 Friedrich von Hayek: de wijsheid van de markt ......................................................................................... 8
H25 Milton Friedman: de bevrijding van de markt ............................................................................................ 9
H26 Chili als eerste experiment .................................................................................................................................. 9
H27 De neoliberale tsunami ....................................................................................................................................... 11
H28 Wateroorlogen........................................................................................................................................................ 11
H29 Zorgen op de markt .............................................................................................................................................. 12
H30 Hebzucht en bonussen ........................................................................................................................................ 12
,H11 Drie economische ordeningsmechanisme
Elke menselijke groep moet volgens Heilbroner twee opgaven oplossen:
1) Een gemeenschap moet een systeem ontwikkelen om de goederen en diensten te
produceren die zij nodig heeft voor eigen voortbestaan.
2) Zij moet de distributie van de vruchten van haar productie zo regelen dat het
productieproces voortgang kan vinden.
In moderne samenlevingen vinden beide opgaven via het marktproces plaats. De markt van
goederen en diensten wordt er aangevuld door de financiële en arbeidsmarkt, die de distributie
en de voortzetting van het kapitalistische productieproces waarborgen.
Hoe gebeurde dit in traditionele samenlevingen waarin de markt een ondergeschikte rol
speelde?
Polanyi onderscheidt hier drie mechanismen:
- wederkerigheid;
- herverdeling; en
- het gemeenschappelijke huishouden.
Subsistentie-economie
Het gemeenschappelijke huishouden (Aristoteles) omvatte bij de Grieken echter veel meer
dan tegenwoordig; ook de slaven en verre verwanten maakten er deel van uit. Het beheer van
deze oikos heette de oikonomia. Een hedendaagse technische term voor deze vorm van
zelfvoorziening is „subsistentie-economie’ (het directe levensonderhoud).
Anjo Klamer beschrijft de oikos als de sfeer waarin „mensen in gemeenschap leven en
werken; ze verdelen taken en delen het voedsel en al het andere waardevolle dat de oikos
produceert en verwerft. De oikos is een gemeenschappelijk goed voor hen die er deel van
uitmaken‟.
Heilbroners beschouwing over de ridderhofstee, die hij „de heerlijkheid‟ noemt, geeft ons
een goede indruk van de middeleeuwse vorm van subsistentie-economie. Het ging meestal om
een zeer grote landerij, vaak duizenden hectaren groot, die het eigendom was van een feodale
„heer‟. Zij vormden een sociale en politieke eenheid waarvan de heer bestuurder, beschermer
en rechter was. In zekere zin was hij ook de eigenaar van de mensen die op zijn land woonden
en werkten. Zij waren weliswaar geen slaven, maar horigen. Dat hield in dat zij gebonden
waren aan de heer; zij behoorden tot de heerlijkheid. Dat gold ook in veel opzichten voor hun
woningen, hun dieren, hun oogsten en het land dat zij bewerkten. Een deel van de opbrengst
daarvan moest zij herendiensten leveren, op het land of in de werkplaatsen van de heer. Die
laatste lagen meestal op het beschermde binnenplein van de heerlijkheid.
Tegenover de afdracht van delen van de eigen oogst en herendiensten stond van de kant van
de heer een zekere wederkerigheid. In een tijd zonder centraal gezag waarin het geweld vaak
vrij spel had, bood de heerlijkheid zijn bewoners ridderlijke bescherming. Even belangrijk
voor iedereen die tot de heerlijkheid behoorde was „een element van economische veiligheid.
Was er hongersnood, dan gaf de heer zijn horigen te eten uit zijn eigen reserves.
Het mechanisme van de herverdeling speelt op deze wijze ook in de middeleeuwse
samenleving een beperkte rol. Met de regelmatig optredende misoogsten en algemene
voedseltekorten in de Middeleeuwen moeten we ons hier niet te veel van voorstellen. Maar
wanneer er genoeg was, bestond er, zo onderstreept Heilbroner, ruimte voor een zekere
, herverdeling. De middeleeuwse baron erkende in principe de twee economische mechanismen
van wederkerigheid en herverdeling die de 19e-eeuwse industrie-baron negeerde.
Heilbroner onderstreept dat in de gemeenschapsvorm van de heerlijkheid „ieder vorm van
geldtransactie ontbrak‟. De heerlijkheid voorzag voor een groot deel in haar eigen behoeften
en soms in die van een naburig stadje. Voor zover er producten – vooral natuurproducten of
kledingstoffen – van eigenaar wisselden, ging het om ruilhandel. „De economie van de
heerlijkheid was een economie in natura.‟
Markteconomie
Tussen het begin van de 16e en het midden van de 19e eeuw vond in Europa de overgang
plaats van een subsistentie berustende samenleving naar een markteconomie. De opkomst
van de kapitalistische marktsamenleving is door Ivan Illich beschreven vanuit het
gezichtspunt van de verliezers, van de grote massa‟s mensen die het recht en de greep op hun
eigen levensonderhoud verloren. We kunnen dan spreken over een langdurige „oorlogen tegen
de subsistentie‟. Deze benadering wijkt sterk af van de gebruikelijke historische beschouwing
die vooral een geschiedenis van vooruitgang en verbetering schetsen. De industriële
loonarbeid waartoe ze om te kunnen overleven gedwongen werden, betekende zeker
aanvankelijk voor hen een immense achteruitgang.
We kunnen deze oorlog tegen de subsistentie anachronistisch beschrijven met de terminologie
van Naomi Klein: het ging om een grootschalige „shocktherapie‟ die gemeenschappen die in
vele vormen gezamenlijk via subsistentie in hun levensonderhoud voorzagen, versplinterde
tot losse individuen die afhankelijk werden van loonarbeid teneinde op de markt
consumptiegoederen te kopen.
Kunnen de principes van oikos en subsistentie in onze moderne tijd nog een zekere plaats
krijgen?
Ivan Illich meende in de jaren 70 en 80 van de vorige eeuw dat het nog mogelijk was om
delen van de verloren gegane subsistentie te heroveren en te integreren in wat hij met de titel
van een van zijn boeken omschreef als „een nieuwe levensstijl‟. The recovery of the commons,
de herovering van een moderne vorm van de traditionele gemeenschappelijkheid, stond toen
hoog op de agenda van met name een aantal groepen uit de Amerikaanse tegenbeweging. Ivan
Illich was hier diep pessimistisch over. Elke suggestie dat mensen in onze westerse
kapitalistische marktmaatschappijen nog greep op delen van hun eigen leven zouden kunnen
krijgen, beschouwde hij als valse romantiek en sentimentalisme. De afhankelijkheid van de
markt was volgens hem totaal en onontkoombaar geworden.
Het in 2008 als beste proefschrift in ontwikkelingsstudies bekroonde onderzoek van Rutgerd
Boelens, The Rules of the Game and the Game of the Rules, laat hij zien dat veel van de
productie van Indianen en kleine boerengemeenschappen uit het Andesgebergte nog als
communale subsistentie is georganiseerd. Het systeem van irrigatie en watervoorziening dat
hij specifiek onderzoekt, blijkt nog uitstekend als onderdeel van een subsistentie-economie te
functioneren. Maar Boelens beschrijft ook hoe juist vanuit een neoliberale visie er op dit
moment een harde strijd wordt gevoerd om deze subsistentie af te breken en te vervangen
door geïndustrialiseerd waterbeheer dat in handen is van grote privé-ondernemingen of de
staat. Kennelijk is het nog wel de moeite waard om in derdewereldsituaties de strijd aan te
gaan om de subsistentie te verdedigen tegen wat Boelens beschrijft als de utopie van de
oprukkende markt.
