Wat werkt in de
gesloten jeugdzorg
Peer van Helm & Joep Hanrath
Samenvatting
Elise Dikkens
,Hoofdstuk 1. Inleiding: Wat werkt?
Gesloten jeugdzorg kan niet zo effectief zijn als open opvang en behandeling. Maar het is alleen
effectief als er sprake is van een therapeutisch leefklimaat. Ook moet er zo min mogelijk sprake zijn
van repressiviteit. De behandeling dient plaats te vinden in een ‘open’ of sociaal pedagogisch
leefklimaat op de groep. Eigenschappen van dit open leefklimaat zijn een therapeutische bedoeling
(responsiviteit van de pedagogische medewerkers en voldoende ontplooiingsmogelijkheden voor de
jongere) en zo min mogelijk repressief optreden van de pedagogisch medewerker.
Het werken in een gesloten jeugdinrichting is balanceren tussen enerzijds staan voor dat wat er moet
gebeuren, zoals het naleven van het dagprogramma, en anderzijds aandacht hebben voor de
persoonlijke situatie van de jongere. Het is een spanning tussen structuur en flexibiliteit.
,Hoofdstuk 2.
Leefklimaat in de gesloten jeugdzorg: behandeling, herstel en leren
Het opsluiten en gedwongen opvoeden/behandelen van jongeren met ernstige gedragsstoornissen
en of crimineel gedrag dient ervoor om de maatschappij te beschermen, als straf en om rehabilitatie
en herstel van jongeren te bevorderen. Een groot deel van deze jongeren wordt gekenmerkt door
psychopathologie, leer- en opvoedingsachterstanden en een licht verstandelijke beperking, waarbij
erfelijke en omgevingsfactoren een belangrijke rol spelen.
Het is belangrijk om extra leedtoevoegingen, zoals het vernederen of hard straffen van jongeren, te
voorkomen. De opsluiting en verwijdering uit het gezin of leefomgeving is op zich al genoeg straf
voor het kind. Extra leedtoevoegingen verminderen kansen op rehabilitatie en herstel en vergroten
recidive.
Opvoeden en behandelen in een orthopedagogisch leefklimaat
Doel van opvoeden en behandelen is, naast vermindering van recidive en gedragsproblemen, ook het
creëren van een veilige basis voor de jongere en het verwerven van een zelfstandige positie in de
maatschappij. Er is een goede balans nodig tussen structuur en flexibiliteit op de leefgroep.
Structuur is nodig voor veiligheid, stabilisatie en herstel van psychische problematiek.
Flexibiliteit is nodig voor groei, leren en rehabilitatie.
De werking van het leefklimaat kan worden verklaard vanuit de Sociale
informatieverwerkingstheorie (SIV) van Crick & Dogde
De wijze waarop mensen sociale informatie waarnemen en interpreteren bepaalt voor een belangrijk
gedeelte ons gedrag. Bij jongeren in een justitiële jeugdinrichting is de sociale informatieverwerking
vaak verstoord in de richting van een vijandige bias richting andere mensen en een gebrek aan
empathie. Dit komt door negatieve ervaringen in het verleden: verwaarlozing, mishandeling,
misbruik.
Er zijn vier sociale probleemsituaties die voor jongeren met gedragsproblemen bijzonder moeilijk te
hanteren zijn:
Sociaal in het nadeel zijn (uitgelachen of gepest worden)
Autoriteit accepteren
Hulp vragen of geven
Met competitie omgaan
Jongeren in JJI’s reageren vaak agressief, wat voor escalatie van sociale problemen en agressie zorgt.
Voor jongeren is dit een bevestiging van een vijandig wereldbeeld. Een negatief leefklimaat kan deze
neiging om anderen als vijand te zien versteken = iatrogeen effect.
Een positief leefklimaat kan jongeren stabiliseren, groei van empathie bevorderen en denkfouten of
criminele cognities verminderen. Een positief leefklimaat kan waarschijnlijk de werking van
YOUTURN en andere behandelmethoden versterken. Een positief leefklimaat bevat een aantal
belangrijke eigenschappen: contactname, mogelijkheden voor groei en veiligheid/structuur.
Wat is een leer-, leef- en behandelklimaat?
De kwaliteit van het behandelklimaat op de leefgroep kan worden gemeten met het Prison Group
Climate Instrument (PGCI).
De PGCI onderscheidt vier elementen van een behandelklimaat:
1. Ondersteuning
2. Groei
3. Repressie
4. Sfeer
Ondersteuning en groei hebben de meeste invloed op het totale behandelklimaat.
1. Ondersteuning
, Ondersteuning = de steun en responsiviteit van de pedagogisch medewerker.
Steun = positieve relaties tussen jongere en pedagogisch medewerker.
Responsiviteit =de jongere wordt als persoon geaccepteerd terwijl verkeerd gedrag wordt afgekeurd.
Een adequate reactie op speciale behoeften van jongeren.
Om steun en responsiviteit te bieden zijn vijf karakteristieken van belang:
Hulp en steun: Er daadwerkelijk zijn voor de jongere. Oprecht geïnteresseerd zijn in zijn
persoon.
Stimulans: Het niet afzijdig blijven van de groep, maar daadwerkelijk met de jongere aan de
slag gaan. De jongere stimuleren deel te nemen aan de groep. Sociale isolatie bij jongeren
duidt vaak op een opbouw van agressie via negatieve sociale informatieverwerking.
Betrouwbaarheid: Afspraken nakomen en eerlijk zijn. Het goede voorbeeld geven moet
jongeren verleiden dat te volgen.
Respect: Het zonodig corrigeren van zijn gedrag en zijn daden bespreken, maar zijn persoon
niet veroordelen.
Consistentie: Een gebrek aan consistent gedrag van de medewerkers kan de machteloosheid
van de jongere vergroten. De regels moeten consistent zijn en het leven op de groep
voorspelbaar.
Jongeren zeggen vaak dat ze iets begrepen hebben om niet dom over te komen.
Wanneer incompetent gedrag bij sociale probleemsituaties niet begrepen wordt door medewerkers
is het mogelijk dat medewerkers dit gedrag als gebrek aan motivatie zien of een negatieve, vijandige
houding toeschrijven aan een jongere. Het gevolg is vaak straffend optreden met als uitkomst een
coërcieve feedbackcyclus.
2. Groei
Groei = Zingeving en de omstandigheden in de instelling die het voor de jongere vergemakkelijken
om te leren en zich voor te bereiden op een goed leven binnen en buiten de instelling, al dan niet
samen met het steunend netwerk.
Zonder hoop kan een mens niet groeien en machteloosheid verhindert behandelmotivatie.
Geef iemand nooit op en kijk welk perspectief dan wel past. Overvragen leidt vaak tot frustratie en
agressie. Met name bij LVB-jongeren is het van belang om niet alleen vanuit de beperkingen te
redeneren, maar ook vanuit wat de jongere wel kan. De te ontwikkelen competenties moeten heel
nauwkeurig samen met de jongere op maat worden vastgesteld. Geen one size fits all benadering.
Het gezamenlijk benoemen en vieren van successen is een belangrijke behandelmethode.
3. Repressie
Repressie = de mate en eerlijkheid van controle door de pedagogisch medewerkers, de hoeveelheid
regels en de handhaving daarvan, de aanwezige privacy en verveling onder de jongens.
Repressie ontstaat door gebrek aan structuur of door te veel aan structuur.
Te veel aan structuur: er zijn zoveel regels dat een jongere er altijd wel eentje overtreedt.
4. Sfeer
Sfeer = de mate waarin structuur, veiligheid en vertrouwen tussen de jongeren worden gekoesterd
door zowel de fysiek als sociale omgeving binnen de instelling.
Bij veel incidenten verdwijnen structuur en vertrouwen. Men gaat in de overlevingsstand, waarbij
iedereen wordt gewantrouwd en zowel jongeren als medewerkers denkfouten gaan maken: bijv.
uitgaan van het ergste en altijd anderen de schuld geven.
Wanneer er structuur, veiligheid en vertrouwen heersen zullen sociale probleemsituaties niet meer
als vijandig worden geïnterpreteerd en gaan jongeren elkaar meer vertrouwen. Hierdoor ontstaat
minder agressie.
Ook de fysieke omgeving speelt een rol: een schone leefgroep met voldoende frisse lucht maakt uit.
Medewerkers en organisatie
gesloten jeugdzorg
Peer van Helm & Joep Hanrath
Samenvatting
Elise Dikkens
,Hoofdstuk 1. Inleiding: Wat werkt?
Gesloten jeugdzorg kan niet zo effectief zijn als open opvang en behandeling. Maar het is alleen
effectief als er sprake is van een therapeutisch leefklimaat. Ook moet er zo min mogelijk sprake zijn
van repressiviteit. De behandeling dient plaats te vinden in een ‘open’ of sociaal pedagogisch
leefklimaat op de groep. Eigenschappen van dit open leefklimaat zijn een therapeutische bedoeling
(responsiviteit van de pedagogische medewerkers en voldoende ontplooiingsmogelijkheden voor de
jongere) en zo min mogelijk repressief optreden van de pedagogisch medewerker.
Het werken in een gesloten jeugdinrichting is balanceren tussen enerzijds staan voor dat wat er moet
gebeuren, zoals het naleven van het dagprogramma, en anderzijds aandacht hebben voor de
persoonlijke situatie van de jongere. Het is een spanning tussen structuur en flexibiliteit.
,Hoofdstuk 2.
Leefklimaat in de gesloten jeugdzorg: behandeling, herstel en leren
Het opsluiten en gedwongen opvoeden/behandelen van jongeren met ernstige gedragsstoornissen
en of crimineel gedrag dient ervoor om de maatschappij te beschermen, als straf en om rehabilitatie
en herstel van jongeren te bevorderen. Een groot deel van deze jongeren wordt gekenmerkt door
psychopathologie, leer- en opvoedingsachterstanden en een licht verstandelijke beperking, waarbij
erfelijke en omgevingsfactoren een belangrijke rol spelen.
Het is belangrijk om extra leedtoevoegingen, zoals het vernederen of hard straffen van jongeren, te
voorkomen. De opsluiting en verwijdering uit het gezin of leefomgeving is op zich al genoeg straf
voor het kind. Extra leedtoevoegingen verminderen kansen op rehabilitatie en herstel en vergroten
recidive.
Opvoeden en behandelen in een orthopedagogisch leefklimaat
Doel van opvoeden en behandelen is, naast vermindering van recidive en gedragsproblemen, ook het
creëren van een veilige basis voor de jongere en het verwerven van een zelfstandige positie in de
maatschappij. Er is een goede balans nodig tussen structuur en flexibiliteit op de leefgroep.
Structuur is nodig voor veiligheid, stabilisatie en herstel van psychische problematiek.
Flexibiliteit is nodig voor groei, leren en rehabilitatie.
De werking van het leefklimaat kan worden verklaard vanuit de Sociale
informatieverwerkingstheorie (SIV) van Crick & Dogde
De wijze waarop mensen sociale informatie waarnemen en interpreteren bepaalt voor een belangrijk
gedeelte ons gedrag. Bij jongeren in een justitiële jeugdinrichting is de sociale informatieverwerking
vaak verstoord in de richting van een vijandige bias richting andere mensen en een gebrek aan
empathie. Dit komt door negatieve ervaringen in het verleden: verwaarlozing, mishandeling,
misbruik.
Er zijn vier sociale probleemsituaties die voor jongeren met gedragsproblemen bijzonder moeilijk te
hanteren zijn:
Sociaal in het nadeel zijn (uitgelachen of gepest worden)
Autoriteit accepteren
Hulp vragen of geven
Met competitie omgaan
Jongeren in JJI’s reageren vaak agressief, wat voor escalatie van sociale problemen en agressie zorgt.
Voor jongeren is dit een bevestiging van een vijandig wereldbeeld. Een negatief leefklimaat kan deze
neiging om anderen als vijand te zien versteken = iatrogeen effect.
Een positief leefklimaat kan jongeren stabiliseren, groei van empathie bevorderen en denkfouten of
criminele cognities verminderen. Een positief leefklimaat kan waarschijnlijk de werking van
YOUTURN en andere behandelmethoden versterken. Een positief leefklimaat bevat een aantal
belangrijke eigenschappen: contactname, mogelijkheden voor groei en veiligheid/structuur.
Wat is een leer-, leef- en behandelklimaat?
De kwaliteit van het behandelklimaat op de leefgroep kan worden gemeten met het Prison Group
Climate Instrument (PGCI).
De PGCI onderscheidt vier elementen van een behandelklimaat:
1. Ondersteuning
2. Groei
3. Repressie
4. Sfeer
Ondersteuning en groei hebben de meeste invloed op het totale behandelklimaat.
1. Ondersteuning
, Ondersteuning = de steun en responsiviteit van de pedagogisch medewerker.
Steun = positieve relaties tussen jongere en pedagogisch medewerker.
Responsiviteit =de jongere wordt als persoon geaccepteerd terwijl verkeerd gedrag wordt afgekeurd.
Een adequate reactie op speciale behoeften van jongeren.
Om steun en responsiviteit te bieden zijn vijf karakteristieken van belang:
Hulp en steun: Er daadwerkelijk zijn voor de jongere. Oprecht geïnteresseerd zijn in zijn
persoon.
Stimulans: Het niet afzijdig blijven van de groep, maar daadwerkelijk met de jongere aan de
slag gaan. De jongere stimuleren deel te nemen aan de groep. Sociale isolatie bij jongeren
duidt vaak op een opbouw van agressie via negatieve sociale informatieverwerking.
Betrouwbaarheid: Afspraken nakomen en eerlijk zijn. Het goede voorbeeld geven moet
jongeren verleiden dat te volgen.
Respect: Het zonodig corrigeren van zijn gedrag en zijn daden bespreken, maar zijn persoon
niet veroordelen.
Consistentie: Een gebrek aan consistent gedrag van de medewerkers kan de machteloosheid
van de jongere vergroten. De regels moeten consistent zijn en het leven op de groep
voorspelbaar.
Jongeren zeggen vaak dat ze iets begrepen hebben om niet dom over te komen.
Wanneer incompetent gedrag bij sociale probleemsituaties niet begrepen wordt door medewerkers
is het mogelijk dat medewerkers dit gedrag als gebrek aan motivatie zien of een negatieve, vijandige
houding toeschrijven aan een jongere. Het gevolg is vaak straffend optreden met als uitkomst een
coërcieve feedbackcyclus.
2. Groei
Groei = Zingeving en de omstandigheden in de instelling die het voor de jongere vergemakkelijken
om te leren en zich voor te bereiden op een goed leven binnen en buiten de instelling, al dan niet
samen met het steunend netwerk.
Zonder hoop kan een mens niet groeien en machteloosheid verhindert behandelmotivatie.
Geef iemand nooit op en kijk welk perspectief dan wel past. Overvragen leidt vaak tot frustratie en
agressie. Met name bij LVB-jongeren is het van belang om niet alleen vanuit de beperkingen te
redeneren, maar ook vanuit wat de jongere wel kan. De te ontwikkelen competenties moeten heel
nauwkeurig samen met de jongere op maat worden vastgesteld. Geen one size fits all benadering.
Het gezamenlijk benoemen en vieren van successen is een belangrijke behandelmethode.
3. Repressie
Repressie = de mate en eerlijkheid van controle door de pedagogisch medewerkers, de hoeveelheid
regels en de handhaving daarvan, de aanwezige privacy en verveling onder de jongens.
Repressie ontstaat door gebrek aan structuur of door te veel aan structuur.
Te veel aan structuur: er zijn zoveel regels dat een jongere er altijd wel eentje overtreedt.
4. Sfeer
Sfeer = de mate waarin structuur, veiligheid en vertrouwen tussen de jongeren worden gekoesterd
door zowel de fysiek als sociale omgeving binnen de instelling.
Bij veel incidenten verdwijnen structuur en vertrouwen. Men gaat in de overlevingsstand, waarbij
iedereen wordt gewantrouwd en zowel jongeren als medewerkers denkfouten gaan maken: bijv.
uitgaan van het ergste en altijd anderen de schuld geven.
Wanneer er structuur, veiligheid en vertrouwen heersen zullen sociale probleemsituaties niet meer
als vijandig worden geïnterpreteerd en gaan jongeren elkaar meer vertrouwen. Hierdoor ontstaat
minder agressie.
Ook de fysieke omgeving speelt een rol: een schone leefgroep met voldoende frisse lucht maakt uit.
Medewerkers en organisatie
