E-mental Health
Inhoudsopgave
Thema 1: Achtergrond en effectiviteit...............................................................................................2
1.1: Kadering van e-mental health.....................................................................................................2
E-mental-health: een inleiding...................................................................................................2
1.2: Ethiek en wetgeving....................................................................................................................6
Vier juridische vragen over hulpverlening..................................................................................6
Ethisch kader voor het gebruik van technologie in de geestelijke gezondheidszorg.................10
1.3: Effectonderzoek.........................................................................................................................12
De werkzaamheid van online psychotherapeutische behandeling voor diverse psychische
aandoeningen en leeftijdsgroepen: een narratieve review......................................................12
1.4: Online psychodiagnostiek..........................................................................................................15
Klinische computerdiagnostiek................................................................................................15
Validatie van online psychometrische instrumenten voor veelvoorkomende mentale
stoornissen: een systematische review....................................................................................18
De Experience Sampling Methode: Meerwaarde voor diagnostiek en behandeling na
hersenletsel.............................................................................................................................19
Mobiel cognitief testen met gebruik van experience sampling................................................21
Thema 2: Hoe werkt online therapie?.............................................................................................22
2.1: Werkingsmechanismen in online therapie.................................................................................22
Nastreving van generalisatie: een bijgewerkte review.............................................................22
Emotionele uitkomsten en mechanismen van verandering in online CGT-interventies: een
kwantitatieve meta-analyse van klinisch gecontroleerde studies............................................27
Feedback-informed behandeling vs. “normale” psychologische behandeling voor depressie en
angst: een multisite, open-label, cluster gerandomiseerd, gecontroleerd onderzoek..............30
Internet- en mobiel-gebaseerde stressmanagement voor werknemers met
therapietrouwgerichte begeleiding: doeltreffendheid en veranderingsmechanisme...............31
Doeltreffendheid van begeleide iCGT voor depressie en mediatie van verandering door
cognitieve vaardigheidsverwerving..........................................................................................33
Psychologische flexibiliteit en catastroferen als bijbehorende veranderingsmechanismen bij
online acceptance & commitment therapie voor chronische pijn............................................35
Online CGT en probleemoplossingstherapie voor depressieve symptomen: Verkenning van
veranderingsmechanismen......................................................................................................38
2.2: Online therapeutische relatie....................................................................................................40
De therapeutische relatie: een kritische verkenning................................................................40
1
, De therapeutische alliantie in internet-interventies: een narratieve review en suggesties voor
toekomstig onderzoek.............................................................................................................44
De therapeutische relatie in begeleide internettherapie-programma’s voor depressie en
angststoornissen – een systematische review..........................................................................48
Het online disinhibitie-effect....................................................................................................50
2.3: Online psychologische vaardigheden........................................................................................53
Noodzakelijke vaardigheden voor online therapie en werken zonder fysieke aanwezigheid...53
Online communiceren via synchroon contact..........................................................................57
Online communiceren via asynchroon contact........................................................................60
De competente online hulpverlener........................................................................................65
Thema 3: E-mental health toepassingen..........................................................................................67
3.1: Online platforms en applicaties.................................................................................................67
Apps voor mentale gezondheid: wat aan patiënten te vertellen..............................................67
3.2: Serious gaming..........................................................................................................................68
Het voorkomen van angststoornissen bij kinderen: is een toegepast spel even effectief als een
CGT-programma?.....................................................................................................................68
Serious games voor mentale gezondheid: zijn ze toegankelijk, uitvoerbaar en effectief? Een
systematische review en meta-analyse....................................................................................71
3.3: Virtual reality.............................................................................................................................73
Gebruik van virtual reality-technologisch in de behandeling van angst en andere psychische
stoornissen..............................................................................................................................73
Het gevoel van aanwezigheid-exploratie in VR-therapie..........................................................78
Thema 1: Achtergrond en effectiviteit
1.1: Kadering van e-mental health
E-mental-health: een inleiding
E-health: het gebruik van ICT, vooral internettechnologie, om gezondheid en gezondheidszorg te
ondersteunen of verbeteren.
Binnen de ggz spreken we over e-mental health: het gebruikt van ICT om mensen met psychische
klachten en/of aandoeningen te informeren en/of ondersteunen m.b.t. hun psychische gezondheid
om zo het herstelproces en daarmee hun kwaliteit van leven te verbeteren.
Onder e-(mental) health vallen ook: automatisering van bedrijfsprocessen, het elektronisch
patiëntendossier en cameratoezicht in een separeerruimte
M-health: omvat hetzelfde als e-(mental) health. Hierbij worden specifiek mobiele
communicatietechnologieën (zoals telefoon/tablet) ingezet om (mentale) gezondheid en
gezondheidszorg te ondersteunen of verbeteren.
E-mental health is geen doel op zich, maar een middel om mensen met psychische klachten en
naasten te informeren en ondersteunen
Het gaat om het leveren van efficiënte, betaalbare, toegankelijke zorg van hoge kwaliteit waarbij
er meer eigen regie voor cliënten mogelijk is
Mens-computer interactie: van ELIZA naar e-mental health
2
,In de jaren ’60 werd er software ontwikkeld (ELIZA) die in staat was op een vraag of opmerking te
reageren met een wedervraag of algemeen stukje tekst. Gebruikers deelden gevoelige informatie
met het programma en gaven aan dat het een therapeutische werking had.
ELIZA-effect: neiging om gedrag van computers te vermenselijken en meer intelligentie toe te
schrijven dan ze in werkelijkheid hebben
Een paar jaar later werd de software PARRY ontwikkeld: dit simuleerde de gedachtegang van een
paranoïde patiënt. Het werkte goed want zelfs een aantal psychiaters had niet door dat het geen
echte patiënt was
Ask uncle Ezra (1986): online helpdesk waar studenten terecht konden met vragen over mentale
gezondheid
Drie fasen in de geschiedenis van e-health:
1. Informatiefase: internet werd vooral gebruikt om cliënten te informeren → cliënt als leerling,
hulpverlener als expert
2. Communicatiefase: door technologische ontwikkeling wordt digitaal contact met anderen
mogelijk. Met de komst van smartphones, tablets etc. ontstond de ontwikkeling van m-health →
cliënt is niet langer passief en krijgt meer eigen regie, maar hulpverlener heeft nog steeds de
leiding
a. 1997: International Society for Mental Health Online wordt opgericht → missie:
internationaal bevorderen van ontwikkeling en inzet van ICT m.b.t. mentale gezondheid
3. Communityfase/e-health 3.0: cliënten en behandelaren kunnen d.m.v. netwerkplatforms (e-
communities) interacteren via fora, online spreekuren en blogs
a. Gebruiker bepaalt hoe en met wie zij welke informatie deelt en samenwerkt en draagt bij
aan het opbouwen van een community van multideskundigen
b. E-community biedt toegang tot vragenlijsten, tests, games en apps
c. Er is een meer horizontale, gelijkwaardige relatie tussen hulpverlener en cliënt → cliënt heeft
meer leiding, zelfhulp en zelfredzaamheid worden gestimuleerd → cliënt krijgt meer grip op
klachten, kan tijdig preventieve maatregelen nemen en klachten eerder bijsturen
d. Deze e-mental health vorm is anno 2019 nog niet echt doorgebroken
e. De Nieuwe GGZ: beweging die zich inzet voor het centraler stellen van de cliënt, probeert de
3.0-gedachte verder uit te dragen → nadruk op herstelvermogen, eigen regie en
verantwoordelijkheid m.b.v. digitale hulpmiddelen
Intensiteiten van e-mental health-interventies
Zelfhulp: cliënt loopt zelfstandig een gestandaardiseerd therapeutisch programma door
o Psycho-educatie is de meest elementaire vorm hiervan
o Effecten zijn vooral preventief
o Nadelen: hoge drop-out, lage statistische effectgrootte
o Voordeel: groot deel bevolking wordt bereikt tegen lage kosten
Begeleide zelfhulp: behandelaar is actiever betrokken
o Vb.: behandelprogramma met online psycho-educatie, standaard huiswerkopdrachten,
gestandaardiseerde feedback
o Behandelaar heeft coachende rol: motiveert en ondersteunt bij gebruik van
zelfhulpmaterialen
Hoeft geen psycholoog te zijn → ook maatschappelijk werker, POH-ggz etc.
o Ondersteuning gebeurt via mail, telefoon, online, chat of face-to-face
3
, o Nadeel: duurder, minder toegankelijk
o Voordeel: vergroot het effect aanzienlijk, verlaagt drop-out
Online psychotherapie: meest intensieve vorm
o Wordt therapeutische relatie aangegaan
o Kan alleen worden gegeven door geregistreerd psycholoog of psychotherapeut
o Meestal gebaseerd op CGT
o Vaak aangeboden op beveiligd platform
o Behandelaar biedt op tekst gebaseerde ondersteuning en huiswerkopdrachten
o Typische online CGT-interventie gericht op depressie duurt 8-10 weken
Naarmate er meer contact is tussen cliënt en behandelaar, is de interventie effectiever. Dat geldt ook
voor contact via mail/telefoon. Begeleide zelfhulp is effectiever dan onbegeleid. Dat kan komen door
de sociale controle, steun, motivatie en feedback vanuit de therapeut.
Een onderzoek liet zien dat optioneel wekelijks contact niet onderdoet voor standaard wekelijks
contact
Teveel ondersteuning kan juist belemmerend werken → negatieve impact op motivatie,
autonomie en kans om te leren
Optioneel contact kan echter leiden tot voortijdige uitval
Het verschil in effectiviteit tussen begeleide zelfhulp en online psychotherapie is onduidelijk
Communicatie binnen e-mental health-interventies
Synchrone communicatie: direct contact tussen cliënt en hulpverlener in realtime
o Partijen kunnen direct op elkaar reageren
o Middelen: chat, videobellen
Asynchrone communicatie: indirect contact dat niet gelijktijdig plaatsvindt
o Partijen kunnen zelf het moment kiezen om te reageren
o Middelen: e-mail
o Nadeel: onmogelijk om direct verduidelijking te vragen on in te gaan op verkeerde
interpretaties → beïnvloedt therapeutische relatie
Het online disinhibitie-effect laat zien dat personen zich op internet meer opstellen dan in face-
to-face-situaties. De therapeutische relatie is even sterk als bij offline behandeling
Er kan ook communicatie tussen cliënten onderling plaatsvinden (lotgenotencontact)
Online stepped care
E-mental health-interventies lenen zich goed voor stepped care: er wordt in eerste instantie gekozen
voor zorg die zo licht mogelijk en intensief als nodig is, rekening houdend met de aard, duur, ernst en
het beloop van symptomen.
Kenmerken stepped-care:
Interventies zijn gerangschikt van licht naar zwaar
In eerste instantie wordt een zo licht mogelijke interventie ingezet
De rangorde beslaat het gehele zorgcontinuüm
Interventies zijn zoveel mogelijk evidence based
Interventies zijn zoveel mogelijk geprotocolleerd
Het beloop van symptomen stuurt het behandelbeleid: evaluatie is een belangrijk onderdeel
4
Inhoudsopgave
Thema 1: Achtergrond en effectiviteit...............................................................................................2
1.1: Kadering van e-mental health.....................................................................................................2
E-mental-health: een inleiding...................................................................................................2
1.2: Ethiek en wetgeving....................................................................................................................6
Vier juridische vragen over hulpverlening..................................................................................6
Ethisch kader voor het gebruik van technologie in de geestelijke gezondheidszorg.................10
1.3: Effectonderzoek.........................................................................................................................12
De werkzaamheid van online psychotherapeutische behandeling voor diverse psychische
aandoeningen en leeftijdsgroepen: een narratieve review......................................................12
1.4: Online psychodiagnostiek..........................................................................................................15
Klinische computerdiagnostiek................................................................................................15
Validatie van online psychometrische instrumenten voor veelvoorkomende mentale
stoornissen: een systematische review....................................................................................18
De Experience Sampling Methode: Meerwaarde voor diagnostiek en behandeling na
hersenletsel.............................................................................................................................19
Mobiel cognitief testen met gebruik van experience sampling................................................21
Thema 2: Hoe werkt online therapie?.............................................................................................22
2.1: Werkingsmechanismen in online therapie.................................................................................22
Nastreving van generalisatie: een bijgewerkte review.............................................................22
Emotionele uitkomsten en mechanismen van verandering in online CGT-interventies: een
kwantitatieve meta-analyse van klinisch gecontroleerde studies............................................27
Feedback-informed behandeling vs. “normale” psychologische behandeling voor depressie en
angst: een multisite, open-label, cluster gerandomiseerd, gecontroleerd onderzoek..............30
Internet- en mobiel-gebaseerde stressmanagement voor werknemers met
therapietrouwgerichte begeleiding: doeltreffendheid en veranderingsmechanisme...............31
Doeltreffendheid van begeleide iCGT voor depressie en mediatie van verandering door
cognitieve vaardigheidsverwerving..........................................................................................33
Psychologische flexibiliteit en catastroferen als bijbehorende veranderingsmechanismen bij
online acceptance & commitment therapie voor chronische pijn............................................35
Online CGT en probleemoplossingstherapie voor depressieve symptomen: Verkenning van
veranderingsmechanismen......................................................................................................38
2.2: Online therapeutische relatie....................................................................................................40
De therapeutische relatie: een kritische verkenning................................................................40
1
, De therapeutische alliantie in internet-interventies: een narratieve review en suggesties voor
toekomstig onderzoek.............................................................................................................44
De therapeutische relatie in begeleide internettherapie-programma’s voor depressie en
angststoornissen – een systematische review..........................................................................48
Het online disinhibitie-effect....................................................................................................50
2.3: Online psychologische vaardigheden........................................................................................53
Noodzakelijke vaardigheden voor online therapie en werken zonder fysieke aanwezigheid...53
Online communiceren via synchroon contact..........................................................................57
Online communiceren via asynchroon contact........................................................................60
De competente online hulpverlener........................................................................................65
Thema 3: E-mental health toepassingen..........................................................................................67
3.1: Online platforms en applicaties.................................................................................................67
Apps voor mentale gezondheid: wat aan patiënten te vertellen..............................................67
3.2: Serious gaming..........................................................................................................................68
Het voorkomen van angststoornissen bij kinderen: is een toegepast spel even effectief als een
CGT-programma?.....................................................................................................................68
Serious games voor mentale gezondheid: zijn ze toegankelijk, uitvoerbaar en effectief? Een
systematische review en meta-analyse....................................................................................71
3.3: Virtual reality.............................................................................................................................73
Gebruik van virtual reality-technologisch in de behandeling van angst en andere psychische
stoornissen..............................................................................................................................73
Het gevoel van aanwezigheid-exploratie in VR-therapie..........................................................78
Thema 1: Achtergrond en effectiviteit
1.1: Kadering van e-mental health
E-mental-health: een inleiding
E-health: het gebruik van ICT, vooral internettechnologie, om gezondheid en gezondheidszorg te
ondersteunen of verbeteren.
Binnen de ggz spreken we over e-mental health: het gebruikt van ICT om mensen met psychische
klachten en/of aandoeningen te informeren en/of ondersteunen m.b.t. hun psychische gezondheid
om zo het herstelproces en daarmee hun kwaliteit van leven te verbeteren.
Onder e-(mental) health vallen ook: automatisering van bedrijfsprocessen, het elektronisch
patiëntendossier en cameratoezicht in een separeerruimte
M-health: omvat hetzelfde als e-(mental) health. Hierbij worden specifiek mobiele
communicatietechnologieën (zoals telefoon/tablet) ingezet om (mentale) gezondheid en
gezondheidszorg te ondersteunen of verbeteren.
E-mental health is geen doel op zich, maar een middel om mensen met psychische klachten en
naasten te informeren en ondersteunen
Het gaat om het leveren van efficiënte, betaalbare, toegankelijke zorg van hoge kwaliteit waarbij
er meer eigen regie voor cliënten mogelijk is
Mens-computer interactie: van ELIZA naar e-mental health
2
,In de jaren ’60 werd er software ontwikkeld (ELIZA) die in staat was op een vraag of opmerking te
reageren met een wedervraag of algemeen stukje tekst. Gebruikers deelden gevoelige informatie
met het programma en gaven aan dat het een therapeutische werking had.
ELIZA-effect: neiging om gedrag van computers te vermenselijken en meer intelligentie toe te
schrijven dan ze in werkelijkheid hebben
Een paar jaar later werd de software PARRY ontwikkeld: dit simuleerde de gedachtegang van een
paranoïde patiënt. Het werkte goed want zelfs een aantal psychiaters had niet door dat het geen
echte patiënt was
Ask uncle Ezra (1986): online helpdesk waar studenten terecht konden met vragen over mentale
gezondheid
Drie fasen in de geschiedenis van e-health:
1. Informatiefase: internet werd vooral gebruikt om cliënten te informeren → cliënt als leerling,
hulpverlener als expert
2. Communicatiefase: door technologische ontwikkeling wordt digitaal contact met anderen
mogelijk. Met de komst van smartphones, tablets etc. ontstond de ontwikkeling van m-health →
cliënt is niet langer passief en krijgt meer eigen regie, maar hulpverlener heeft nog steeds de
leiding
a. 1997: International Society for Mental Health Online wordt opgericht → missie:
internationaal bevorderen van ontwikkeling en inzet van ICT m.b.t. mentale gezondheid
3. Communityfase/e-health 3.0: cliënten en behandelaren kunnen d.m.v. netwerkplatforms (e-
communities) interacteren via fora, online spreekuren en blogs
a. Gebruiker bepaalt hoe en met wie zij welke informatie deelt en samenwerkt en draagt bij
aan het opbouwen van een community van multideskundigen
b. E-community biedt toegang tot vragenlijsten, tests, games en apps
c. Er is een meer horizontale, gelijkwaardige relatie tussen hulpverlener en cliënt → cliënt heeft
meer leiding, zelfhulp en zelfredzaamheid worden gestimuleerd → cliënt krijgt meer grip op
klachten, kan tijdig preventieve maatregelen nemen en klachten eerder bijsturen
d. Deze e-mental health vorm is anno 2019 nog niet echt doorgebroken
e. De Nieuwe GGZ: beweging die zich inzet voor het centraler stellen van de cliënt, probeert de
3.0-gedachte verder uit te dragen → nadruk op herstelvermogen, eigen regie en
verantwoordelijkheid m.b.v. digitale hulpmiddelen
Intensiteiten van e-mental health-interventies
Zelfhulp: cliënt loopt zelfstandig een gestandaardiseerd therapeutisch programma door
o Psycho-educatie is de meest elementaire vorm hiervan
o Effecten zijn vooral preventief
o Nadelen: hoge drop-out, lage statistische effectgrootte
o Voordeel: groot deel bevolking wordt bereikt tegen lage kosten
Begeleide zelfhulp: behandelaar is actiever betrokken
o Vb.: behandelprogramma met online psycho-educatie, standaard huiswerkopdrachten,
gestandaardiseerde feedback
o Behandelaar heeft coachende rol: motiveert en ondersteunt bij gebruik van
zelfhulpmaterialen
Hoeft geen psycholoog te zijn → ook maatschappelijk werker, POH-ggz etc.
o Ondersteuning gebeurt via mail, telefoon, online, chat of face-to-face
3
, o Nadeel: duurder, minder toegankelijk
o Voordeel: vergroot het effect aanzienlijk, verlaagt drop-out
Online psychotherapie: meest intensieve vorm
o Wordt therapeutische relatie aangegaan
o Kan alleen worden gegeven door geregistreerd psycholoog of psychotherapeut
o Meestal gebaseerd op CGT
o Vaak aangeboden op beveiligd platform
o Behandelaar biedt op tekst gebaseerde ondersteuning en huiswerkopdrachten
o Typische online CGT-interventie gericht op depressie duurt 8-10 weken
Naarmate er meer contact is tussen cliënt en behandelaar, is de interventie effectiever. Dat geldt ook
voor contact via mail/telefoon. Begeleide zelfhulp is effectiever dan onbegeleid. Dat kan komen door
de sociale controle, steun, motivatie en feedback vanuit de therapeut.
Een onderzoek liet zien dat optioneel wekelijks contact niet onderdoet voor standaard wekelijks
contact
Teveel ondersteuning kan juist belemmerend werken → negatieve impact op motivatie,
autonomie en kans om te leren
Optioneel contact kan echter leiden tot voortijdige uitval
Het verschil in effectiviteit tussen begeleide zelfhulp en online psychotherapie is onduidelijk
Communicatie binnen e-mental health-interventies
Synchrone communicatie: direct contact tussen cliënt en hulpverlener in realtime
o Partijen kunnen direct op elkaar reageren
o Middelen: chat, videobellen
Asynchrone communicatie: indirect contact dat niet gelijktijdig plaatsvindt
o Partijen kunnen zelf het moment kiezen om te reageren
o Middelen: e-mail
o Nadeel: onmogelijk om direct verduidelijking te vragen on in te gaan op verkeerde
interpretaties → beïnvloedt therapeutische relatie
Het online disinhibitie-effect laat zien dat personen zich op internet meer opstellen dan in face-
to-face-situaties. De therapeutische relatie is even sterk als bij offline behandeling
Er kan ook communicatie tussen cliënten onderling plaatsvinden (lotgenotencontact)
Online stepped care
E-mental health-interventies lenen zich goed voor stepped care: er wordt in eerste instantie gekozen
voor zorg die zo licht mogelijk en intensief als nodig is, rekening houdend met de aard, duur, ernst en
het beloop van symptomen.
Kenmerken stepped-care:
Interventies zijn gerangschikt van licht naar zwaar
In eerste instantie wordt een zo licht mogelijke interventie ingezet
De rangorde beslaat het gehele zorgcontinuüm
Interventies zijn zoveel mogelijk evidence based
Interventies zijn zoveel mogelijk geprotocolleerd
Het beloop van symptomen stuurt het behandelbeleid: evaluatie is een belangrijk onderdeel
4
