Biologie thema 2: Waarneming en gedrag
1 Het zintuigstelsel
Interne en externe prikkels
Zintuigen zoals het gehoorzintuig ontvangen prikkels van het externe milieu (externe
prikkels)
Zintuigen die prikkels ontvangen uit het inwendige milieu (interne prikkels) zoals
pH-receptoren, worden gebruikt bij homeostatische regelmechanismen.
Proprioceptoren zijn zintuigen die een verandering van de spanning van een spier of
verandering in de stand van een lichaamsdeel registreren.
Je kunt verschillende groepen receptoren onderscheiden:
● Mechanische receptoren: reageert op aanraking, druk etc, er ontstaat een impuls
in een mechanische receptor wanneer het celmembraan buigt of uitrekt.
● Gehoorreceptoren en evenwichtsreceptoren -> zijn mechanische receptoren met
zeer fijne haartjes
● Tastreceptoren en drukreceptoren -> zijn mechanische receptoren waarin een
impuls ontstaat door lichte aanraking of druk. Tastreceptoren liggen vlak onder de
opperhuid, drukreceptoren liggen dieper in de huid.
● Chemische receptoren: kunnen moleculen uit de omgeving binden. Bijv.
reukreceptoren binden moleculen uit de lucht.
● Temperatuurreceptoren -> liggen in de huid en reageren op warmte en kou
● Pijnreceptoren -> bevinden zich in het hele lichaam en zijn uiteinden van bepaalde
neuronen
● Lichtreceptoren (fotoreceptoren) -> ontstaat een impuls door zichtbaar licht
Het ontstaan van impulsen in zintuigcellen
Zintuigen hebben een prikkeldrempel die moet worden overschreden om een impuls te
kunnen veroorzaken. De prikkeldrempel is de kleinste prikkelsterkte die een impuls
veroorzaakt. Adequate prikkel is de soort prikkel waarvoor de prikkeldrempel van een
zintuigcel het laagst is. Adaptatie is de aanpassing van de gevoeligheid van een zintuig bij
een aanhoudende prikkelsterkte.
2 Het oog
De bouw van de ogen
Het witte gedeelte van het oog is het harde
oogvlies. Dit zorgt voor bescherming van de
binnenkant van het oog. Aan de voorzijde
gaat het harde oogvlies over in het hoornvlies.
Dit is doorzichtig, zodat licht het oog binnen
kan vallen. Het gekleurde gedeelte is de
iris/regenboogvlies. De kleur hiervan wordt
veroorzaakt door pigmenten. In de iris zit een
opening: de pupil. De iris regelt de
hoeveelheid licht die via de pupil het oog
binnenvalt door de pupil te
vergroten/verkleinen.
, Onder de huid boven de ogen liggen de traanklieren. Traanvocht zorgt ervoor dat de ogen
niet uitdrogen en reinigt de ogen. In beide oogkassen zijn oogspieren aan het harde
oogvlies bevestigde deze draaien de ogen.
Het oog is vooral gevuld met het glasachtig lichaam. De wand van het oog bestaat uit
drie lagen. Onder het harde oogvlies zit het vaatvlies. Deze laag bevat veel bloedvaten en
zorgt voor de voeding. Tussen het hoornvlies en de iris bevindt zich de voorste oogkamer.
Tussen de iris en de ooglens ligt de achterste oogkamer. Beiden zijn gevuld met vocht.
Achter de iris en de pupil bevindt zich de ooglens. Rondom de lens zit het straalvormig
lichaam.
Het hoornvlies, het straalvormig lichaam en de ooglens zorgen ervoor dat er op het
netvlies scherp beeld ontstaat. De binnenste laag van de wand van een oog is het
netvlies. Het glasachtig lichaam houdt deze op zijn plek. In het netvlies liggen de
lichtreceptoren. In het centrum van het netvlies ligt de gele vlek. Hiermee kun je het
scherpst zien. De plaats van het netvlies waar de oogzenuw het oog verlaat, is de blinde
vlek, hier is ook de doorgang voor bloedvaten.
Beeldvorming
Als je ergens naar kijkt, valt het beeld op het netvlies. Dit is wel omgekeerd en verkleind. In
de lichtreceptoren in het netvlies ontstaan impulsen die door sensorische neuronen naar
de gezichtscentra in de grote hersenen worden geleid.
Accommoderen
Accommoderen is dat de vorm (boller of platter) van de ooglenzen wordt aangepast aan
de afstand waarop een voorwerp zich bevindt. Als reactie op een onscherp beeld op het
netvlies verandert door de accommondatiereflex de spanning in de
accommodatiespieren.
Lichtbreking door positieve en negatieve lenzen
Twee soorten lenzen:
Bolle of positieve lezen: zijn in het midden dikker dan aan de randen, convergeren
lichtstralen, lichtstralen die evenwijdig aan elkaar op de lens vallen, komen achter de lens
bij elkaar in het brandpunt (F). Hoe boller de lens, hoe kleiner de brandpuntsafstand (f).
Holle of negatieve lenzen: zijn in het midden dunner dan aan de randen, en divergeren
(spreiden) lichtstralen. Het brandpunt ligt voor de lens. De brandpuntsafstand is dus
negatief.
De afstand vanaf het voorwerp tot aan de lens-as is de voorwerpsafstand (v). De afstand
tussen de lens en het scherm is de beeldafstand (b).
Oogafwijkingen
Bij mensen die bijziend zijn, is de oogbol te lang of worden de lichtstralen door het
hoornvlies en/of de lens te sterk afgebroken. Je ziet dan veraf niet scherp, dichtbij wel.
Bij mensen die verziend zijn, is te oogbol te kort of worden de lichtstralen niet voldoende
afgebogen. Je ziet dichtbij niet scherp, veraf wel. Verziend kun je corrigeren met bolle
lenzen en bijziend met holle lenzen.
1 Het zintuigstelsel
Interne en externe prikkels
Zintuigen zoals het gehoorzintuig ontvangen prikkels van het externe milieu (externe
prikkels)
Zintuigen die prikkels ontvangen uit het inwendige milieu (interne prikkels) zoals
pH-receptoren, worden gebruikt bij homeostatische regelmechanismen.
Proprioceptoren zijn zintuigen die een verandering van de spanning van een spier of
verandering in de stand van een lichaamsdeel registreren.
Je kunt verschillende groepen receptoren onderscheiden:
● Mechanische receptoren: reageert op aanraking, druk etc, er ontstaat een impuls
in een mechanische receptor wanneer het celmembraan buigt of uitrekt.
● Gehoorreceptoren en evenwichtsreceptoren -> zijn mechanische receptoren met
zeer fijne haartjes
● Tastreceptoren en drukreceptoren -> zijn mechanische receptoren waarin een
impuls ontstaat door lichte aanraking of druk. Tastreceptoren liggen vlak onder de
opperhuid, drukreceptoren liggen dieper in de huid.
● Chemische receptoren: kunnen moleculen uit de omgeving binden. Bijv.
reukreceptoren binden moleculen uit de lucht.
● Temperatuurreceptoren -> liggen in de huid en reageren op warmte en kou
● Pijnreceptoren -> bevinden zich in het hele lichaam en zijn uiteinden van bepaalde
neuronen
● Lichtreceptoren (fotoreceptoren) -> ontstaat een impuls door zichtbaar licht
Het ontstaan van impulsen in zintuigcellen
Zintuigen hebben een prikkeldrempel die moet worden overschreden om een impuls te
kunnen veroorzaken. De prikkeldrempel is de kleinste prikkelsterkte die een impuls
veroorzaakt. Adequate prikkel is de soort prikkel waarvoor de prikkeldrempel van een
zintuigcel het laagst is. Adaptatie is de aanpassing van de gevoeligheid van een zintuig bij
een aanhoudende prikkelsterkte.
2 Het oog
De bouw van de ogen
Het witte gedeelte van het oog is het harde
oogvlies. Dit zorgt voor bescherming van de
binnenkant van het oog. Aan de voorzijde
gaat het harde oogvlies over in het hoornvlies.
Dit is doorzichtig, zodat licht het oog binnen
kan vallen. Het gekleurde gedeelte is de
iris/regenboogvlies. De kleur hiervan wordt
veroorzaakt door pigmenten. In de iris zit een
opening: de pupil. De iris regelt de
hoeveelheid licht die via de pupil het oog
binnenvalt door de pupil te
vergroten/verkleinen.
, Onder de huid boven de ogen liggen de traanklieren. Traanvocht zorgt ervoor dat de ogen
niet uitdrogen en reinigt de ogen. In beide oogkassen zijn oogspieren aan het harde
oogvlies bevestigde deze draaien de ogen.
Het oog is vooral gevuld met het glasachtig lichaam. De wand van het oog bestaat uit
drie lagen. Onder het harde oogvlies zit het vaatvlies. Deze laag bevat veel bloedvaten en
zorgt voor de voeding. Tussen het hoornvlies en de iris bevindt zich de voorste oogkamer.
Tussen de iris en de ooglens ligt de achterste oogkamer. Beiden zijn gevuld met vocht.
Achter de iris en de pupil bevindt zich de ooglens. Rondom de lens zit het straalvormig
lichaam.
Het hoornvlies, het straalvormig lichaam en de ooglens zorgen ervoor dat er op het
netvlies scherp beeld ontstaat. De binnenste laag van de wand van een oog is het
netvlies. Het glasachtig lichaam houdt deze op zijn plek. In het netvlies liggen de
lichtreceptoren. In het centrum van het netvlies ligt de gele vlek. Hiermee kun je het
scherpst zien. De plaats van het netvlies waar de oogzenuw het oog verlaat, is de blinde
vlek, hier is ook de doorgang voor bloedvaten.
Beeldvorming
Als je ergens naar kijkt, valt het beeld op het netvlies. Dit is wel omgekeerd en verkleind. In
de lichtreceptoren in het netvlies ontstaan impulsen die door sensorische neuronen naar
de gezichtscentra in de grote hersenen worden geleid.
Accommoderen
Accommoderen is dat de vorm (boller of platter) van de ooglenzen wordt aangepast aan
de afstand waarop een voorwerp zich bevindt. Als reactie op een onscherp beeld op het
netvlies verandert door de accommondatiereflex de spanning in de
accommodatiespieren.
Lichtbreking door positieve en negatieve lenzen
Twee soorten lenzen:
Bolle of positieve lezen: zijn in het midden dikker dan aan de randen, convergeren
lichtstralen, lichtstralen die evenwijdig aan elkaar op de lens vallen, komen achter de lens
bij elkaar in het brandpunt (F). Hoe boller de lens, hoe kleiner de brandpuntsafstand (f).
Holle of negatieve lenzen: zijn in het midden dunner dan aan de randen, en divergeren
(spreiden) lichtstralen. Het brandpunt ligt voor de lens. De brandpuntsafstand is dus
negatief.
De afstand vanaf het voorwerp tot aan de lens-as is de voorwerpsafstand (v). De afstand
tussen de lens en het scherm is de beeldafstand (b).
Oogafwijkingen
Bij mensen die bijziend zijn, is de oogbol te lang of worden de lichtstralen door het
hoornvlies en/of de lens te sterk afgebroken. Je ziet dan veraf niet scherp, dichtbij wel.
Bij mensen die verziend zijn, is te oogbol te kort of worden de lichtstralen niet voldoende
afgebogen. Je ziet dichtbij niet scherp, veraf wel. Verziend kun je corrigeren met bolle
lenzen en bijziend met holle lenzen.
