Sociale filosofie en ethiek – samenvatting 2022 - 2023
HOOFDSTUK 1 – INDELING VAN DE WIJSBEGEERTE
1.1. FACTISCHE PROBLEMEN
Factische problemen = problemen die vragen naar de oorsprong van alles wat bestaat = metafysica
‣ Algemene metafysica of ontologie
o Wat bestaat?
o Waar komt de wereld vandaan?
o Wat is bestaan? Wat is zijn? Wat is werkelijkheid?
o Waarom is er iets en niet veeleer niets?
o vb. Anaximander, Parmenides, Herakleitos, …
‣ Bijzondere metafysica = onderzoek naar de belangrijkste zijnden
o Rationele kosmologie: Hoe zit de wereld in elkaar? Is de wereld een geheel?
o Rationele psychologie / antropologie: Wat is de essentie van de mens?
o Rationele theologie: Bestaat God? Hoe moeten we die God voorstellen?
1.2. KENNISTHEORETISCHE PROBLEMEN
Kennistheoretische problemen: kennis in vraag stellen
‣ Kennisleer / epistemologie: Wat is kennis? Hoe kunnen we kennen?
‣ Logica: Wat is geldig redeneren?
‣ Wetenschapsfilosofie: Wat is een wetenschappelijke revolutie? Hoe komt men tot een
wetenschappelijke ontdekking?
1.3. ETHISCHE EN POLITIEKE PROBLEMEN
Ethische en politieke problemen: problemen die vragen naar hoe mensen kunnen samenleven, hoe de
maatschappij georganiseerd kunnen worden
‣ Ethiek: Wat zijn de normen en waarden van menselijk handelen? Wat is goed en kwaad? Wat
is een plicht?
‣ Politiek: Hoe kunnen wij als mensen samenleven?
‣ Esthetica: Wat is schoon en lelijk?
1.4. VANUIT HET PERSPECTIEF VAN DE MENS
‣ Sinds de Verlichting: mens centraal
‣ 3 verhoudingen waarin de mens centraal staat:
Mens (ethiek) Mens ↔ mens (politiek) Mens → natuur (economie)
Zelfrelatie van de mens. Relatie tussen mensen als Relatie tussen mens en natuur
wederkerige als éénzijdige
afhankelijkheidsrelatie afhankelijkheidsrelatie
Focus: vraag naar het eigen Focus: vraag naar hoe we het Focus: vraag naar de wijze
handelen beste samenleven waarop mensen in hun
behoeftes kunnen voorzien
1
,Sociale filosofie en ethiek – samenvatting 2022 - 2023
HOOFDSTUK 2 – DE GRIEKSE POLIS
2.1. POLIS EN AGORA
‣ In het Oude Griekenland: polis centraal!
‣ Centrum van de polis = agora (markt / forum) = plaats waar er aan politiek en handelen wordt
gedaan → handel drijven, openbare redevoeringen, discussies, politieke rechtspraak, …
Openbare, publieke ruimte De ‘oikos’
= de plaats waar politiek en handel = de plaats waar het overleven van de
wordt gevoerd, op de agora familie centraal staat = ‘het huis’
→ Enkel volwassen mannen → vrouwen, kinderen en slaven
2.2. PLATO
‣ Belangrijkste werk: ‘Politeia’ (‘De Staat’) → proberen om een ideale staat, een utopie, te
schetsen
o Utopie ~ ideeënwereld → “er is geen plaats voor een utopische samenleving op de
wereld, maar we kunnen toch al enkele stappen in die richting zetten”
(Utopie als idee)
‣ Gerechtigheid staat centraal → rechtvaardigheid als enige garantie voor vrede
‣ Revolutionaire bevrijding
o ~ De Grot van Plato: pas wanneer men bevrijd wordt van hun ketenen, kan men de
wereld zien hoe het werkelijk is → dan pas kunnen mensen tot ontwikkeling komen
o Alles afbreken en iets helemaal nieuws bouwen volgens de principes van de ideale
staat
‣ Plato’s ideeën zijn idealen: zaken die nog niet gerealiseerd zijn, maar naar waar men moet
streven
o Idealen zijn goed, zijn het enige die het einddoel bepalen
o Concrete problemen in het realiseren van die idealen zijn louter technisch en dus
weinig van belang
‣ Familie als model van de ideale samenleving:
o Natuurlijke familie wordt opgeheven en de gehele samenleving wordt 1 grote familie
→ de ‘grootfamilie’ (vb. opvoeden van kinderen gebeurt niet meer door eigen familie, maar
door specialisten van de staat’)
o Geleid door een wijze oude man (de vader / ‘pater familias’) → de filosoof-koning
o ‘Planeconomie’: politiek en economie worden één (= politisering van de economie)
→ staat is gericht om te ‘overleven’ en moet mensen taken geven en werk
organiseren volgens een strikte planning
‣ Gelijkenissen met de Sovjet-Unie, Karl Marx, ..
2
,Sociale filosofie en ethiek – samenvatting 2022 - 2023
2.3. ARISTOTELES
‣ Belangrijkste werk: ‘Politica’ → kritiek op Plato’s ideale staat
‣ Mensen zijn politieke dieren
o Alle mensen (niet enkel filosofen!!) kunnen aan politiek doen
↔ Plato: enkel filosofen doen aan politiek
o Politiek is de zaak van ‘iedereen’ (behalve slaven, kinderen en vrouwen)
o Indien alles overgelaten wordt aan filosofen en elite → onderdrukking en tirannie
o Iedereen mag mee beslissen en kritiek uiten op de politiek
o Politiek handelen = telkens opnieuw, in verschillende complexe situaties, ‘verstandig’
handelen (ethiek)
o Basisentiteit: de natuurlijke familie die buiten het politieke moet blijven (familie heeft
een louter economisch doel)
o Doel: niet het economische, maar het goede leven
→ Het politieke scheiden van het economische
→ Hoe kunnen we de samenleving inrichten dat het een vrije en fraaie inrichting van
het leven betekent?
→ Basis voor onze democratie!
2.4. CONCLUSIE
Hoe ziet de sociale rechtstaat eruit?
(hoe moeten we politiek samenleving met elkaar)
SOCIALE
Sociale RECHSTAAT
Rechtstaat
rechtvaardigheid
· Rechtsorde en rechtvaardigheid · Politieke vrijheid waarborgen
· “gelijkheid” · Via wetten en regels
· ~ Plato · ~ Aristoteles
SPANNINGSVELD VRIJHEID VS GELIJKHEID
Volledige gelijkheid zorgt meestal voor minder absolute vrijheid
(vb. sociale gelijkheid door alle discriminerende uitspraken te bannen
→ kan gezien worden als een beperking van de vrijheid van mening
Absolute vrijheid Gelijkheid
Absolute vrijheid leidt vaak tot een mindere gelijkheid
(vb. vrije meningsuiting houdt niet altijd rekening met sociale gelijkheid)
3
, Sociale filosofie en ethiek – samenvatting 2022 - 2023
HOOFDSTUK 3 – DE VERLICHTING
3.1. INLEIDING
‣ Huidige problemen of debatten worden vaak in verband gebracht met de Verlichting
‣ De Verlichting en haar ideeën zijn nog heel actueel!
‣ Enkele voorbeelden:
De Verlichting als begin van de plundering van de natuur
Verlichting en ecologie
→ vooruitgangsdenken dat de planeet kapot maakt
De Verlichting als kern van de Europese identiteit die we
Verlichting en inburgering
moeten beschermen
Verlichtingswaarden als vrijheid van meningsuiting en spreken
Verlichting en vrije wordt onder druk gezet door de ‘woke’ beweging
meningsuiting (“te veel rekening houden met andermans gevoelens
= beperking van vrije mening”)
In de Verlichting was er weinig respect voor vrouwen en
Verlichting en feminisme
vrouwenrechten
3.2. SITUERING
‣ Periode binnen De Moderne Tijd of de Nieuwste Tijd
‣ Periode tussen Middeleeuwen en Renaissance
‣ Concrete data zijn vrij vaag:
o Voor sommigen start de Verlichting in 1543 → start van de wetenschappelijke
revolutie
o Voor anderen start de Verlichting in 1789 → Franse revolutie
‣ Dè eeuw van de Verlichting: 18e eeuw!
‣ Plaats van de Verlichting: vooral Europa maar afhankelijk van regionale verschillen
(vb. Engelse Verlichting, Duitse Verlichting, Franse Verlichting, …)
NIEUWE ONTDEKKINGEN EN IDEEËN:
· Descartes (ik twijfel dus ik ben) → de methodische twijfel, het
rationalisme en het dualisme
· Locke en Hume → scepticisme
Filosofie
· Spinoza → eenheid
· Immanuel Kant → ethiek
Elke filosoof stelt de bestaande wijsheid in vraag en wil iets nieuws bouwen
· Isaac Newton → natuurwetten, beweging van hemellichamen
· Joseph Black → ontdekking van CO2
Wetenschap
en technologie · James Hutton → ontdekking van geologische tijd
· Eerste evolutietheorieën binnen de biologie
· Ontstaan van de menswetenschappen: sociologie, geschiedenis, …
· Geen paus of priesters nodig die vertellen wat het woord van God is
Religie
· De mens kan zelf de Bijbel interpreteren
· Ontstaan van de moderne democratie, parlement, scheiding Kerk-Staat, de
Politiek scheiding der machten, secularisering, …
· 1817: oprichting van de Gentse Universiteit → belang van onderwijs
4
HOOFDSTUK 1 – INDELING VAN DE WIJSBEGEERTE
1.1. FACTISCHE PROBLEMEN
Factische problemen = problemen die vragen naar de oorsprong van alles wat bestaat = metafysica
‣ Algemene metafysica of ontologie
o Wat bestaat?
o Waar komt de wereld vandaan?
o Wat is bestaan? Wat is zijn? Wat is werkelijkheid?
o Waarom is er iets en niet veeleer niets?
o vb. Anaximander, Parmenides, Herakleitos, …
‣ Bijzondere metafysica = onderzoek naar de belangrijkste zijnden
o Rationele kosmologie: Hoe zit de wereld in elkaar? Is de wereld een geheel?
o Rationele psychologie / antropologie: Wat is de essentie van de mens?
o Rationele theologie: Bestaat God? Hoe moeten we die God voorstellen?
1.2. KENNISTHEORETISCHE PROBLEMEN
Kennistheoretische problemen: kennis in vraag stellen
‣ Kennisleer / epistemologie: Wat is kennis? Hoe kunnen we kennen?
‣ Logica: Wat is geldig redeneren?
‣ Wetenschapsfilosofie: Wat is een wetenschappelijke revolutie? Hoe komt men tot een
wetenschappelijke ontdekking?
1.3. ETHISCHE EN POLITIEKE PROBLEMEN
Ethische en politieke problemen: problemen die vragen naar hoe mensen kunnen samenleven, hoe de
maatschappij georganiseerd kunnen worden
‣ Ethiek: Wat zijn de normen en waarden van menselijk handelen? Wat is goed en kwaad? Wat
is een plicht?
‣ Politiek: Hoe kunnen wij als mensen samenleven?
‣ Esthetica: Wat is schoon en lelijk?
1.4. VANUIT HET PERSPECTIEF VAN DE MENS
‣ Sinds de Verlichting: mens centraal
‣ 3 verhoudingen waarin de mens centraal staat:
Mens (ethiek) Mens ↔ mens (politiek) Mens → natuur (economie)
Zelfrelatie van de mens. Relatie tussen mensen als Relatie tussen mens en natuur
wederkerige als éénzijdige
afhankelijkheidsrelatie afhankelijkheidsrelatie
Focus: vraag naar het eigen Focus: vraag naar hoe we het Focus: vraag naar de wijze
handelen beste samenleven waarop mensen in hun
behoeftes kunnen voorzien
1
,Sociale filosofie en ethiek – samenvatting 2022 - 2023
HOOFDSTUK 2 – DE GRIEKSE POLIS
2.1. POLIS EN AGORA
‣ In het Oude Griekenland: polis centraal!
‣ Centrum van de polis = agora (markt / forum) = plaats waar er aan politiek en handelen wordt
gedaan → handel drijven, openbare redevoeringen, discussies, politieke rechtspraak, …
Openbare, publieke ruimte De ‘oikos’
= de plaats waar politiek en handel = de plaats waar het overleven van de
wordt gevoerd, op de agora familie centraal staat = ‘het huis’
→ Enkel volwassen mannen → vrouwen, kinderen en slaven
2.2. PLATO
‣ Belangrijkste werk: ‘Politeia’ (‘De Staat’) → proberen om een ideale staat, een utopie, te
schetsen
o Utopie ~ ideeënwereld → “er is geen plaats voor een utopische samenleving op de
wereld, maar we kunnen toch al enkele stappen in die richting zetten”
(Utopie als idee)
‣ Gerechtigheid staat centraal → rechtvaardigheid als enige garantie voor vrede
‣ Revolutionaire bevrijding
o ~ De Grot van Plato: pas wanneer men bevrijd wordt van hun ketenen, kan men de
wereld zien hoe het werkelijk is → dan pas kunnen mensen tot ontwikkeling komen
o Alles afbreken en iets helemaal nieuws bouwen volgens de principes van de ideale
staat
‣ Plato’s ideeën zijn idealen: zaken die nog niet gerealiseerd zijn, maar naar waar men moet
streven
o Idealen zijn goed, zijn het enige die het einddoel bepalen
o Concrete problemen in het realiseren van die idealen zijn louter technisch en dus
weinig van belang
‣ Familie als model van de ideale samenleving:
o Natuurlijke familie wordt opgeheven en de gehele samenleving wordt 1 grote familie
→ de ‘grootfamilie’ (vb. opvoeden van kinderen gebeurt niet meer door eigen familie, maar
door specialisten van de staat’)
o Geleid door een wijze oude man (de vader / ‘pater familias’) → de filosoof-koning
o ‘Planeconomie’: politiek en economie worden één (= politisering van de economie)
→ staat is gericht om te ‘overleven’ en moet mensen taken geven en werk
organiseren volgens een strikte planning
‣ Gelijkenissen met de Sovjet-Unie, Karl Marx, ..
2
,Sociale filosofie en ethiek – samenvatting 2022 - 2023
2.3. ARISTOTELES
‣ Belangrijkste werk: ‘Politica’ → kritiek op Plato’s ideale staat
‣ Mensen zijn politieke dieren
o Alle mensen (niet enkel filosofen!!) kunnen aan politiek doen
↔ Plato: enkel filosofen doen aan politiek
o Politiek is de zaak van ‘iedereen’ (behalve slaven, kinderen en vrouwen)
o Indien alles overgelaten wordt aan filosofen en elite → onderdrukking en tirannie
o Iedereen mag mee beslissen en kritiek uiten op de politiek
o Politiek handelen = telkens opnieuw, in verschillende complexe situaties, ‘verstandig’
handelen (ethiek)
o Basisentiteit: de natuurlijke familie die buiten het politieke moet blijven (familie heeft
een louter economisch doel)
o Doel: niet het economische, maar het goede leven
→ Het politieke scheiden van het economische
→ Hoe kunnen we de samenleving inrichten dat het een vrije en fraaie inrichting van
het leven betekent?
→ Basis voor onze democratie!
2.4. CONCLUSIE
Hoe ziet de sociale rechtstaat eruit?
(hoe moeten we politiek samenleving met elkaar)
SOCIALE
Sociale RECHSTAAT
Rechtstaat
rechtvaardigheid
· Rechtsorde en rechtvaardigheid · Politieke vrijheid waarborgen
· “gelijkheid” · Via wetten en regels
· ~ Plato · ~ Aristoteles
SPANNINGSVELD VRIJHEID VS GELIJKHEID
Volledige gelijkheid zorgt meestal voor minder absolute vrijheid
(vb. sociale gelijkheid door alle discriminerende uitspraken te bannen
→ kan gezien worden als een beperking van de vrijheid van mening
Absolute vrijheid Gelijkheid
Absolute vrijheid leidt vaak tot een mindere gelijkheid
(vb. vrije meningsuiting houdt niet altijd rekening met sociale gelijkheid)
3
, Sociale filosofie en ethiek – samenvatting 2022 - 2023
HOOFDSTUK 3 – DE VERLICHTING
3.1. INLEIDING
‣ Huidige problemen of debatten worden vaak in verband gebracht met de Verlichting
‣ De Verlichting en haar ideeën zijn nog heel actueel!
‣ Enkele voorbeelden:
De Verlichting als begin van de plundering van de natuur
Verlichting en ecologie
→ vooruitgangsdenken dat de planeet kapot maakt
De Verlichting als kern van de Europese identiteit die we
Verlichting en inburgering
moeten beschermen
Verlichtingswaarden als vrijheid van meningsuiting en spreken
Verlichting en vrije wordt onder druk gezet door de ‘woke’ beweging
meningsuiting (“te veel rekening houden met andermans gevoelens
= beperking van vrije mening”)
In de Verlichting was er weinig respect voor vrouwen en
Verlichting en feminisme
vrouwenrechten
3.2. SITUERING
‣ Periode binnen De Moderne Tijd of de Nieuwste Tijd
‣ Periode tussen Middeleeuwen en Renaissance
‣ Concrete data zijn vrij vaag:
o Voor sommigen start de Verlichting in 1543 → start van de wetenschappelijke
revolutie
o Voor anderen start de Verlichting in 1789 → Franse revolutie
‣ Dè eeuw van de Verlichting: 18e eeuw!
‣ Plaats van de Verlichting: vooral Europa maar afhankelijk van regionale verschillen
(vb. Engelse Verlichting, Duitse Verlichting, Franse Verlichting, …)
NIEUWE ONTDEKKINGEN EN IDEEËN:
· Descartes (ik twijfel dus ik ben) → de methodische twijfel, het
rationalisme en het dualisme
· Locke en Hume → scepticisme
Filosofie
· Spinoza → eenheid
· Immanuel Kant → ethiek
Elke filosoof stelt de bestaande wijsheid in vraag en wil iets nieuws bouwen
· Isaac Newton → natuurwetten, beweging van hemellichamen
· Joseph Black → ontdekking van CO2
Wetenschap
en technologie · James Hutton → ontdekking van geologische tijd
· Eerste evolutietheorieën binnen de biologie
· Ontstaan van de menswetenschappen: sociologie, geschiedenis, …
· Geen paus of priesters nodig die vertellen wat het woord van God is
Religie
· De mens kan zelf de Bijbel interpreteren
· Ontstaan van de moderne democratie, parlement, scheiding Kerk-Staat, de
Politiek scheiding der machten, secularisering, …
· 1817: oprichting van de Gentse Universiteit → belang van onderwijs
4
