Identiteitsontwikkeling en leerlingbegeleiding
1. Begripsbepaling en uitgangspunten
1.2 Leeftijd en gedrag
Er bestaat een relatie tussen leeftijd en gedrag van mensen. Dat gedrag deels leeftijdsgebonden is
hangt samen met het feit dat mensen op verschillende leeftijden verschillende behoeften hebben. Aan
de andere kant vervagen de grenzen tussen de leeftijden enigszins.
Niet alle veranderingen vinden bij iedereen op dezelfde leeftijd plaats, toch is 13 jaar een leeftijd
waarop veel ingrijpende veranderingen beginnen. Er zijn verschillend in hoe laat de veranderingen
beginnen, in welke volgorde en hoe deze veranderingen verwerkt en beleeft worden.
Een fase is een tijd waarin mensen voorspelbare overeenkomsten in lichamelijke en geestelijke
ontwikkeling vertonen. In iedere fase heeft het functioneren een kwaliteit. De levensloop van mensen
bestaat uit verschillende fasen die een vaste volgorde hebben en onderlinge samenhang vertonen. De
fase tussen kindertijd en volwassenheid is de adolescentiefase. Een periode is een deel van een fase
met bepaalde eigen kenmerken.
1.3 Puberteit en adolescentie
Puberteit en adolescentie verwijzen beide historisch gezien naar kenmerken van de lichamelijke
ontwikkeling tot volwassenheid. Het denken in leeftijdsfasen bestaat al heel lang, en verandert onder
invloed van sociaaleconomische omstandigheden en nieuwe kennis over de mens. Leeftijdsgrenzen
waarbinnen men kind of adolescent was zijn in de geschiedenis vaak verschoven. Tot de verlichting
werden kinderen gezien als volwassenen in zakformaat en draaiden ze mee in de volwassen wereld.
Dasberg gebruikt de term jeugdland voor de adolescentie als aparte fase. De fase kon ontstaan door de
toegenomen rijkdom in de hogere standen en verlichtingsideeën over opvoeding. De ontwikkeling van
het jeugdland vat ze als volgt samen: Vanaf de verlichting hoefden kinderen niet zo snel meer
volwassen te worden. Daarna mochten ze het niet meer. Toen wilden ze niet meer snel volwassen
worden en als gevolg daarvan kunnen ze het tegenwoordig niet meer. Deze ontwikkeling is tot in de
twintigste eeuw sterk klasse gebonden geweest.
Tegenwoordig lijken kinderen steeds sneller volwassen te worden, onder invloed van de
technologische veranderingen waardoor kinderen snel te maken krijgen met de harde (digitale) wereld.
Aan de andere kant is er sprake van een forever-youngcultuur waardoor ouders en adolescenten meer
dan ooit gelijk met elkaar omgaan.
Met de adolescentiefase wordt in dit boek de fase van ongeveer 12 tot ongeveer 22 jaar bedoeld. De
fase is in te delen in 3 periodes:
1. Vroege adolescentie (puberteit). Lichamelijke groei/rijping en psychoseksuele ontwikkeling
en het losmakingsproces met de ouders. (12-15)
2. Midden adolescentie. Experimenteren met de nieuwe keuzemogelijkheden. (15-18)
3. Late adolescentie. Aangaan van verplichtingen op gebied van maatschappelijke positie en
persoonlijke relaties. (18-22)
De indeling is schematisch, in het echt overlappen de periodes elkaar.
1.4 Beeldvorming over adolescenten
De eigenschappen die in het verleden aan adolescenten zijn toegedicht zijn van invloed op het denken
over adolescenten.
1.4.1 Beelden uit de literatuur
Vaak wordt gezegd dat met het boek Het lijden van de jonge Werther (Goethe, 1774) de puber zijn
intrede deed in de wereldliteratuur. Veel literatuur over adolescenten refereert aan het eenzijdige,
heftige of extreme van hun beleving of gedrag.
1.4.2 Beelden uit de massamedia
Veel mediabeelden over de jeugd zijn nogal generaliserend, omdat de media altijd het afwijkende,
extreme of sensationele benadrukt. Interessante vraag is of er sprake is van een zelf vervullende
profetie wat betreft beelden over pubers en trends.
1
, 1.4.3. Beelden uit de sociale wetenschap
De sociale wetenschappers hebben veel bijgedragen aan de beeldvorming over de jeugd, het meest
bekende beeld is dat van de Sturm und Drang (Storm en Stress). Dit zou voortkomen uit de
biologische veranderingen. Alle psychologische theorieën die er van uit gaan dat gedrag van mensen
uit hun biologische ontwikkeling wordt verklaard, gaan ook uit van het idee dat het bij jonge
adolescenten normaal is om een bepaalde tijd onvoorspelbaar en onevenwichtig te zijn. Naast deze
biologische ontwikkelingen bestaan er theorieën die gedrag van mensen verklaren op grond van hun
sociale-culturele ontwikkeling. De fase van Sturm und Drang wordt dan gerelativeerd tot een
cultuurgebonden verschijnsel. Met deze twee benaderingen is het nature-nurturedebat eigenlijk
uitgelegd: aangeboren of aangeleerd?
Om antwoord te krijgen op de vraag in hoeverre de adolescentie nog de fase van Sturm und Drang kan
worden genoemd, kunnen we kijken naar 3 onderzoeken naar het welbevinden van adolescenten:
1. 1975, over hoe adolescenten emotionele spanningen ervaren: uit het onderzoek zijn 3 groepen
en een restgroep ontstaan. Groep 1 (23%) voelde zich redelijk gelukkig. Groep 2 (35%) had
een minder vloeiende ontwikkeling. Groep 3 (21%) had veel gevoelens van onrust, frequente
twijfel aan zichzelf en problemen met de ouders en op school.
2. 1990, over de leefwereld van jongeren in Nederland: Over zelfbeleving kwam hier uit dat
‘verreweg de meeste jongeren in het algemeen gesproken gezond en tevreden in het leven
staan’. Uit onderzoek blijkt ruim 80% bij deze groep te horen. Aan de andere kant staat de
harde kern van jongeren van wie de geestelijke en lichamelijk gezondheid in gevaar is, dit is
een relatief kleine groep van <10%.
3. 2001 ‘Health Behaviour of School-aged Children’, door de Wereldgezondheidsorganisatie in
32 landen: 92,5% van de jongeren van Nederland was het eens met de stelling ‘Ja, ik ben
gelukkig…’, dit is te wijten aan het welvaartspeil, de relatief stabiele gezinssituatie en de
vriendennetwerken in Nederland. In 2005 daalde dit naar 80%.
Een conclusie op basis van deze onderzoeken is dat de typering van de adolescentie als fase van Sturm
und Drang niet houdbaar is voor alle jongeren, maar voor maximaal 10-20% van de jongeren.
Tegenwoordig lukt het adolescenten meer dan vroeger om zich prettig te voelen bij hun ontwikkeling.
Natuurlijk bestaan er nog wel problemen, maar deze doen zich vooral voor in specifieke groepen.
In 2000 werd de positie van jongeren in de toekomstige samenleving geanalyseerd, de maatschappij
vertoonde een aantal kenmerkende ontwikkelingen die deze toekomst bepalen:
De prestatiemaatschappij: wie hogerop wil komen en mee wil tellen moet prestaties leveren.
Diploma’s zullen steeds belangrijker gaan worden.
Toenemende materialisme en consumisme.
Tendens van individualisering (gaat pas fout wanneer dit overslaat in hedonisme en ten koste
gaat van de sociale verbondenheid).
De rationele samenleving.
De flexibilisering van de samenleving: mensen staan open voor meerdere antwoorden op
belangrijke vragen, dit omslaan in relativering van kernwaarden (‘alles moet kunnen’).
De technologische samenleving: dit zal een impact gaan hebben op de manier waarop we met
elkaar communiceren, zowel in onderwijs- als privésituaties.
Dat deze voorspelling niet ver van de waarheid lag blijkt uit resultaten van een onderzoek uit 2010,
samengevat in het boek De grenzeloze generatie en de eeuwig jeugd van hun opvoeders (Lampers,
Spangenberg 2010).
1.4.4 Beelden uit de neurowetenschap
In het eerste decennium van deze eeuw is de kennis over het menselijk brein door technologische
vernieuwingen in een stroomversnelling geraakt, o.a. door de uitvinding van de FMRI waardoor
hersenactiviteit zichtbaar gemaakt kan worden. Dit heeft veel nieuwe kennis opgeleverd over de
structuur en ontwikkeling van de hersenen. De hersenen van adolescenten hebben unieke
mogelijkheden die volwassenen kwijt zijn, zoals meer creativiteit, vindingrijkheid en idealisme.
2
1. Begripsbepaling en uitgangspunten
1.2 Leeftijd en gedrag
Er bestaat een relatie tussen leeftijd en gedrag van mensen. Dat gedrag deels leeftijdsgebonden is
hangt samen met het feit dat mensen op verschillende leeftijden verschillende behoeften hebben. Aan
de andere kant vervagen de grenzen tussen de leeftijden enigszins.
Niet alle veranderingen vinden bij iedereen op dezelfde leeftijd plaats, toch is 13 jaar een leeftijd
waarop veel ingrijpende veranderingen beginnen. Er zijn verschillend in hoe laat de veranderingen
beginnen, in welke volgorde en hoe deze veranderingen verwerkt en beleeft worden.
Een fase is een tijd waarin mensen voorspelbare overeenkomsten in lichamelijke en geestelijke
ontwikkeling vertonen. In iedere fase heeft het functioneren een kwaliteit. De levensloop van mensen
bestaat uit verschillende fasen die een vaste volgorde hebben en onderlinge samenhang vertonen. De
fase tussen kindertijd en volwassenheid is de adolescentiefase. Een periode is een deel van een fase
met bepaalde eigen kenmerken.
1.3 Puberteit en adolescentie
Puberteit en adolescentie verwijzen beide historisch gezien naar kenmerken van de lichamelijke
ontwikkeling tot volwassenheid. Het denken in leeftijdsfasen bestaat al heel lang, en verandert onder
invloed van sociaaleconomische omstandigheden en nieuwe kennis over de mens. Leeftijdsgrenzen
waarbinnen men kind of adolescent was zijn in de geschiedenis vaak verschoven. Tot de verlichting
werden kinderen gezien als volwassenen in zakformaat en draaiden ze mee in de volwassen wereld.
Dasberg gebruikt de term jeugdland voor de adolescentie als aparte fase. De fase kon ontstaan door de
toegenomen rijkdom in de hogere standen en verlichtingsideeën over opvoeding. De ontwikkeling van
het jeugdland vat ze als volgt samen: Vanaf de verlichting hoefden kinderen niet zo snel meer
volwassen te worden. Daarna mochten ze het niet meer. Toen wilden ze niet meer snel volwassen
worden en als gevolg daarvan kunnen ze het tegenwoordig niet meer. Deze ontwikkeling is tot in de
twintigste eeuw sterk klasse gebonden geweest.
Tegenwoordig lijken kinderen steeds sneller volwassen te worden, onder invloed van de
technologische veranderingen waardoor kinderen snel te maken krijgen met de harde (digitale) wereld.
Aan de andere kant is er sprake van een forever-youngcultuur waardoor ouders en adolescenten meer
dan ooit gelijk met elkaar omgaan.
Met de adolescentiefase wordt in dit boek de fase van ongeveer 12 tot ongeveer 22 jaar bedoeld. De
fase is in te delen in 3 periodes:
1. Vroege adolescentie (puberteit). Lichamelijke groei/rijping en psychoseksuele ontwikkeling
en het losmakingsproces met de ouders. (12-15)
2. Midden adolescentie. Experimenteren met de nieuwe keuzemogelijkheden. (15-18)
3. Late adolescentie. Aangaan van verplichtingen op gebied van maatschappelijke positie en
persoonlijke relaties. (18-22)
De indeling is schematisch, in het echt overlappen de periodes elkaar.
1.4 Beeldvorming over adolescenten
De eigenschappen die in het verleden aan adolescenten zijn toegedicht zijn van invloed op het denken
over adolescenten.
1.4.1 Beelden uit de literatuur
Vaak wordt gezegd dat met het boek Het lijden van de jonge Werther (Goethe, 1774) de puber zijn
intrede deed in de wereldliteratuur. Veel literatuur over adolescenten refereert aan het eenzijdige,
heftige of extreme van hun beleving of gedrag.
1.4.2 Beelden uit de massamedia
Veel mediabeelden over de jeugd zijn nogal generaliserend, omdat de media altijd het afwijkende,
extreme of sensationele benadrukt. Interessante vraag is of er sprake is van een zelf vervullende
profetie wat betreft beelden over pubers en trends.
1
, 1.4.3. Beelden uit de sociale wetenschap
De sociale wetenschappers hebben veel bijgedragen aan de beeldvorming over de jeugd, het meest
bekende beeld is dat van de Sturm und Drang (Storm en Stress). Dit zou voortkomen uit de
biologische veranderingen. Alle psychologische theorieën die er van uit gaan dat gedrag van mensen
uit hun biologische ontwikkeling wordt verklaard, gaan ook uit van het idee dat het bij jonge
adolescenten normaal is om een bepaalde tijd onvoorspelbaar en onevenwichtig te zijn. Naast deze
biologische ontwikkelingen bestaan er theorieën die gedrag van mensen verklaren op grond van hun
sociale-culturele ontwikkeling. De fase van Sturm und Drang wordt dan gerelativeerd tot een
cultuurgebonden verschijnsel. Met deze twee benaderingen is het nature-nurturedebat eigenlijk
uitgelegd: aangeboren of aangeleerd?
Om antwoord te krijgen op de vraag in hoeverre de adolescentie nog de fase van Sturm und Drang kan
worden genoemd, kunnen we kijken naar 3 onderzoeken naar het welbevinden van adolescenten:
1. 1975, over hoe adolescenten emotionele spanningen ervaren: uit het onderzoek zijn 3 groepen
en een restgroep ontstaan. Groep 1 (23%) voelde zich redelijk gelukkig. Groep 2 (35%) had
een minder vloeiende ontwikkeling. Groep 3 (21%) had veel gevoelens van onrust, frequente
twijfel aan zichzelf en problemen met de ouders en op school.
2. 1990, over de leefwereld van jongeren in Nederland: Over zelfbeleving kwam hier uit dat
‘verreweg de meeste jongeren in het algemeen gesproken gezond en tevreden in het leven
staan’. Uit onderzoek blijkt ruim 80% bij deze groep te horen. Aan de andere kant staat de
harde kern van jongeren van wie de geestelijke en lichamelijk gezondheid in gevaar is, dit is
een relatief kleine groep van <10%.
3. 2001 ‘Health Behaviour of School-aged Children’, door de Wereldgezondheidsorganisatie in
32 landen: 92,5% van de jongeren van Nederland was het eens met de stelling ‘Ja, ik ben
gelukkig…’, dit is te wijten aan het welvaartspeil, de relatief stabiele gezinssituatie en de
vriendennetwerken in Nederland. In 2005 daalde dit naar 80%.
Een conclusie op basis van deze onderzoeken is dat de typering van de adolescentie als fase van Sturm
und Drang niet houdbaar is voor alle jongeren, maar voor maximaal 10-20% van de jongeren.
Tegenwoordig lukt het adolescenten meer dan vroeger om zich prettig te voelen bij hun ontwikkeling.
Natuurlijk bestaan er nog wel problemen, maar deze doen zich vooral voor in specifieke groepen.
In 2000 werd de positie van jongeren in de toekomstige samenleving geanalyseerd, de maatschappij
vertoonde een aantal kenmerkende ontwikkelingen die deze toekomst bepalen:
De prestatiemaatschappij: wie hogerop wil komen en mee wil tellen moet prestaties leveren.
Diploma’s zullen steeds belangrijker gaan worden.
Toenemende materialisme en consumisme.
Tendens van individualisering (gaat pas fout wanneer dit overslaat in hedonisme en ten koste
gaat van de sociale verbondenheid).
De rationele samenleving.
De flexibilisering van de samenleving: mensen staan open voor meerdere antwoorden op
belangrijke vragen, dit omslaan in relativering van kernwaarden (‘alles moet kunnen’).
De technologische samenleving: dit zal een impact gaan hebben op de manier waarop we met
elkaar communiceren, zowel in onderwijs- als privésituaties.
Dat deze voorspelling niet ver van de waarheid lag blijkt uit resultaten van een onderzoek uit 2010,
samengevat in het boek De grenzeloze generatie en de eeuwig jeugd van hun opvoeders (Lampers,
Spangenberg 2010).
1.4.4 Beelden uit de neurowetenschap
In het eerste decennium van deze eeuw is de kennis over het menselijk brein door technologische
vernieuwingen in een stroomversnelling geraakt, o.a. door de uitvinding van de FMRI waardoor
hersenactiviteit zichtbaar gemaakt kan worden. Dit heeft veel nieuwe kennis opgeleverd over de
structuur en ontwikkeling van de hersenen. De hersenen van adolescenten hebben unieke
mogelijkheden die volwassenen kwijt zijn, zoals meer creativiteit, vindingrijkheid en idealisme.
2
