Aardrijkskunde Systeem aarde
Hoofdstuk 1: De actieve aarde
§1.1 Het ontstaan en de opbouw van de aarde
Deelvragen
1. Hoe kunnen wij het verre verleden van de aarde bestuderen en begrijpen?
2. Hoe is de aarde ontstaan en opgebouwd?
Het verleden van de aarde
► De aarde is ongeveer 4,6 miljard jaar oud. Om de ontwikkelingen en de processen (die soms
miljoenen jaren duren) die geleid hebben tot de huidige landschappen te achterhalen, wordt een
speciaal principe gebruikt.
● Het actualiteitsbeginsel gaat ervan uit dat processen die we nu op aarde zien, vroeger onder
gelijke omstandigheden ook zo hebben gewerkt. Het heden vormt de sleutel tot het verleden. Zo
kunnen geologen de ontstaanswijze van landschappen verklaren.
De kraamkamer van de aarde
► De zon is 4,6 miljard jaar geleden ontstaan uit samentrekking van gas en stof. In de nevel rondom
de zon ontstonden acht planeten, waaronder onze aarde.
● De zon vormt met miljarden andere sterren het Melkwegstelsel. In het heelal bevinden zich talloze
sterrenstelsels.
Schillen
► De aarde heeft belangrijke eigenschappen: de aarde is gelaagd, bestaat uit schillen en heeft
vloeibaar water aan de oppervlakte. Bij de gelaagdheid kun je kijken naar de chemische én fysische
eigenschappen.
,● Chemische samenstelling: door inslag van een grote meteoriet, miljarden jaren geleden, smolt de
aarde en ontstond door afkoeling een gelaagdheid van schillen met verschillende chemische
samenstelling:
■ Binnenste laag (aardkern): 5.000-6.000 °C, ijzer.
■ Aardmantel: 2.800-1.800 °C, magnesium en ijzer.
■ Buitenste dunne laag:
- aardkorst/continentale korst: 30-70 km dik, licht gesteente, graniet.
- oceanische korst: 1-7 km dik: zwaar gesteente: basalt.
● Fysische eigenschap van lagen: hardheid van lagen.
- De buitenste laag (lithosfeer: aardkorst en bovenlaag aardmantel) is hard.
- Daaronder: asthenosfeer: zachtere laag: plastisch gesteente.
- Daaronder: binnenmantel: vast gesteente.
- Daaronder: buitenkern: vloeibaar.
- Binnenste laag: binnenkern: hard gesteente.
Inwendige warmte
► De aarde krijgt warmte uit inwendige en uitwendige bronnen.
● Inwendige bronnen: bij het ontstaan uit hete nevelgassen kreeg de aarde warmte mee. Ook door
vroegere inslagen van meteorieten. Ten slotte wordt door radioactiviteit van gesteente nog steeds
warmte afgegeven. Daarom is de aarde nog geen koude planeet.
● Uitwendige warmte: zon. Grote invloed op uitwendige processen als exogene krachten.
§1.2 Het verhaal van de gesteenten
Deelvragen
3. Welke soorten gesteenten komen voor op aarde?
4. Wat zegt een gesteente over de geologische geschiedenis van een gebied?
Bouwstenen
► De lithosfeer is opgebouwd uit verschillende soorten gesteenten.
● Een gesteente bestaat uit verschillende mineralen en/of organische stoffen. Een mineraal is een
verbinding die in de natuur voorkomt met bepaalde chemische/fysische eigenschappen
(bijvoorbeeld kristalvorm of hardheid). Een eigenschap van mineralen is de hardheid.
Soorten gesteenten
► Er zijn drie hoofdgroepen: stollingsgesteenten, sedimentgesteenten en metamorfe gesteenten.
● Stollingsgesteenten: door afkoeling en stolling van magma.
Twee subgroepen:
, - Dieptegesteente: langzame stolling in mantel: daardoor grote kristallen: graniet.
- Uitvloeiingsgesteente: snelle stolling van lava aan aardoppervlak: zeer kleine kristallen (niet te
zien): basalt.
● Sedimentgesteenten: afzettingen van zand of klei worden samengeperst.
- Klastische sedimentgesteenten: door druk van bovenliggende lagen worden zand en klei verhard
tot zandsteen/kleisteen.
- Chemische en organische sedimentgesteenten: door neerslaan van mineralen, druk en verharding
(zout in zee wordt steenzout) of ophoping van organisch materiaal (kalk in zee wordt kalksteen).
● Metamorfe gesteenten: door grote druk en hoge temperaturen verandert de samenstelling van
het oorspronkelijke gesteente in een ander gesteente. Deze processen vinden diep in de aarde
plaats. Dit kan gebeuren door gebergtevorming of druk van tientallen kilometers dikke lagen.
Zandsteen wordt kwartsiet; kleisteen wordt leisteen, kalksteen wordt marmer.
Wat een steen kan vertellen
► De gesteentekringloop laat zien dat het ene hoofdtype van gesteente kan overgaan in een ander
hoofdtype van gesteente. Dit gebeurt diep in de mantel, dan wel dicht bij het aardoppervlak. Deze
processen kosten erg veel tijd. Zo kan kalksteen, in zee gevormd, door gebergtevormende krachten
veranderen in marmer en vervolgens door erosie van bovenliggende lagen hoog in de bergen
teruggevonden worden.
● Je kunt ook toekomstige processen met de gesteentekringloop beschrijven: het marmer kan door
verwering en erosie uiteenvallen tot gruis, meegenomen worden door beken en rivieren en de
deeltjes kunnen in zee worden gesedimenteerd en verharden tot sedimentgesteente.
§1.3 Schuivende continenten
Deelvragen
5. Hoe oud is de aarde en hoe kunnen we dat meten?
6. Welke theorieën bewijzen de beweeglijkheid van de platen?
De leeftijd van de aarde
► Ouderdom van de aarde kan bepaald worden met volgende feiten:
- sedimenten worden altijd horizontaal neergelegd. Daarna eventueel nog geplooid of gekanteld.
- superpositie: de onderliggende gesteentelaag is ouder dan de bovenliggende laag.
● Zo kun je de relatieve ouderdom bepalen (hoe dieper, hoe ouder). Lagen kunnen wegslijten en
door gebergtevorming omhooggeduwd worden. Dit kost veel tijd: de aarde is oud. Zo heeft men
eerst een relatieve geologische tijdschaal opgesteld.
● Via radioactief verval van elementen in gesteenten kun je de absolute ouderdom van gesteenten
bepalen: de ouderdom van de aarde werd op 4,6 miljard jaar vastgesteld. De relatieve geologische
tijdschaal kon aangepast worden. Het werd een absolute tijdschaal.
Hoofdstuk 1: De actieve aarde
§1.1 Het ontstaan en de opbouw van de aarde
Deelvragen
1. Hoe kunnen wij het verre verleden van de aarde bestuderen en begrijpen?
2. Hoe is de aarde ontstaan en opgebouwd?
Het verleden van de aarde
► De aarde is ongeveer 4,6 miljard jaar oud. Om de ontwikkelingen en de processen (die soms
miljoenen jaren duren) die geleid hebben tot de huidige landschappen te achterhalen, wordt een
speciaal principe gebruikt.
● Het actualiteitsbeginsel gaat ervan uit dat processen die we nu op aarde zien, vroeger onder
gelijke omstandigheden ook zo hebben gewerkt. Het heden vormt de sleutel tot het verleden. Zo
kunnen geologen de ontstaanswijze van landschappen verklaren.
De kraamkamer van de aarde
► De zon is 4,6 miljard jaar geleden ontstaan uit samentrekking van gas en stof. In de nevel rondom
de zon ontstonden acht planeten, waaronder onze aarde.
● De zon vormt met miljarden andere sterren het Melkwegstelsel. In het heelal bevinden zich talloze
sterrenstelsels.
Schillen
► De aarde heeft belangrijke eigenschappen: de aarde is gelaagd, bestaat uit schillen en heeft
vloeibaar water aan de oppervlakte. Bij de gelaagdheid kun je kijken naar de chemische én fysische
eigenschappen.
,● Chemische samenstelling: door inslag van een grote meteoriet, miljarden jaren geleden, smolt de
aarde en ontstond door afkoeling een gelaagdheid van schillen met verschillende chemische
samenstelling:
■ Binnenste laag (aardkern): 5.000-6.000 °C, ijzer.
■ Aardmantel: 2.800-1.800 °C, magnesium en ijzer.
■ Buitenste dunne laag:
- aardkorst/continentale korst: 30-70 km dik, licht gesteente, graniet.
- oceanische korst: 1-7 km dik: zwaar gesteente: basalt.
● Fysische eigenschap van lagen: hardheid van lagen.
- De buitenste laag (lithosfeer: aardkorst en bovenlaag aardmantel) is hard.
- Daaronder: asthenosfeer: zachtere laag: plastisch gesteente.
- Daaronder: binnenmantel: vast gesteente.
- Daaronder: buitenkern: vloeibaar.
- Binnenste laag: binnenkern: hard gesteente.
Inwendige warmte
► De aarde krijgt warmte uit inwendige en uitwendige bronnen.
● Inwendige bronnen: bij het ontstaan uit hete nevelgassen kreeg de aarde warmte mee. Ook door
vroegere inslagen van meteorieten. Ten slotte wordt door radioactiviteit van gesteente nog steeds
warmte afgegeven. Daarom is de aarde nog geen koude planeet.
● Uitwendige warmte: zon. Grote invloed op uitwendige processen als exogene krachten.
§1.2 Het verhaal van de gesteenten
Deelvragen
3. Welke soorten gesteenten komen voor op aarde?
4. Wat zegt een gesteente over de geologische geschiedenis van een gebied?
Bouwstenen
► De lithosfeer is opgebouwd uit verschillende soorten gesteenten.
● Een gesteente bestaat uit verschillende mineralen en/of organische stoffen. Een mineraal is een
verbinding die in de natuur voorkomt met bepaalde chemische/fysische eigenschappen
(bijvoorbeeld kristalvorm of hardheid). Een eigenschap van mineralen is de hardheid.
Soorten gesteenten
► Er zijn drie hoofdgroepen: stollingsgesteenten, sedimentgesteenten en metamorfe gesteenten.
● Stollingsgesteenten: door afkoeling en stolling van magma.
Twee subgroepen:
, - Dieptegesteente: langzame stolling in mantel: daardoor grote kristallen: graniet.
- Uitvloeiingsgesteente: snelle stolling van lava aan aardoppervlak: zeer kleine kristallen (niet te
zien): basalt.
● Sedimentgesteenten: afzettingen van zand of klei worden samengeperst.
- Klastische sedimentgesteenten: door druk van bovenliggende lagen worden zand en klei verhard
tot zandsteen/kleisteen.
- Chemische en organische sedimentgesteenten: door neerslaan van mineralen, druk en verharding
(zout in zee wordt steenzout) of ophoping van organisch materiaal (kalk in zee wordt kalksteen).
● Metamorfe gesteenten: door grote druk en hoge temperaturen verandert de samenstelling van
het oorspronkelijke gesteente in een ander gesteente. Deze processen vinden diep in de aarde
plaats. Dit kan gebeuren door gebergtevorming of druk van tientallen kilometers dikke lagen.
Zandsteen wordt kwartsiet; kleisteen wordt leisteen, kalksteen wordt marmer.
Wat een steen kan vertellen
► De gesteentekringloop laat zien dat het ene hoofdtype van gesteente kan overgaan in een ander
hoofdtype van gesteente. Dit gebeurt diep in de mantel, dan wel dicht bij het aardoppervlak. Deze
processen kosten erg veel tijd. Zo kan kalksteen, in zee gevormd, door gebergtevormende krachten
veranderen in marmer en vervolgens door erosie van bovenliggende lagen hoog in de bergen
teruggevonden worden.
● Je kunt ook toekomstige processen met de gesteentekringloop beschrijven: het marmer kan door
verwering en erosie uiteenvallen tot gruis, meegenomen worden door beken en rivieren en de
deeltjes kunnen in zee worden gesedimenteerd en verharden tot sedimentgesteente.
§1.3 Schuivende continenten
Deelvragen
5. Hoe oud is de aarde en hoe kunnen we dat meten?
6. Welke theorieën bewijzen de beweeglijkheid van de platen?
De leeftijd van de aarde
► Ouderdom van de aarde kan bepaald worden met volgende feiten:
- sedimenten worden altijd horizontaal neergelegd. Daarna eventueel nog geplooid of gekanteld.
- superpositie: de onderliggende gesteentelaag is ouder dan de bovenliggende laag.
● Zo kun je de relatieve ouderdom bepalen (hoe dieper, hoe ouder). Lagen kunnen wegslijten en
door gebergtevorming omhooggeduwd worden. Dit kost veel tijd: de aarde is oud. Zo heeft men
eerst een relatieve geologische tijdschaal opgesteld.
● Via radioactief verval van elementen in gesteenten kun je de absolute ouderdom van gesteenten
bepalen: de ouderdom van de aarde werd op 4,6 miljard jaar vastgesteld. De relatieve geologische
tijdschaal kon aangepast worden. Het werd een absolute tijdschaal.
