Functieleer
Inhoud
1. SITUERING VAN PSYCHOLOGIE ALS WETENSCHAP EN FUNCTIELEER ALS BASISDOMEIN .................................. 3
1.1 Begripsomschrijving ............................................................................................................................................ 3
1.2 Hedendaagse opvatting ...................................................................................................................................... 3
1.3 Positie naast andere wetenschappen ................................................................................................................. 4
1.4 basisdomeinen van de psychologie .................................................................................................................... 4
1.5 Geschiedenis van de psychologie ....................................................................................................................... 4
1.6 Stromingen in de psychologie ............................................................................................................................. 7
STRUCTURALISME ..................................................................................................................................................... 7
FUNCTIONALISME ..................................................................................................................................................... 7
GESTÄLTPSYCHOLOGIE.............................................................................................................................................. 8
BEHAVIORISME ......................................................................................................................................................... 9
COGNITIEVE PSYCHOLOGIE ..................................................................................................................................... 10
2. WAARNEMING / PERCEPTIE............................................................................................................................ 11
2.1 Basisnotities Oog & Brein .......................................................................................................................... 11
2.2 Bouwstenen ............................................................................................................................................. 11
Psychofysische bouwstenen ................................................................................................................................... 11
Neurofysiologische bouwstenen............................................................................................................................. 13
Tussen psychofysische en neurologische bouwstenen in....................................................................................... 14
2.2 Perceptuele organisatie (Gestaltpsychologie) ............................................................................................ 15
Perceptuele groepering .......................................................................................................................................... 16
Textuur segregatie .................................................................................................................................................. 17
Figuur-achtergrond organisatie .............................................................................................................................. 17
F-A organisatie & Perceptuele Multi-stabiliteit ...................................................................................................... 18
2.3 inferenties in de waarneming voorwerpsherkenning (cognitieve psychologie) ............................................ 23
2D en 3D vormperceptie ......................................................................................................................................... 23
Objectherkenning ................................................................................................................................................... 24
Scène-contexteffecten ............................................................................................................................................ 25
Categorisatie ........................................................................................................................................................... 25
Scèneperceptie ....................................................................................................................................................... 25
Enkele slotbeschouwingen “Bottum-up” & “top-down”/ “Feedforward” & “feedback” ...................................... 27
2.4 Alternatieve benaderingen ....................................................................................................................... 27
JAMES J. GIBSON (1904-1979) ............................................................................................................................... 27
DAVID MARR (1945-1980) ...................................................................................................................................... 29
, 2.5 Samenhang a.d.h.v. biologische bewegingsperceptie en diepteperceptie ................................................... 30
Biologische bewegingsperceptie............................................................................................................................. 30
Distabiele percept ................................................................................................................................................... 30
3. GEHEUGEN ..................................................................................................................................................... 34
3.1 Historisch perspectief ............................................................................................................................... 34
Consolidatie en verval ............................................................................................................................................. 34
Recentere studies en de rol van schema’s .............................................................................................................. 35
3.2 Modaal model van het geheugen .............................................................................................................. 37
Sensorieel register .................................................................................................................................................. 38
Basiskarakteristieken van het korte-termijn geheugen .......................................................................................... 38
Bijkomende evidentie voor KTG-LTG onderscheid ................................................................................................. 41
Bedenkingen KTG-LTG onderscheid ........................................................................................................................ 41
3.3 Alternatieven voor het modaal model van het geheugen ........................................................................... 42
Werkgeheugen ........................................................................................................................................................ 42
Levels of processing (CRAIK & LOCKHART, 1972) ................................................................................................... 43
3.4 Lange-termijn geheugen ........................................................................................................................... 44
Opslaan in LTG ........................................................................................................................................................ 44
Bewaren (“storage”) in LTG .................................................................................................................................... 46
Oproepen (“retrieval”) uit LTG................................................................................................................................ 48
3.5 Hoe goed is het geheugen echt? ................................................................................................................ 50
Foutieve herinneringen (“false memories”) ........................................................................................................... 50
DRM paradigma ...................................................................................................................................................... 52
Visueel geheugen .................................................................................................................................................... 53
4. AANDACHT .................................................................................................................................................... 55
4.1 Historisch overzicht .................................................................................................................................. 55
4.2 Selectieve aandacht .................................................................................................................................. 58
4.3 Spatiale aandacht ..................................................................................................................................... 61
4.4 Integratie ................................................................................................................................................. 63
5. SAMENHANG ................................................................................................................................................. 64
5.1 enkele functies die zich op het raakvlak bevinden tussen geheugen, waarneming en aandacht ................... 64
5.2 Kritische terugblik..................................................................................................................................... 69
5.3 Poging tot oplossingen .............................................................................................................................. 69
,1. SITUERING VAN PSYCHOLOGIE ALS WETENSCHAP EN FUNCTIELEER ALS BASISDOMEIN
1.1 Begripsomschrijving
“psychologie” is ontstaan door samenvoeging van twee Griekse begrippen psyche (ziel/geest) en logos
(woord/verhandeling → kennis/kunde)
dus: psychologie = zielkunde of wetenschap van de geest
OPM over “ziel” en “geest”: essentieel onderscheid geest-lichaam
– Plato: andere wetten voor geest dan voor ziel, door vrije wil
– René Descartes: Dualisme, “mind-body probleem” (= interactie tussen beide in de epifyse)
Globale schema (stimulus-verwerking-respons)
1.2 Hedendaagse opvatting
• Mentale processen zijn gebonden aan fysische systemen maar zijn niet te reduceren tot fysische processen.
• Psychologie is de wetenschap van het gedrag en de factoren die dit beïnvloeden (de zgn. gedragsdeterminanten).
– zowel fysisch als mentaal
– zowel zichtbaar als verborgen (“black box”)
– vaak meerdere factoren
– vaak complexe wisselwerking (interacties, dynamiek)
• Drie voorbeelden:
1. Rorschach inktvlekkentest (1884-1922)
INKTVLEKKENTEST als meting van persoonlijkheid: persoon projecteert elementen van zijn persoonlijkheid in
de symmetrische tekening, want voegt betekenis toe aan het betekenisloze
(lijkt op PAREIDOLIA, verschil is symmetrie)
Inktvlekken = ambigue genoeg voor interpretatie, maar symmetrie en geslotenheid vergemakkelijken dit.
“The midline always … holds everything to it”
Brein zoekt constant gekende patronen in toevallige structuren met lage info-inhoud.
Eenzelfde fenomeen (een interpretatie van een onduidelijke prikkel) wordt
door meerdere processen beïnvloed:
– puur perceptueel: verwerking van “input” beeld
– geheugen: oproepen van “beelden” van gekende voorwerpen (+ naam)
– emotionele reacties
– interpretaties i.f.v. persoonlijkheid, eigen verleden, verlangens, wensen, onbewuste drijfveren, …
Reactie van Andy Warhol (1920-1987) en Jackson Pollock (1912-1956)
2. Hawthorne onderzoek (1920)
Productiviteit van het werkvolk gaat omhoog bij verbeterde werkomstandigheden, eveneens bij vervolgens
verslechterende omstandig heden?? Conclusie: aandacht, erkenning en waardering zijn de rolspelende
factoren.
!! Dit leert ons dat we niet zomaar een voor de hand-liggende conclusie mogen trekken!
plausibele verklaringen niet steeds juist
steeds controle nodig
steeds meerdere alternatieve verklaringen mogelijk
niet enkel zoeken naar bevestiging van hypothese, ook proberen om hypothese te weerleggen
= (“Popper’s falsification”)
, 3. Betula studie: grootschalige Zweedse studie over “succesvol ouder worden”
• belangrijkste doel = achterhalen welke factoren bepalen of mensen succesvol ouder worden of juist niet
(vroegtijdig opsporen van dementie)
• basisopzet: – grootschalig populatie-onderzoek
– combinatie van longitudinaal en cross-sectioneel design
– heel veel factoren bevraagd en gemeten
soms verrassende resultaten
soms complexe samenhang tussen O.V. en A.V.
correlatie ≠ causatie
zoeken naar psychologische en niet-psychologische factoren
“Occam’s razor”: zo weinig mogelijke factoren & zo eenvoudig mogelijk om fenomeen te verklaren
Natuur versus geesteswetenschappen
DILTHEY (1833-1911):
De natuurwetenschappelijke benadering is ongeschikt voor het bestuderen van de menselijke werkelijkheid.
De psychologie zou de totale ervaring tot onderwerp moeten nemen, niet de gereduceerde ervaringen die door een
beperkt aantal factoren worden veroorzaakt in het laboratorium
Deze totale (onverminkte) ervaringen laten zich enkel van binnenuit begrijpen (“verstehen”) door inleving
(“Einfühlung”)
• psychologie moet zowel verklaren als begrijpen
• psychologie = zowel natuurwetenschap als geesteswetenschap
1.3 Positie naast andere wetenschappen
De psychologie vertoont telkens raakvlakken met andere wetenschappelijke disciplines.
Kan gezien worden als “hub science” = schakel tussen alle wetenschappelijke disciplines, maar vanuit zuiver
reductionistisch visie is zij niet fundamenteel toepasbaarder, zuiverder of abstracter dan de wiskunde
1.4 basisdomeinen van de psychologie
DUIJKER (1959): “Nomenclatuur en systematiek in de psychologie”
1. De methodenleer: het fundament van de psychologie waarop de overige vier basisdomeinen rusten; hier
wordt immers aangegeven hoe de psychologische fenomenen wetenschappelijk onderzocht moeten worden
2. De functieleer: de studie van de algemeen-menselijke functies of capaciteiten, zoals waarneming, denken,
taal, leren, emotie, …
3. De persoonlijkheidsleer: de studie van datgene waarin het individu uniek is en zich onderscheidt van
anderen, de individuele persoonlijkheid, zowel normaal als abnormaal
4. De ontwikkelingsleer: de studie van de ontwikkeling van de mens, van geboorte tot dood, in al zijn aspecten
(functies, persoonlijkheid, gedrag)
5. De gedragsleer: de studie van de gehele mens in zijn wisselwerking met de omgeving (fysisch en sociaal)
1.5 Geschiedenis van de psychologie
Psychologie = “kind” met als “moeder” de filosofie en als “vader” de fysiologie
filosofie: eeuwenlange discussies binnen de kenleer (epistemologie)
fysiologie: belangrijke ontdekkingen in de 18de eeuw
vb: “l’homme machine”: machine (maaksel) vs. organisme (groeisel)
Mens als machine, zowel fysisch als mentaal
Debat tussen rationalisme en empirisme:
rationalisme: alle kennis komt voort uit het verstand (het denken, de ratio), bvb. Kant
empirisme: alle kennis komt voort uit de zintuiglijke ervaringen (de empirie)
Inhoud
1. SITUERING VAN PSYCHOLOGIE ALS WETENSCHAP EN FUNCTIELEER ALS BASISDOMEIN .................................. 3
1.1 Begripsomschrijving ............................................................................................................................................ 3
1.2 Hedendaagse opvatting ...................................................................................................................................... 3
1.3 Positie naast andere wetenschappen ................................................................................................................. 4
1.4 basisdomeinen van de psychologie .................................................................................................................... 4
1.5 Geschiedenis van de psychologie ....................................................................................................................... 4
1.6 Stromingen in de psychologie ............................................................................................................................. 7
STRUCTURALISME ..................................................................................................................................................... 7
FUNCTIONALISME ..................................................................................................................................................... 7
GESTÄLTPSYCHOLOGIE.............................................................................................................................................. 8
BEHAVIORISME ......................................................................................................................................................... 9
COGNITIEVE PSYCHOLOGIE ..................................................................................................................................... 10
2. WAARNEMING / PERCEPTIE............................................................................................................................ 11
2.1 Basisnotities Oog & Brein .......................................................................................................................... 11
2.2 Bouwstenen ............................................................................................................................................. 11
Psychofysische bouwstenen ................................................................................................................................... 11
Neurofysiologische bouwstenen............................................................................................................................. 13
Tussen psychofysische en neurologische bouwstenen in....................................................................................... 14
2.2 Perceptuele organisatie (Gestaltpsychologie) ............................................................................................ 15
Perceptuele groepering .......................................................................................................................................... 16
Textuur segregatie .................................................................................................................................................. 17
Figuur-achtergrond organisatie .............................................................................................................................. 17
F-A organisatie & Perceptuele Multi-stabiliteit ...................................................................................................... 18
2.3 inferenties in de waarneming voorwerpsherkenning (cognitieve psychologie) ............................................ 23
2D en 3D vormperceptie ......................................................................................................................................... 23
Objectherkenning ................................................................................................................................................... 24
Scène-contexteffecten ............................................................................................................................................ 25
Categorisatie ........................................................................................................................................................... 25
Scèneperceptie ....................................................................................................................................................... 25
Enkele slotbeschouwingen “Bottum-up” & “top-down”/ “Feedforward” & “feedback” ...................................... 27
2.4 Alternatieve benaderingen ....................................................................................................................... 27
JAMES J. GIBSON (1904-1979) ............................................................................................................................... 27
DAVID MARR (1945-1980) ...................................................................................................................................... 29
, 2.5 Samenhang a.d.h.v. biologische bewegingsperceptie en diepteperceptie ................................................... 30
Biologische bewegingsperceptie............................................................................................................................. 30
Distabiele percept ................................................................................................................................................... 30
3. GEHEUGEN ..................................................................................................................................................... 34
3.1 Historisch perspectief ............................................................................................................................... 34
Consolidatie en verval ............................................................................................................................................. 34
Recentere studies en de rol van schema’s .............................................................................................................. 35
3.2 Modaal model van het geheugen .............................................................................................................. 37
Sensorieel register .................................................................................................................................................. 38
Basiskarakteristieken van het korte-termijn geheugen .......................................................................................... 38
Bijkomende evidentie voor KTG-LTG onderscheid ................................................................................................. 41
Bedenkingen KTG-LTG onderscheid ........................................................................................................................ 41
3.3 Alternatieven voor het modaal model van het geheugen ........................................................................... 42
Werkgeheugen ........................................................................................................................................................ 42
Levels of processing (CRAIK & LOCKHART, 1972) ................................................................................................... 43
3.4 Lange-termijn geheugen ........................................................................................................................... 44
Opslaan in LTG ........................................................................................................................................................ 44
Bewaren (“storage”) in LTG .................................................................................................................................... 46
Oproepen (“retrieval”) uit LTG................................................................................................................................ 48
3.5 Hoe goed is het geheugen echt? ................................................................................................................ 50
Foutieve herinneringen (“false memories”) ........................................................................................................... 50
DRM paradigma ...................................................................................................................................................... 52
Visueel geheugen .................................................................................................................................................... 53
4. AANDACHT .................................................................................................................................................... 55
4.1 Historisch overzicht .................................................................................................................................. 55
4.2 Selectieve aandacht .................................................................................................................................. 58
4.3 Spatiale aandacht ..................................................................................................................................... 61
4.4 Integratie ................................................................................................................................................. 63
5. SAMENHANG ................................................................................................................................................. 64
5.1 enkele functies die zich op het raakvlak bevinden tussen geheugen, waarneming en aandacht ................... 64
5.2 Kritische terugblik..................................................................................................................................... 69
5.3 Poging tot oplossingen .............................................................................................................................. 69
,1. SITUERING VAN PSYCHOLOGIE ALS WETENSCHAP EN FUNCTIELEER ALS BASISDOMEIN
1.1 Begripsomschrijving
“psychologie” is ontstaan door samenvoeging van twee Griekse begrippen psyche (ziel/geest) en logos
(woord/verhandeling → kennis/kunde)
dus: psychologie = zielkunde of wetenschap van de geest
OPM over “ziel” en “geest”: essentieel onderscheid geest-lichaam
– Plato: andere wetten voor geest dan voor ziel, door vrije wil
– René Descartes: Dualisme, “mind-body probleem” (= interactie tussen beide in de epifyse)
Globale schema (stimulus-verwerking-respons)
1.2 Hedendaagse opvatting
• Mentale processen zijn gebonden aan fysische systemen maar zijn niet te reduceren tot fysische processen.
• Psychologie is de wetenschap van het gedrag en de factoren die dit beïnvloeden (de zgn. gedragsdeterminanten).
– zowel fysisch als mentaal
– zowel zichtbaar als verborgen (“black box”)
– vaak meerdere factoren
– vaak complexe wisselwerking (interacties, dynamiek)
• Drie voorbeelden:
1. Rorschach inktvlekkentest (1884-1922)
INKTVLEKKENTEST als meting van persoonlijkheid: persoon projecteert elementen van zijn persoonlijkheid in
de symmetrische tekening, want voegt betekenis toe aan het betekenisloze
(lijkt op PAREIDOLIA, verschil is symmetrie)
Inktvlekken = ambigue genoeg voor interpretatie, maar symmetrie en geslotenheid vergemakkelijken dit.
“The midline always … holds everything to it”
Brein zoekt constant gekende patronen in toevallige structuren met lage info-inhoud.
Eenzelfde fenomeen (een interpretatie van een onduidelijke prikkel) wordt
door meerdere processen beïnvloed:
– puur perceptueel: verwerking van “input” beeld
– geheugen: oproepen van “beelden” van gekende voorwerpen (+ naam)
– emotionele reacties
– interpretaties i.f.v. persoonlijkheid, eigen verleden, verlangens, wensen, onbewuste drijfveren, …
Reactie van Andy Warhol (1920-1987) en Jackson Pollock (1912-1956)
2. Hawthorne onderzoek (1920)
Productiviteit van het werkvolk gaat omhoog bij verbeterde werkomstandigheden, eveneens bij vervolgens
verslechterende omstandig heden?? Conclusie: aandacht, erkenning en waardering zijn de rolspelende
factoren.
!! Dit leert ons dat we niet zomaar een voor de hand-liggende conclusie mogen trekken!
plausibele verklaringen niet steeds juist
steeds controle nodig
steeds meerdere alternatieve verklaringen mogelijk
niet enkel zoeken naar bevestiging van hypothese, ook proberen om hypothese te weerleggen
= (“Popper’s falsification”)
, 3. Betula studie: grootschalige Zweedse studie over “succesvol ouder worden”
• belangrijkste doel = achterhalen welke factoren bepalen of mensen succesvol ouder worden of juist niet
(vroegtijdig opsporen van dementie)
• basisopzet: – grootschalig populatie-onderzoek
– combinatie van longitudinaal en cross-sectioneel design
– heel veel factoren bevraagd en gemeten
soms verrassende resultaten
soms complexe samenhang tussen O.V. en A.V.
correlatie ≠ causatie
zoeken naar psychologische en niet-psychologische factoren
“Occam’s razor”: zo weinig mogelijke factoren & zo eenvoudig mogelijk om fenomeen te verklaren
Natuur versus geesteswetenschappen
DILTHEY (1833-1911):
De natuurwetenschappelijke benadering is ongeschikt voor het bestuderen van de menselijke werkelijkheid.
De psychologie zou de totale ervaring tot onderwerp moeten nemen, niet de gereduceerde ervaringen die door een
beperkt aantal factoren worden veroorzaakt in het laboratorium
Deze totale (onverminkte) ervaringen laten zich enkel van binnenuit begrijpen (“verstehen”) door inleving
(“Einfühlung”)
• psychologie moet zowel verklaren als begrijpen
• psychologie = zowel natuurwetenschap als geesteswetenschap
1.3 Positie naast andere wetenschappen
De psychologie vertoont telkens raakvlakken met andere wetenschappelijke disciplines.
Kan gezien worden als “hub science” = schakel tussen alle wetenschappelijke disciplines, maar vanuit zuiver
reductionistisch visie is zij niet fundamenteel toepasbaarder, zuiverder of abstracter dan de wiskunde
1.4 basisdomeinen van de psychologie
DUIJKER (1959): “Nomenclatuur en systematiek in de psychologie”
1. De methodenleer: het fundament van de psychologie waarop de overige vier basisdomeinen rusten; hier
wordt immers aangegeven hoe de psychologische fenomenen wetenschappelijk onderzocht moeten worden
2. De functieleer: de studie van de algemeen-menselijke functies of capaciteiten, zoals waarneming, denken,
taal, leren, emotie, …
3. De persoonlijkheidsleer: de studie van datgene waarin het individu uniek is en zich onderscheidt van
anderen, de individuele persoonlijkheid, zowel normaal als abnormaal
4. De ontwikkelingsleer: de studie van de ontwikkeling van de mens, van geboorte tot dood, in al zijn aspecten
(functies, persoonlijkheid, gedrag)
5. De gedragsleer: de studie van de gehele mens in zijn wisselwerking met de omgeving (fysisch en sociaal)
1.5 Geschiedenis van de psychologie
Psychologie = “kind” met als “moeder” de filosofie en als “vader” de fysiologie
filosofie: eeuwenlange discussies binnen de kenleer (epistemologie)
fysiologie: belangrijke ontdekkingen in de 18de eeuw
vb: “l’homme machine”: machine (maaksel) vs. organisme (groeisel)
Mens als machine, zowel fysisch als mentaal
Debat tussen rationalisme en empirisme:
rationalisme: alle kennis komt voort uit het verstand (het denken, de ratio), bvb. Kant
empirisme: alle kennis komt voort uit de zintuiglijke ervaringen (de empirie)
