Algemene rechtsleer
2021-2022
Deel I: wat is recht? ........................................................................................................................................ 3
Inleiding: een moeilijke vraag..................................................................................................................... 3
Titel I: Fundamentele transformaties van mensenmaatschappijen ............................................................. 5
Proloog: mensen zijn sociale wezens ............................................................................................................. 5
Hoofdstuk 1: samenlevingen van jager-voedselverzamelaars ....................................................................... 6
Hoofdstuk 2: Chiefdoms ................................................................................................................................ 7
Hoofdstuk 3: Rijken ........................................................................................................................................ 8
Hoofdstuk 4: Moderne staten........................................................................................................................ 9
Titel II: Kenmerken van recht .................................................................................................................... 12
Proloog: twee benaderingen ....................................................................................................................... 12
Hoofdstuk 1: Normatieve ordening ............................................................................................................. 13
Afdeling 1: het begrip ‘ordening’ en de centrale rol van normatieve verwachtingen in het recht......... 13
Afdeling 2: ordeningen en samenlevingstypes ....................................................................................... 14
Afdeling 3: concurrerende ordeningen: rechtspluralisme ...................................................................... 15
Hoofdstuk 2: Institutionele oorsprong......................................................................................................... 16
Hoofdstuk 3: Afdwingbaar ........................................................................................................................... 16
Hoofdstuk 4: gericht op of voortvloeiend uit ‘juiste’ ordening ................................................................... 18
Afdeling 1: de grondslag van regels en normatieve verwachtingen ....................................................... 18
Afdeling 2: het begrip ‘rechtvaardigheid’ ............................................................................................... 20
Afdeling 3: diverse stromingen in een rivier van rechtvaardigheid ........................................................ 23
Deel II: functies en finaliteit van het recht..................................................................................................... 33
Titel I: Functies van recht .......................................................................................................................... 33
Hoofdstuk 1: Gedragsafstemming ............................................................................................................... 34
Afdeling 1: bevordering groepscohesie .................................................................................................. 34
Afdeling 2: conflictvermijding ................................................................................................................. 34
Afdeling 3: conflictverwerking ................................................................................................................ 36
Hoofdstuk 2: besluitvorming binnen de groep ............................................................................................ 40
Titel II: Finaliteit van recht ........................................................................................................................ 41
Hoofdstuk 1: Codificatie .............................................................................................................................. 41
Hoofdstuk 2: Modificatie ............................................................................................................................. 42
Afdeling 1: opkomst, technieken en oriëntatie....................................................................................... 42
Afdeling 2: welvaart en welbevinden...................................................................................................... 44
Deel III: normen en hun samenhang.............................................................................................................. 48
Titel I: Wat is een (rechts)norm? ............................................................................................................... 48
Hoofdstuk 1: Descriptieve vs prescriptieve normen .................................................................................... 48
Hoofdstuk 2: Talige uitdrukkingen van normen .......................................................................................... 51
Afdeling 1: verifieerbare uitspraken ....................................................................................................... 52
Afdeling 2: geloofsuitspraken ................................................................................................................. 53
Afdeling 3: waarderingsuitspraken ......................................................................................................... 53
Afdeling 4: performatieve uitspraken ..................................................................................................... 56
Titel II: Algemene bestanddelen van rechtsregels ..................................................................................... 58
Hoofdstuk 1: Normsteller ............................................................................................................................ 58
Hoofdstuk 2: Normbestemmeling ............................................................................................................... 58
Hoofdstuk 3: Voorgeschreven gedrag ......................................................................................................... 59
, Afdeling 1: volledige en onvolledige rechtsregels................................................................................... 59
Afdeling 2: regulatieve uitspraken .......................................................................................................... 60
Afdeling 3: verduidelijkende uitspraken ................................................................................................. 61
Afdeling 4: veranderende en verwijzende uitspraken ............................................................................ 64
Afdeling 5: constitutieve uitspraken ....................................................................................................... 64
Hoofdstuk 4: Modaliteiten ........................................................................................................................... 65
Afdeling 1: vier modaliteiten................................................................................................................... 65
Afdeling 2: rechten en plichten ............................................................................................................... 70
Hoofdstuk 5: Geviseerde feitelijke situatie .................................................................................................. 77
Hoofdstuk 6: Concretiseringsgradaties ........................................................................................................ 78
Afdeling 1: gesloten normen ................................................................................................................... 78
Afdeling 2: open normen ........................................................................................................................ 78
Afdeling 3: algemene rechtsbeginselen .................................................................................................. 79
Afdeling 4: adagia.................................................................................................................................... 79
Titel III: De samenhang van rechtsregels: recht als systeem? .................................................................... 80
Hoofdstuk 1: Recht als dogmatisch systeem ............................................................................................... 81
Afdeling 1: uitwendig systeem ................................................................................................................ 81
Afdeling 2: inwendig systeem ................................................................................................................. 82
Hoofdstuk 2: Recht als sociaal systeem ....................................................................................................... 82
Hoofdstuk 3: Recht als chaotische janboel .................................................................................................. 85
Hoofdstuk 4: Twee metaforen ..................................................................................................................... 86
Afdeling 1: recht als taal.......................................................................................................................... 86
Afdeling 2: recht als stad ......................................................................................................................... 87
2
, Deel I: wat is recht?
Inleiding: een moeilijke vraag
à De ultieme definitie ontbreekt:
- Nog steeds zoeken juristen naar een definitie van hun rechtsbegrip
- Ook definitie uit basisbegrippen is niet perfect!
“Een geheel van gedragsregelen en ermee samenhangende institutionele
voorschriften, uitgevaardigd en gehandhaafd door of krachtens het maatschappelijk
gezag, met het oog op een doeltreffende, rechtszekere en rechtvaardige ordening
van de maatschappij.”
Hebben we wel een definitie nodig?
- In sommige vakgebieden (bv. chemie of fysica): geen behoefte aan een definitie
(chemicus kan perfect werken als chemicus zonder zich ooit af te vragen wat precies
‘de chemie’ is)
- In het recht: wel behoefte!
o Bv. rechter: moet ‘het recht’ toepassen (interpreteren en verder ontwikkelen)
o Onderzoek naar ‘het recht’ riskeert verkeerd te worden begrepen zonder
begripsomschrijving
Twee opvattingen:
- Essentialistische opvatting: recht heeft een essentie (= kernelement dat altijd en
overal aanwezig is en dat toelaat ‘recht’ te onderscheiden van andere fenomenen)
- Conventionalistische opvatting: zie hierna
Definities van recht: vergelijking met ‘families’
à Net als familieleden zijn de verschillende definities verwant aan elkaar, maar dat betekent
niet dat ze 1 specifieke eigenschap gemeenschappelijk hebben
Gevolg: “recht heeft geen essentiële kenmerken die altijd en overal waar zijn”
“recht is eender wat mensen door hun sociale praktijken identificeren & behandelen als
recht” (Brian Tamanaha)
Recht = een conventie en dus ‘standpunt-
of maatschappijafhankelijk
3
, Recht = ‘standpunt- of maatschappijafhankelijk’
= Afhankelijk van standpunt dat men inneemt over het begrip ‘recht’
= Afhankelijk van omschrijving die men aan ‘recht’ geeft
Of iets als ‘recht’ geldt, hangt af van het ‘familielid’ dat men voor ogen heeft
Bv. vraag: ‘Is abortus toegelaten volgens het recht?’ à ‘het’ recht vs ‘welk’ recht
- Antwoord M1 (‘religieus recht’): ‘Neen, wie dat zegt, heeft duidelijk de essentie van
recht niet begrepen’
- Antwoord M2 (‘Belgisch statelijk recht’): ‘Ja, althans onder bepaalde voorwaarden’
à Je kan niet spreken over wat geldt als recht, zonder zelf een standpunt in te nemen over
wat recht is.
Gevolgen conventionalistische opvatting:
Recht = relatief naar plaats en tijd
- Doorheen de tijd en geografische ruimte: verschillende vormen van recht
- ‘Recht’ is een sociale constructie (geconstrueerd door handelingen van mensen) met
een geschiedenis
Moeten we nu zwijgen over ‘recht’? à Neen: wel andere focus
- Niet op essentie van recht (of recht in zijn universele en tijdloze geheel)
- Wel op diverse kenmerken die men ermee in verband brengt:
o Geheel aan regels?
o Gericht op normatieve ordening?
o Rol handhaving?
o Rol rechtvaardigheid?
4
2021-2022
Deel I: wat is recht? ........................................................................................................................................ 3
Inleiding: een moeilijke vraag..................................................................................................................... 3
Titel I: Fundamentele transformaties van mensenmaatschappijen ............................................................. 5
Proloog: mensen zijn sociale wezens ............................................................................................................. 5
Hoofdstuk 1: samenlevingen van jager-voedselverzamelaars ....................................................................... 6
Hoofdstuk 2: Chiefdoms ................................................................................................................................ 7
Hoofdstuk 3: Rijken ........................................................................................................................................ 8
Hoofdstuk 4: Moderne staten........................................................................................................................ 9
Titel II: Kenmerken van recht .................................................................................................................... 12
Proloog: twee benaderingen ....................................................................................................................... 12
Hoofdstuk 1: Normatieve ordening ............................................................................................................. 13
Afdeling 1: het begrip ‘ordening’ en de centrale rol van normatieve verwachtingen in het recht......... 13
Afdeling 2: ordeningen en samenlevingstypes ....................................................................................... 14
Afdeling 3: concurrerende ordeningen: rechtspluralisme ...................................................................... 15
Hoofdstuk 2: Institutionele oorsprong......................................................................................................... 16
Hoofdstuk 3: Afdwingbaar ........................................................................................................................... 16
Hoofdstuk 4: gericht op of voortvloeiend uit ‘juiste’ ordening ................................................................... 18
Afdeling 1: de grondslag van regels en normatieve verwachtingen ....................................................... 18
Afdeling 2: het begrip ‘rechtvaardigheid’ ............................................................................................... 20
Afdeling 3: diverse stromingen in een rivier van rechtvaardigheid ........................................................ 23
Deel II: functies en finaliteit van het recht..................................................................................................... 33
Titel I: Functies van recht .......................................................................................................................... 33
Hoofdstuk 1: Gedragsafstemming ............................................................................................................... 34
Afdeling 1: bevordering groepscohesie .................................................................................................. 34
Afdeling 2: conflictvermijding ................................................................................................................. 34
Afdeling 3: conflictverwerking ................................................................................................................ 36
Hoofdstuk 2: besluitvorming binnen de groep ............................................................................................ 40
Titel II: Finaliteit van recht ........................................................................................................................ 41
Hoofdstuk 1: Codificatie .............................................................................................................................. 41
Hoofdstuk 2: Modificatie ............................................................................................................................. 42
Afdeling 1: opkomst, technieken en oriëntatie....................................................................................... 42
Afdeling 2: welvaart en welbevinden...................................................................................................... 44
Deel III: normen en hun samenhang.............................................................................................................. 48
Titel I: Wat is een (rechts)norm? ............................................................................................................... 48
Hoofdstuk 1: Descriptieve vs prescriptieve normen .................................................................................... 48
Hoofdstuk 2: Talige uitdrukkingen van normen .......................................................................................... 51
Afdeling 1: verifieerbare uitspraken ....................................................................................................... 52
Afdeling 2: geloofsuitspraken ................................................................................................................. 53
Afdeling 3: waarderingsuitspraken ......................................................................................................... 53
Afdeling 4: performatieve uitspraken ..................................................................................................... 56
Titel II: Algemene bestanddelen van rechtsregels ..................................................................................... 58
Hoofdstuk 1: Normsteller ............................................................................................................................ 58
Hoofdstuk 2: Normbestemmeling ............................................................................................................... 58
Hoofdstuk 3: Voorgeschreven gedrag ......................................................................................................... 59
, Afdeling 1: volledige en onvolledige rechtsregels................................................................................... 59
Afdeling 2: regulatieve uitspraken .......................................................................................................... 60
Afdeling 3: verduidelijkende uitspraken ................................................................................................. 61
Afdeling 4: veranderende en verwijzende uitspraken ............................................................................ 64
Afdeling 5: constitutieve uitspraken ....................................................................................................... 64
Hoofdstuk 4: Modaliteiten ........................................................................................................................... 65
Afdeling 1: vier modaliteiten................................................................................................................... 65
Afdeling 2: rechten en plichten ............................................................................................................... 70
Hoofdstuk 5: Geviseerde feitelijke situatie .................................................................................................. 77
Hoofdstuk 6: Concretiseringsgradaties ........................................................................................................ 78
Afdeling 1: gesloten normen ................................................................................................................... 78
Afdeling 2: open normen ........................................................................................................................ 78
Afdeling 3: algemene rechtsbeginselen .................................................................................................. 79
Afdeling 4: adagia.................................................................................................................................... 79
Titel III: De samenhang van rechtsregels: recht als systeem? .................................................................... 80
Hoofdstuk 1: Recht als dogmatisch systeem ............................................................................................... 81
Afdeling 1: uitwendig systeem ................................................................................................................ 81
Afdeling 2: inwendig systeem ................................................................................................................. 82
Hoofdstuk 2: Recht als sociaal systeem ....................................................................................................... 82
Hoofdstuk 3: Recht als chaotische janboel .................................................................................................. 85
Hoofdstuk 4: Twee metaforen ..................................................................................................................... 86
Afdeling 1: recht als taal.......................................................................................................................... 86
Afdeling 2: recht als stad ......................................................................................................................... 87
2
, Deel I: wat is recht?
Inleiding: een moeilijke vraag
à De ultieme definitie ontbreekt:
- Nog steeds zoeken juristen naar een definitie van hun rechtsbegrip
- Ook definitie uit basisbegrippen is niet perfect!
“Een geheel van gedragsregelen en ermee samenhangende institutionele
voorschriften, uitgevaardigd en gehandhaafd door of krachtens het maatschappelijk
gezag, met het oog op een doeltreffende, rechtszekere en rechtvaardige ordening
van de maatschappij.”
Hebben we wel een definitie nodig?
- In sommige vakgebieden (bv. chemie of fysica): geen behoefte aan een definitie
(chemicus kan perfect werken als chemicus zonder zich ooit af te vragen wat precies
‘de chemie’ is)
- In het recht: wel behoefte!
o Bv. rechter: moet ‘het recht’ toepassen (interpreteren en verder ontwikkelen)
o Onderzoek naar ‘het recht’ riskeert verkeerd te worden begrepen zonder
begripsomschrijving
Twee opvattingen:
- Essentialistische opvatting: recht heeft een essentie (= kernelement dat altijd en
overal aanwezig is en dat toelaat ‘recht’ te onderscheiden van andere fenomenen)
- Conventionalistische opvatting: zie hierna
Definities van recht: vergelijking met ‘families’
à Net als familieleden zijn de verschillende definities verwant aan elkaar, maar dat betekent
niet dat ze 1 specifieke eigenschap gemeenschappelijk hebben
Gevolg: “recht heeft geen essentiële kenmerken die altijd en overal waar zijn”
“recht is eender wat mensen door hun sociale praktijken identificeren & behandelen als
recht” (Brian Tamanaha)
Recht = een conventie en dus ‘standpunt-
of maatschappijafhankelijk
3
, Recht = ‘standpunt- of maatschappijafhankelijk’
= Afhankelijk van standpunt dat men inneemt over het begrip ‘recht’
= Afhankelijk van omschrijving die men aan ‘recht’ geeft
Of iets als ‘recht’ geldt, hangt af van het ‘familielid’ dat men voor ogen heeft
Bv. vraag: ‘Is abortus toegelaten volgens het recht?’ à ‘het’ recht vs ‘welk’ recht
- Antwoord M1 (‘religieus recht’): ‘Neen, wie dat zegt, heeft duidelijk de essentie van
recht niet begrepen’
- Antwoord M2 (‘Belgisch statelijk recht’): ‘Ja, althans onder bepaalde voorwaarden’
à Je kan niet spreken over wat geldt als recht, zonder zelf een standpunt in te nemen over
wat recht is.
Gevolgen conventionalistische opvatting:
Recht = relatief naar plaats en tijd
- Doorheen de tijd en geografische ruimte: verschillende vormen van recht
- ‘Recht’ is een sociale constructie (geconstrueerd door handelingen van mensen) met
een geschiedenis
Moeten we nu zwijgen over ‘recht’? à Neen: wel andere focus
- Niet op essentie van recht (of recht in zijn universele en tijdloze geheel)
- Wel op diverse kenmerken die men ermee in verband brengt:
o Geheel aan regels?
o Gericht op normatieve ordening?
o Rol handhaving?
o Rol rechtvaardigheid?
4
