Medische en Tandheelkundige Vakkennis 3 2021 Yeliz Aydin
Medische en Tandheelkundige Vakkennis 3
Inhoud
Hoofdstuk 2: Bacteriële structuur en anatomie ...................................................................................... 2
Hoofdstuk 3: Bacteriële fysiologie en genetica ....................................................................................... 7
Hoofdstuk 4: virussen en prionen ......................................................................................................... 13
Hoofdstuk 3: Recombinante DNA technologie in de microbiologie ..................................................... 19
Hoofdstuk 5: Pathogenese van microbiële ziekte ................................................................................. 22
Hoofdstuk 6: Diagnostische microbiologie en laboratorium methoden ............................................... 31
Hoofdstuk 8: Het immuunsysteem en de mondholte ........................................................................... 39
Hoofdstuk 9: De immuunrespons.......................................................................................................... 50
Responsiecollege Hoofdstuk 9: ......................................................................................................... 56
Hoofdstuk 7: Antimicrobiële chemotherapie ........................................................................................ 58
Hoofdstuk 10 Immuniteit en infectie .................................................................................................... 63
Hoofdstuk 30 Humaan immunodeficiëntie virus & aids ....................................................................... 68
Pagina 1 van 72
,Medische en Tandheelkundige Vakkennis 3 2021 Yeliz Aydin
Hoofdstuk 2: Bacteriële structuur en anatomie
Leerdoelen: Je kent de structuur en functie van bacteriële structuren en je bent op de hoogte van
bacteriële genetica (erfelijkheid), fysiologie (levensprocessen) en taxonomie (indeling organismen in
groepen)
Waarom microbiologie?
1. Microbiologie is belangrijk om processen in de mondholte te kunnen begrijpen → bij het
ontstaan van cariës en parodontitis zijn micro-organismen betrokken
2. Microbiologie is belangrijk om ziekteprocessen te kunnen begrijpen waar rekening mee moet
worden gehouden bij tandheelkundige behandelingen → bijv. infectieuze endocartitis:
ontstaat wanneer bacteriën uit de mond bij een bloedige ingreep bij de bloedbaan
terechtkomen. Deze bacteriën veroorzaken een ontsteking van de hartklep.
Indeling organismen:
Prokaryoten= eencelligen, geen celkern en geen andere organellen. Voorbeelden:
• Archaea/ oerbacterien: leven onder extreme omstandigheden, zoals in heet waterbronnen
of zout water. Ze kunnen methaan produceren en kunnen in de darmstelsel van herkauwers,
knaagdieren en mensen liggen.
• bacteria
Eukaryoten (eucarya) = meercelligen, met celkern (hierin zit DNA) en organellen
• planten
• dieren
• schimmels
• protozoa= eencellige eukaryoten, zoals zweep-, trilhaar en sporendiertjes.
Virussen ontbreken in de indeling → geen organismen, ze vallen niet onder de definitie ‘leven’
- Geen cel
- Ze kunnen niet zonder een gastheer leven → zonder een gastheer zijn ze inactief
- Virussen vallen wel onder de microbiologie= het vakgebied dat micro-organismen bestudeert
Bacterien:
Vorm → wordt bepaald door de stugge celwand
• Coccen= bolvormig
• Bacillen= staafvormig
• Spirocheten= spiraalvormig
• Pleomorf= variabele vorm (coc of bacil), ook
tussenvormen (coccobacil)
Rangschikking:
• Paren= diplo- (diplococca)
• Ketens= strepto- (streptobacillen)
• Druiventrossen= stafylo- (stafylococca)
• Hoeken t.o.v. elkaar (Corynebacterium)
Grootte: ca. 0.2 (menselijke cel is 5 μm)
Pagina 2 van 72
,Medische en Tandheelkundige Vakkennis 3 2021 Yeliz Aydin
Structuur bacterien:
• Celwand: buiten de celmembraan, het bepaalt de vorm van de
bacterie, omringt protoplast
Protoplast: bacterie met alleen een celmembraan en geen celwand
→ bacterie, schimmel en plantencellen hebben een protoplast.
Dieren hebben geen protoplast → een menselijke cel heeft geen
celwand, maar een menselijke cel is geen protoplast, omdat een
protoplast iets kunstmatigs is, waarbij een cel wel een celwand had
en die is ervan af gehaald (voor onderzoek)
• Capsule / glycocalyx laag: ligt om de celwand
• Flagel: in de celwand en celmembraan
• Fimbrium (fimbria) en pilus (pili): andere haarachtige structuren bij bacterien
Nucleoid: hier bevindt zich het genetisch materiaal → In een bacterie (prokaryoot) is het genetisch
materiaal niet omringd door een kernmembraan, omdat prokaryoten geen organellen hebben
Flagel, fibrium en pilus:
Flagel: zweepvormig organel voor beweging. Flagel is opgebouwd uit een Flagellin eiwit en het werkt
als een soort ‘Propeller’ (beweging). Flaggellen worden zelden gevonden bij cocca en frequent bij
bacillen.
Fimbrium (fimbria) en pilus (pili): haarachtige structuren → Fimbria en pili Korter dan flagel
Pilus:
- is opgebouwd uit Pilin eiwit en wordt met name gevonden bij gramnegatieve bacterien
- Pili spelen een rol bij de adhesie bacterie (hechting bacteriën aan receptoren op het
oppervlak van menselijke cellen)
- Gespecialiseerde pili zijn betrokken bij uitwisseling van DNA tussen bacterien → conjugatie
Glycocalyx en capsule
Glycocalyx (slijmlaag): slijmlaag die bestaat uit Polysaccharide → kan celwand van een bacterie
bedekken. Functies:
1. Hechting van bacterien aan structuren → vb. orale mucosa, elementen
2. bevordert vorming biofilm → vb. strepptococcus mutans= cariogeen bacterie → S. mutans
produceert extracellulaire polysacharides (glycocaliyx) in aanwezigheid van suikers →
extracellulaire polysacharides maken plaque extra plakkerig → bacterien blijven plakken
Capsule: Gel-achtige laag van polysaccharide of soms eiwit. Belangrijk voor:
1. Adhesie= hechting bacteriën aan menselijke weefsels of prothesen
2. Remming het immunologische proces fagocytose
Pagina 3 van 72
, Medische en Tandheelkundige Vakkennis 3 2021 Yeliz Aydin
3. Identificatie van bacteriën → aanwezigheid van capsule wordt met bepaalde test vastgesteld
4. De polysacharide uit de capsule worden gebruikt als antigeen in vaccin → de
antigeen wekken in het lichaam een immuunreactie op tegen de bacterie
Niet alle bacterien hebben een slijmlaag en capsule → bacterien kunnen niets
of 1 van de 2 bevatten
Verschil slijmlaag en capsule:
- slijmlaag is een dunne laag die los aan de cel is gebonden & een capsule is
dikker en strak aan de cel gebonden
- Capsule scherp beschermd & een slijmlaag is diffuser (= minder scherp
beschermd)
Celwand:
- Bepaalt vorm van bacterie
- Geeft stugheid
- Poreus en permeabel voor kleine stoffen
2 typen celwanden:
1. Gram positief → bestaat uit een dikke peptidoglycaan laag
2. Gram negatief → bestaat uit een dunne peptidoglycaan laag en een buitenmembraan.
Buitenmembraan bestaat uit:
• Lipopolysaccharide (LPS) → dit onderdeel van LPS is erg toxisch= endotoxine
• Porinen= eiwitten die werken als een porie → transport van hydrofiele moleculen
Periplasmatische ruimte (periplasma): ruimte
tussen twee membranen → ruimte tussen het
celmembraan en de peptidoglycaan laag. In een
periplasmatische ruimte kunnen enzymen
voorkomen. Hoewel de gram negatieve bacterie
maar 1 celwand heeft, geldt ook hier een
Periplasmatische ruimte (periplasma).
Bacterien worden ingedeeld op basis van hun
celwand.
Gram kleuring:
Gram kleuring → bepaalt of een bacterie gram positief of gram negatief is.
Werkwijze gramkleuring:
1. Hitte fixatie → Bacterien m.b.v. hitte fixeren op het microscoopglaasje
2. Bacterien kleuren met kristalviolet= paarse kleurstof die de bacterien een paarse kleur geeft
3. Teveel aan deze kleurstof wordt gewassen
4. Lugoloplossing (jodium en kaliumjodide in water) aanbrengen op glaasje → jodium uit de
oplossing vormt een complex met kristalviolet
5. Teveel aan lugol wegwassen
6. Ontkleuring met aceton of alcohol → maakt de gramnegatieve celwand meer poreus →
kristalviolet-jodium complex lekt weg uit de gram negatieve bacterie
- gram-negatieve bacterien raken de paarse kleur kwijt
- de dikke peptidoglycaan laag van de gram-positieve bacterien is ondoordringbaar voor
alcohol → paarse complex wordt vastgehouden in gram positieve bacterien
Pagina 4 van 72
Medische en Tandheelkundige Vakkennis 3
Inhoud
Hoofdstuk 2: Bacteriële structuur en anatomie ...................................................................................... 2
Hoofdstuk 3: Bacteriële fysiologie en genetica ....................................................................................... 7
Hoofdstuk 4: virussen en prionen ......................................................................................................... 13
Hoofdstuk 3: Recombinante DNA technologie in de microbiologie ..................................................... 19
Hoofdstuk 5: Pathogenese van microbiële ziekte ................................................................................. 22
Hoofdstuk 6: Diagnostische microbiologie en laboratorium methoden ............................................... 31
Hoofdstuk 8: Het immuunsysteem en de mondholte ........................................................................... 39
Hoofdstuk 9: De immuunrespons.......................................................................................................... 50
Responsiecollege Hoofdstuk 9: ......................................................................................................... 56
Hoofdstuk 7: Antimicrobiële chemotherapie ........................................................................................ 58
Hoofdstuk 10 Immuniteit en infectie .................................................................................................... 63
Hoofdstuk 30 Humaan immunodeficiëntie virus & aids ....................................................................... 68
Pagina 1 van 72
,Medische en Tandheelkundige Vakkennis 3 2021 Yeliz Aydin
Hoofdstuk 2: Bacteriële structuur en anatomie
Leerdoelen: Je kent de structuur en functie van bacteriële structuren en je bent op de hoogte van
bacteriële genetica (erfelijkheid), fysiologie (levensprocessen) en taxonomie (indeling organismen in
groepen)
Waarom microbiologie?
1. Microbiologie is belangrijk om processen in de mondholte te kunnen begrijpen → bij het
ontstaan van cariës en parodontitis zijn micro-organismen betrokken
2. Microbiologie is belangrijk om ziekteprocessen te kunnen begrijpen waar rekening mee moet
worden gehouden bij tandheelkundige behandelingen → bijv. infectieuze endocartitis:
ontstaat wanneer bacteriën uit de mond bij een bloedige ingreep bij de bloedbaan
terechtkomen. Deze bacteriën veroorzaken een ontsteking van de hartklep.
Indeling organismen:
Prokaryoten= eencelligen, geen celkern en geen andere organellen. Voorbeelden:
• Archaea/ oerbacterien: leven onder extreme omstandigheden, zoals in heet waterbronnen
of zout water. Ze kunnen methaan produceren en kunnen in de darmstelsel van herkauwers,
knaagdieren en mensen liggen.
• bacteria
Eukaryoten (eucarya) = meercelligen, met celkern (hierin zit DNA) en organellen
• planten
• dieren
• schimmels
• protozoa= eencellige eukaryoten, zoals zweep-, trilhaar en sporendiertjes.
Virussen ontbreken in de indeling → geen organismen, ze vallen niet onder de definitie ‘leven’
- Geen cel
- Ze kunnen niet zonder een gastheer leven → zonder een gastheer zijn ze inactief
- Virussen vallen wel onder de microbiologie= het vakgebied dat micro-organismen bestudeert
Bacterien:
Vorm → wordt bepaald door de stugge celwand
• Coccen= bolvormig
• Bacillen= staafvormig
• Spirocheten= spiraalvormig
• Pleomorf= variabele vorm (coc of bacil), ook
tussenvormen (coccobacil)
Rangschikking:
• Paren= diplo- (diplococca)
• Ketens= strepto- (streptobacillen)
• Druiventrossen= stafylo- (stafylococca)
• Hoeken t.o.v. elkaar (Corynebacterium)
Grootte: ca. 0.2 (menselijke cel is 5 μm)
Pagina 2 van 72
,Medische en Tandheelkundige Vakkennis 3 2021 Yeliz Aydin
Structuur bacterien:
• Celwand: buiten de celmembraan, het bepaalt de vorm van de
bacterie, omringt protoplast
Protoplast: bacterie met alleen een celmembraan en geen celwand
→ bacterie, schimmel en plantencellen hebben een protoplast.
Dieren hebben geen protoplast → een menselijke cel heeft geen
celwand, maar een menselijke cel is geen protoplast, omdat een
protoplast iets kunstmatigs is, waarbij een cel wel een celwand had
en die is ervan af gehaald (voor onderzoek)
• Capsule / glycocalyx laag: ligt om de celwand
• Flagel: in de celwand en celmembraan
• Fimbrium (fimbria) en pilus (pili): andere haarachtige structuren bij bacterien
Nucleoid: hier bevindt zich het genetisch materiaal → In een bacterie (prokaryoot) is het genetisch
materiaal niet omringd door een kernmembraan, omdat prokaryoten geen organellen hebben
Flagel, fibrium en pilus:
Flagel: zweepvormig organel voor beweging. Flagel is opgebouwd uit een Flagellin eiwit en het werkt
als een soort ‘Propeller’ (beweging). Flaggellen worden zelden gevonden bij cocca en frequent bij
bacillen.
Fimbrium (fimbria) en pilus (pili): haarachtige structuren → Fimbria en pili Korter dan flagel
Pilus:
- is opgebouwd uit Pilin eiwit en wordt met name gevonden bij gramnegatieve bacterien
- Pili spelen een rol bij de adhesie bacterie (hechting bacteriën aan receptoren op het
oppervlak van menselijke cellen)
- Gespecialiseerde pili zijn betrokken bij uitwisseling van DNA tussen bacterien → conjugatie
Glycocalyx en capsule
Glycocalyx (slijmlaag): slijmlaag die bestaat uit Polysaccharide → kan celwand van een bacterie
bedekken. Functies:
1. Hechting van bacterien aan structuren → vb. orale mucosa, elementen
2. bevordert vorming biofilm → vb. strepptococcus mutans= cariogeen bacterie → S. mutans
produceert extracellulaire polysacharides (glycocaliyx) in aanwezigheid van suikers →
extracellulaire polysacharides maken plaque extra plakkerig → bacterien blijven plakken
Capsule: Gel-achtige laag van polysaccharide of soms eiwit. Belangrijk voor:
1. Adhesie= hechting bacteriën aan menselijke weefsels of prothesen
2. Remming het immunologische proces fagocytose
Pagina 3 van 72
, Medische en Tandheelkundige Vakkennis 3 2021 Yeliz Aydin
3. Identificatie van bacteriën → aanwezigheid van capsule wordt met bepaalde test vastgesteld
4. De polysacharide uit de capsule worden gebruikt als antigeen in vaccin → de
antigeen wekken in het lichaam een immuunreactie op tegen de bacterie
Niet alle bacterien hebben een slijmlaag en capsule → bacterien kunnen niets
of 1 van de 2 bevatten
Verschil slijmlaag en capsule:
- slijmlaag is een dunne laag die los aan de cel is gebonden & een capsule is
dikker en strak aan de cel gebonden
- Capsule scherp beschermd & een slijmlaag is diffuser (= minder scherp
beschermd)
Celwand:
- Bepaalt vorm van bacterie
- Geeft stugheid
- Poreus en permeabel voor kleine stoffen
2 typen celwanden:
1. Gram positief → bestaat uit een dikke peptidoglycaan laag
2. Gram negatief → bestaat uit een dunne peptidoglycaan laag en een buitenmembraan.
Buitenmembraan bestaat uit:
• Lipopolysaccharide (LPS) → dit onderdeel van LPS is erg toxisch= endotoxine
• Porinen= eiwitten die werken als een porie → transport van hydrofiele moleculen
Periplasmatische ruimte (periplasma): ruimte
tussen twee membranen → ruimte tussen het
celmembraan en de peptidoglycaan laag. In een
periplasmatische ruimte kunnen enzymen
voorkomen. Hoewel de gram negatieve bacterie
maar 1 celwand heeft, geldt ook hier een
Periplasmatische ruimte (periplasma).
Bacterien worden ingedeeld op basis van hun
celwand.
Gram kleuring:
Gram kleuring → bepaalt of een bacterie gram positief of gram negatief is.
Werkwijze gramkleuring:
1. Hitte fixatie → Bacterien m.b.v. hitte fixeren op het microscoopglaasje
2. Bacterien kleuren met kristalviolet= paarse kleurstof die de bacterien een paarse kleur geeft
3. Teveel aan deze kleurstof wordt gewassen
4. Lugoloplossing (jodium en kaliumjodide in water) aanbrengen op glaasje → jodium uit de
oplossing vormt een complex met kristalviolet
5. Teveel aan lugol wegwassen
6. Ontkleuring met aceton of alcohol → maakt de gramnegatieve celwand meer poreus →
kristalviolet-jodium complex lekt weg uit de gram negatieve bacterie
- gram-negatieve bacterien raken de paarse kleur kwijt
- de dikke peptidoglycaan laag van de gram-positieve bacterien is ondoordringbaar voor
alcohol → paarse complex wordt vastgehouden in gram positieve bacterien
Pagina 4 van 72
