N.J. (Nick) Kuin 2599395 2197 woorden
Buurtwachten: een doorgeslagen preventiedroom of waardevolle toevoeging in de strijd tegen
onveiligheid?
Inleiding
‘Gewapend met zaklamp en zintuigen trekt buurtwacht Simon de wijk in’. Zo luidde op 15 januari
jongstleden het artikel van Omroep West over een buurtwacht in de Haagse wijk Rustenburg en
Oostbroek. Onderzoeken van Lub (2016a) en het Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid
door Lub (2019) wijzen uit dat Nederland circa 650 tot 700 van dit soort patrouillerende
buurtwachten kent. Vergeleken met een inventarisatie van Van der Land (2014) in 2012 zijn dit er
bijna vijf keer zoveel.
Uit deze cijfers blijkt dat buurtwachten een groeiend en serieus verschijnsel in Nederland is.
Mede op grond van deze constatering zal er in dit essay worden ingegaan op de groei van
buurtwachten en de positieve en negatieve gevolgen daarvan aan de hand van de centrale vraag:
Hoe kan de opkomst van buurtwachten in onze samenleving worden verklaard en wat zijn de
positieve en negatieve effecten van dit nieuwe fenomeen?
Definiëring
Buurtwachten zijn onderdeel van buurtpreventie. Door Scholte (2008) zijn buurtwachten
gecategoriseerd als ‘actief toezicht’ in de buurt. Het zijn groepen mensen die regelmatig door de wijk
patrouilleren en vaak in contact staan met de gemeente en politie (Lub, 2019). Tijdens patrouille
richten zij zich op overlastveroorzakers en verdachte personen, maar ook op rondslingerend vuil,
(poort)deuren die niet op slot zitten of buitenlampen die niet aan staan (Van der Land, 2014; Lub,
2016a). Dit essay richt zich op deze vorm van buurtpreventie, en niet op de passieve vormen van
buurtpreventie zoals whatsappgroepen. Hierbij dient wel de kanttekening te worden gemaakt dat
veel van de patrouillerende buurtwachten gedeeltelijk overlappen met de whatsappgroepen en hier
zelf ook gebruik van maken (Lub, 2016a; Lub & De Leeuw, 2019).
Opkomst buurtwachten
Ontstaan
De eerste buurtwachten in Nederland stammen uit het eind van de jaren tachtig (Van Noije &
Wittebrood, 2008; Terpstra, 2009), maar de laatste jaren heeft de populariteit pas echt een toevlucht
genomen. Het fenomeen buurtwachten vond echter zijn oorsprong in de Verenigde Staten rond het
eind van de jaren zestig uit een beweging die pleitte voor meer betrokkenheid van de burger bij het
voorkomen van criminaliteit (Titus, 1984).
Responsabilisering
Dat buurtwachten zo populair zijn geworden is mede toe te schrijven aan het begrip
responsabilisering. Dit begrip is met betrekking tot dit onderwerp door Garland (1996)
geïntroduceerd als een strategie van de overheid waarbij andere actoren en instanties actief worden
betrokken bij de preventie en bestrijding van criminaliteit en onveiligheid. Taken die voorheen
specifiek werden toegewezen aan de overheid en de politie worden nu neergezet als de morele
plicht van de samenleving. Doordat de verantwoordelijkheid voor rekening van meerdere partijen
komt, wordt er in de literatuur ook wel gesproken van een verschuiving van ‘government’ naar
‘governance’ (Pierre, 2000; Newman, 2001). Zoals Schuilenburg (2011) in het verlengde van Foucault
(1975) zegt: van een verticaal hiërarchisch model, naar een horizontaal model. Het eens
onaantastbare monopolie van de overheid op het gebied van veiligheidstaken verwaterd geleidelijk
, N.J. (Nick) Kuin 2599395 2197 woorden
(Garland, 1996; Johnston, 2001).
Deze ontwikkeling past goed in de tijdsgeest van de negentiger jaren: in de ‘high crime
societies’ (Garland, 2000), is de criminaliteit gestegen en is er een collectieve roep van de
maatschappij om oplossingen hiervoor (Bauman, 1999). De politie blijkt niet bij machte om aan de
stijgende eisen van de maatschappij te voldoen, waardoor er getwijfeld wordt aan autoriteit en de
legitimiteit van het politieapparaat (Reiner, 1992).
Ook in Nederland voltrekt de trend van responsabilisering zich. Zo wordt begin jaren
negentig in het beleid van de Nederlandse overheid gesproken over het uitgangspunt dat veiligheid
niet enkel de taak van de politie zou moeten zijn, maar het een gedeelde verantwoordelijkheid is van
meerdere actoren (Terpstra, 2008). Deze lijn is doorgetrokken. In het politierapport ‘Tegenhouden
Troef’ uit 2003 wordt specifiek gesproken over het tegenhouden van criminaliteit door een
multidisciplinaire verdeling van verantwoordelijkheden en plichten. Nederland volgt hierin het idee
van ‘community policing’ uit de Verenigde Staten en de nadruk komt te liggen op de interactie tussen
politie en de samenleving (Terpstra, 2009). Het oogpunt van de politie als vertrekpunt maakt plaats
voor het oogpunt van de burger (Gooren, Van Os & Rookhuijzen, 2013).
Securisering
Een andere factor die heeft bijgedragen aan de populariteitsstijging van buurtwachten is de
securisering van de samenleving. Volgens Zedner (2003) leven we, na de aanslagen van 9/11, in een
tijd waarin de wetenschappelijke interesse en het streven van de overheid naar veiligheid nog nooit
zo hoog op de agenda hebben gestaan. Vormen van machtsuitoefening vanuit de overheid worden
gerechtvaardigd met het idee dat zij bijdragen aan de maatschappelijke veiligheid. Het grootste
gevaar hiervan is volgens Zedner (2003) dat de belofte wordt gedaan dat er oplossingen zijn voor
onveiligheid - en dus criminaliteit - terwijl deze belofte niet kan worden waargemaakt. De
geschiedenis heeft immers uitgewezen dat criminaliteit een blijvend fenomeen is.
In het verlengde hiervan wijzen Prins en Bekkers (2011) erop dat de stijgende aandacht voor
veiligheid zich als het ware los van een objectief aantoonbare stijging van onveiligheid heeft
ontwikkeld. De opkomst van buurtwachten kan worden aangemerkt als een uiting van deze
securisering. In Nederland is dit met name te herkennen nu uit meerdere onderzoeken blijkt (Van der
Land, 2014; Lub & De Leeuw, 2015; Lub, 2016b) dat veel buurtwachten populair zijn geworden in
buurten die relatief gezien weinig met criminaliteit te kampen hebben. Het sluit aan bij wat
Schuilenburg (2019) de succesparadox noemt: hoe welvarender, veiliger en gezonder ons leven
wordt, hoe hysterischer we reageren op het laatste stukje onveiligheid dat er nog is.
Mensbeeld
Ook het mensbeeld van de huidige tijd heeft bijgedragen aan de opkomst van buurtwachten. Vanaf
de jaren negentig ontstaat een neoliberalistisch mensbeeld. Een mensbeeld dat gekenmerkt wordt
door rationaliteit, privatisering en deregulering (Garland, 2001). Menselijk handelen wordt hierbij in
economisch perspectief gezet; er is sprake van een calculerende burger die keuzes maakt op basis
van kosten en baten (Hennipman, 1945).
Dit mensbeeld komt terug in verschillende voorbeelden van preventie. Volgens Bennet
(1998) valt het onderscheid te maken tussen situationele -, gemeenschaps- en persoonsgerichte
preventie. Gemeenschapspreventie richt zich op de omgeving. Theorieën als de sociale
desorganisatietheorie (Shaw & McKay, 1942 [1969]) en de broken window theorie (Wilson & Kelling,
1982) zijn hierbij populair geworden. In het verlengde van de sociale desorganisatietheorie
ontwikkelde Sampson (1997) de collective efficacy theorie. Hij stelt dat in wijken waar weinig sociale
cohesie heerst, ook de informele controle op wat er gebeurt op straat laag is, waardoor criminaliteit
Buurtwachten: een doorgeslagen preventiedroom of waardevolle toevoeging in de strijd tegen
onveiligheid?
Inleiding
‘Gewapend met zaklamp en zintuigen trekt buurtwacht Simon de wijk in’. Zo luidde op 15 januari
jongstleden het artikel van Omroep West over een buurtwacht in de Haagse wijk Rustenburg en
Oostbroek. Onderzoeken van Lub (2016a) en het Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid
door Lub (2019) wijzen uit dat Nederland circa 650 tot 700 van dit soort patrouillerende
buurtwachten kent. Vergeleken met een inventarisatie van Van der Land (2014) in 2012 zijn dit er
bijna vijf keer zoveel.
Uit deze cijfers blijkt dat buurtwachten een groeiend en serieus verschijnsel in Nederland is.
Mede op grond van deze constatering zal er in dit essay worden ingegaan op de groei van
buurtwachten en de positieve en negatieve gevolgen daarvan aan de hand van de centrale vraag:
Hoe kan de opkomst van buurtwachten in onze samenleving worden verklaard en wat zijn de
positieve en negatieve effecten van dit nieuwe fenomeen?
Definiëring
Buurtwachten zijn onderdeel van buurtpreventie. Door Scholte (2008) zijn buurtwachten
gecategoriseerd als ‘actief toezicht’ in de buurt. Het zijn groepen mensen die regelmatig door de wijk
patrouilleren en vaak in contact staan met de gemeente en politie (Lub, 2019). Tijdens patrouille
richten zij zich op overlastveroorzakers en verdachte personen, maar ook op rondslingerend vuil,
(poort)deuren die niet op slot zitten of buitenlampen die niet aan staan (Van der Land, 2014; Lub,
2016a). Dit essay richt zich op deze vorm van buurtpreventie, en niet op de passieve vormen van
buurtpreventie zoals whatsappgroepen. Hierbij dient wel de kanttekening te worden gemaakt dat
veel van de patrouillerende buurtwachten gedeeltelijk overlappen met de whatsappgroepen en hier
zelf ook gebruik van maken (Lub, 2016a; Lub & De Leeuw, 2019).
Opkomst buurtwachten
Ontstaan
De eerste buurtwachten in Nederland stammen uit het eind van de jaren tachtig (Van Noije &
Wittebrood, 2008; Terpstra, 2009), maar de laatste jaren heeft de populariteit pas echt een toevlucht
genomen. Het fenomeen buurtwachten vond echter zijn oorsprong in de Verenigde Staten rond het
eind van de jaren zestig uit een beweging die pleitte voor meer betrokkenheid van de burger bij het
voorkomen van criminaliteit (Titus, 1984).
Responsabilisering
Dat buurtwachten zo populair zijn geworden is mede toe te schrijven aan het begrip
responsabilisering. Dit begrip is met betrekking tot dit onderwerp door Garland (1996)
geïntroduceerd als een strategie van de overheid waarbij andere actoren en instanties actief worden
betrokken bij de preventie en bestrijding van criminaliteit en onveiligheid. Taken die voorheen
specifiek werden toegewezen aan de overheid en de politie worden nu neergezet als de morele
plicht van de samenleving. Doordat de verantwoordelijkheid voor rekening van meerdere partijen
komt, wordt er in de literatuur ook wel gesproken van een verschuiving van ‘government’ naar
‘governance’ (Pierre, 2000; Newman, 2001). Zoals Schuilenburg (2011) in het verlengde van Foucault
(1975) zegt: van een verticaal hiërarchisch model, naar een horizontaal model. Het eens
onaantastbare monopolie van de overheid op het gebied van veiligheidstaken verwaterd geleidelijk
, N.J. (Nick) Kuin 2599395 2197 woorden
(Garland, 1996; Johnston, 2001).
Deze ontwikkeling past goed in de tijdsgeest van de negentiger jaren: in de ‘high crime
societies’ (Garland, 2000), is de criminaliteit gestegen en is er een collectieve roep van de
maatschappij om oplossingen hiervoor (Bauman, 1999). De politie blijkt niet bij machte om aan de
stijgende eisen van de maatschappij te voldoen, waardoor er getwijfeld wordt aan autoriteit en de
legitimiteit van het politieapparaat (Reiner, 1992).
Ook in Nederland voltrekt de trend van responsabilisering zich. Zo wordt begin jaren
negentig in het beleid van de Nederlandse overheid gesproken over het uitgangspunt dat veiligheid
niet enkel de taak van de politie zou moeten zijn, maar het een gedeelde verantwoordelijkheid is van
meerdere actoren (Terpstra, 2008). Deze lijn is doorgetrokken. In het politierapport ‘Tegenhouden
Troef’ uit 2003 wordt specifiek gesproken over het tegenhouden van criminaliteit door een
multidisciplinaire verdeling van verantwoordelijkheden en plichten. Nederland volgt hierin het idee
van ‘community policing’ uit de Verenigde Staten en de nadruk komt te liggen op de interactie tussen
politie en de samenleving (Terpstra, 2009). Het oogpunt van de politie als vertrekpunt maakt plaats
voor het oogpunt van de burger (Gooren, Van Os & Rookhuijzen, 2013).
Securisering
Een andere factor die heeft bijgedragen aan de populariteitsstijging van buurtwachten is de
securisering van de samenleving. Volgens Zedner (2003) leven we, na de aanslagen van 9/11, in een
tijd waarin de wetenschappelijke interesse en het streven van de overheid naar veiligheid nog nooit
zo hoog op de agenda hebben gestaan. Vormen van machtsuitoefening vanuit de overheid worden
gerechtvaardigd met het idee dat zij bijdragen aan de maatschappelijke veiligheid. Het grootste
gevaar hiervan is volgens Zedner (2003) dat de belofte wordt gedaan dat er oplossingen zijn voor
onveiligheid - en dus criminaliteit - terwijl deze belofte niet kan worden waargemaakt. De
geschiedenis heeft immers uitgewezen dat criminaliteit een blijvend fenomeen is.
In het verlengde hiervan wijzen Prins en Bekkers (2011) erop dat de stijgende aandacht voor
veiligheid zich als het ware los van een objectief aantoonbare stijging van onveiligheid heeft
ontwikkeld. De opkomst van buurtwachten kan worden aangemerkt als een uiting van deze
securisering. In Nederland is dit met name te herkennen nu uit meerdere onderzoeken blijkt (Van der
Land, 2014; Lub & De Leeuw, 2015; Lub, 2016b) dat veel buurtwachten populair zijn geworden in
buurten die relatief gezien weinig met criminaliteit te kampen hebben. Het sluit aan bij wat
Schuilenburg (2019) de succesparadox noemt: hoe welvarender, veiliger en gezonder ons leven
wordt, hoe hysterischer we reageren op het laatste stukje onveiligheid dat er nog is.
Mensbeeld
Ook het mensbeeld van de huidige tijd heeft bijgedragen aan de opkomst van buurtwachten. Vanaf
de jaren negentig ontstaat een neoliberalistisch mensbeeld. Een mensbeeld dat gekenmerkt wordt
door rationaliteit, privatisering en deregulering (Garland, 2001). Menselijk handelen wordt hierbij in
economisch perspectief gezet; er is sprake van een calculerende burger die keuzes maakt op basis
van kosten en baten (Hennipman, 1945).
Dit mensbeeld komt terug in verschillende voorbeelden van preventie. Volgens Bennet
(1998) valt het onderscheid te maken tussen situationele -, gemeenschaps- en persoonsgerichte
preventie. Gemeenschapspreventie richt zich op de omgeving. Theorieën als de sociale
desorganisatietheorie (Shaw & McKay, 1942 [1969]) en de broken window theorie (Wilson & Kelling,
1982) zijn hierbij populair geworden. In het verlengde van de sociale desorganisatietheorie
ontwikkelde Sampson (1997) de collective efficacy theorie. Hij stelt dat in wijken waar weinig sociale
cohesie heerst, ook de informele controle op wat er gebeurt op straat laag is, waardoor criminaliteit
