H1 Op zoek naar de fundamenten
Even droog als wereldzee
Het ‘Geografische Huis’ symboliseert de aarde waarop de mens woont en waar, met geografische kennis,
orde en vaste patronen in herkend kan worden zowel in de inrichting als op de leefwijze (Johann Gottfried
Herder, 1784).
De geografische wetenschap wordt in dit boek zelf ook als een huis gezien worden met vele kamers
(specialisaties) en vensters (benaderingen) die elk een ander uitzicht hebben. Sommige bewoners zijn
nauwelijks op de hoogte van elkaar. En natuurlijk zijn niet alle kamers even groot en oud.
Het boek beschrijft de geschiedenis van het geografische denken en verklaart veranderingen;
● internalistisch standpunt: geografie staat los van de maatschappelijke context
● externalistisch standpunt: het geografische denken wordt beïnvloedt door sociale, politieke en
economische factoren
Het boek stelt dat wetenschappers niet maatschappelijk worden afgedwongen maar wel worden gekleurd
door maatschappelijke randvoorwaarden.
Over afstanden en zelfdoding
Geografie wordt sinds een eeuw gedoceerd aan universiteiten, maar de wetenschappelijke geografie
komt voort uit de Klassieke Oudheid. Niet-wetenschappelijke geografie is waarschijnlijk zo oud als de
mensheid zelf.
● wetenschap: een activiteit met als kenmerken logisch denken, nauwkeurig waarnemen, openheid en
bereidheid tot discussie over de gevolgde procedures, objectiviteit en ongebondenheid, verlangen om
naast te beschrijven ook te verklaren.
De paragraaf stelt het onderzoek naar afstandsbesef en een onderzoek over seizoensgebonden
zelfdoding onder Utrechtse studenten onderdeel uit maken van niet-wetenschappelijke geografie. Het zijn
ideeën over de wijze waarop gebieden tot elkaar gesitueerd zijn en de relaties tussen mens en natuur. De
niet-wetenschappelijke geografie wordt opgevat als geosofie (subjective geographical ideas). Het gaat om
cognitieve kennis en voorstellingen en affectieve beelden en gevoelens. Geosofie maakt deel uit van de
mentaliteitsgeschiedenis (bestuderen van niet-wetenschappelijke denkbeelden van gewone mensen).
Geloofskennis en observatiekennis
De geografische kennis van Europeanen blijkt tot de 19e eeuw uit twee bronnen afkomstig; onfeilbaar
beschouwde boeken (Bijbel) en zintuigelijk waarneembare werkelijkheid.
Onfeilbare boeken worden mappae mundi genoemd; waardoor Amerika letterlijk een Nieuwe Wereld
werd. Waarnemingen van kooplieden, zeevaarders en soldaten waren vaak in strijd met wat de Bijbel hen
voorschreef.
Observatiekennis was vooral voor individuen de eigen woonomgeving. Hoe verder van het woongebied
af, hoe groter de geloofskennis (veronderstellingen en verhalen van anderen). Hierdoor onstonden ook
ideeën over inheemse samenlevingen die barbaars en anders waren. Dankzij ontdekkingsreizen heeft de
binnenkring (figuur 1.4) zich uitgebreid.
Ook geofictie (o.a. Utopia en Gulliver’s Travels) nam een toevlucht maar werd ontkracht door het invullen
van de wereldkaart, wat completeerde in de eerste decennia van de twintigste eeuw.
, Visies op de relatie mens-natuur
Drie kernvisies over de relatie tussen mens en natuur (Glacken, 1967):
● de aarde is door God geschapen en de mens is de ‘huisbewaarder’
● de aarde beïnvloedt, door klimaat, reliëf en kust het doen en laten van de mens
● de mens beïnvloedt de aarde; de wereld is maakbaar
De visies hangen samen met verschillende mensbeelden, welke verandert zijn door onder meer
secularisatie:
● mens is een actief handelend wezen met grote mate van vrijheid en verantwoordelijkheid
● mens is een product van hun omgeving, als marionetten
1. De mens als despoot uitbuiting en onderwerping van de natuur door de
mens; de natuur heeft gebruikswaarde
2. De mens als verlicht heerser uitbuiting met besef van beperkte draagkracht
3. De mens als rentmeester beheer van de natuur met verantwoordelijkheid
4. De mens als partner van de natuur gelijkwaardigheid: gebruikswaarde maar ook
intrinsieke waarde
5. De mens als participant aan de natuur mens is deelnemer aan een groter geheel
6. De mens als een met de natuur mystieke, spiritueel
Ideeëngeschiedenis
De studie van historische ontwikkeling van standpunten, opvattingen en veronderstellingen van
wetenschappelijk onderlegde denkers heet de ideeëngeschiedenis; iets wat dit boek dus is. Geografie is
een wetenschap die lang geen specialismen kende.
H2 De geografiebeoefening tot omstreeks 1870
De twee tradities van de antieke geografie
De Grieks-Romeinse geografie kende twee tradities;
● De histografische/logografische traditie (vertellend/beschrijvend, volkenkunde, geschiedenis,
theologie etc.)
● mathematisch-cartografische traditie (astronomie, wis- en natuurkunde)
De eerste traditie wordt veelal gekoppeld aan Grieks-Romeins geograaf Strabo die beschrijvingen van
landen en volkeren maakten in een zeventiendelige Geographika. Naast geïllustreerde beschrijvingen
probeerde hij sociale en culturele verschijnselen in relatie te brengen met zowel lokale fysische milieu en
het klimaat en de ligging ten opzichte van de Klassiek-Romeinse beschaving. Strabo is eigenlijk
grondlegger van begrippen site/situation.
Ptolemaeus is verbonden aan de mathematisch-cartografische traditie door zijn geocentrische
wereldbeeld (aarde is middelpunt van het heelal). Tevens deed hij aan streekbeschrijvingen (chorografie).
, De klassieke traditie kan doorgetrokken worden in de meer hedendaagse geografie. Uit de logografische
traditie kwamen regionale geografiën voort, welke vaak meer journalistiek van aard is (National
Geographic). Dit wordt idiografisch genoemd. Daar tegenover staat de nomothetische geografie welke
zoekt naar algemeen geldende wetten
Middeleeuwen: in de schaduw van de kerk
De klassieke oudheid geldt als de eerste periode van hoogconjuctuur van de geografie door de territoriale
expansie. In christelijk Europa in de Middeleeuwen was hier totaal geen sprake van; theologie heerste.
Als kanttekening wordt geschetst dat de islamitische wereld wel een geografische traditie floreerde:
Arabische geleerden vertaalden en completeerde de klassieke kennis → al-Idrisi en Ibn Batuta
Renaissance en barok: wederopbloei en herfsttij
Eurocentrisch wordt de Renaissance als de tweede periode van hoogconjuctuur gezien (15e - 17e eeuw).
Dankzij secularisatie en ontdekkingsreizen bloeide de geografie weer op. Het was vooral de
mathematisch-cartografische traditie die heerste (laatste decennia tijdperk van Nederlandse
cartografische hoogstandjes). In dit tijdperk werd begonnen met het invullen van de wereldkaart.
Er was geringe aandacht voor logografische tradities (Napoleon waardeerde Geographika) en er werden
ook wel reisverslagen geschreven welke vooral op avontuur gericht waren (Nova Zembla). De
encyclopedieën van die tijd waren niet zo uitgebreid en goed als die van Strabo.
De staatsvorming in Europa zorgde voor gedetailleerdere beschrijvingen en kregen een kwantitatief
karakter. De regionale geografie had een fysico-theologisch karakter; de omgeving stond in dienst van
God. De logografische traditie stagneerde wanneer de grote ontdekkingen gedaan waren.
Twee eenlingen: Alexander von Humboldt en Carl Ritter
Aan het eind van de achttiende eeuw werd de wens tot territoriale expansie weer groter maar de
geografie bloeide op door het werk van twee eenlingen. De eerste helft van de 19e eeuw werd de derde
bloeiperiode van de geografie.
Alexander von Humboldt wordt maatschappelijk gezien als de grondlegger van de wetenschappelijke,
vooral fysische geografie.. Hij was een reislustige Pruisische baron die een expeditie maakte naar
Midden- en Zuid-Amerika en deze vastlegde in reisverslagen waar hij waarnemingen en instrumentele
metingen koppelde. Humboldt was de eerste die speurde naar verbanden, samenhangen tussen
empirisch waargenomen en opgemeten verschijnselen en zocht ook naar verklaringen (VB: de hoogte
van het gebied hangt samen met de temperatuur en de ligging ten opzichte van de zee). Hij toonde aan
dat verschijnselen daar niet toevallig voorkomen maar met elkaar samenhangen (holistisch denken).
Hierdoor kon hij voorspellingen in andere, vergelijkbare gebieden doen (diamanten in Oeral). Zijn faam
zorgde voor dat hij een onderzoeksreis maakte naar Oeral en Siberië voor de Russische tsaar.
Carl Ritter was een tijd-, land- en vakgenoot. Ritter was geïnteresseerd in verbanden tussen de
geografische omgeving en de geschiedenis van de mens, in een perspectief van ruimte en tijd. Hij
publiceerde o.a. Europa-boekje. Ritter staat aan de grondslag van de regionale sociale geografie maar hij
wordt tegenwoordig niet meer geaccepteerd door zijn christelijke fysico-theologische inslag. Hij meende
bijvoorbeeld dat elk continent een taak had gekregen van God. Ritter was een ‘leunstoelgeograaf’ die
doceerde aan de universiteit in Berlijn.
Beide wetenschappers sterven in 1859.
Even droog als wereldzee
Het ‘Geografische Huis’ symboliseert de aarde waarop de mens woont en waar, met geografische kennis,
orde en vaste patronen in herkend kan worden zowel in de inrichting als op de leefwijze (Johann Gottfried
Herder, 1784).
De geografische wetenschap wordt in dit boek zelf ook als een huis gezien worden met vele kamers
(specialisaties) en vensters (benaderingen) die elk een ander uitzicht hebben. Sommige bewoners zijn
nauwelijks op de hoogte van elkaar. En natuurlijk zijn niet alle kamers even groot en oud.
Het boek beschrijft de geschiedenis van het geografische denken en verklaart veranderingen;
● internalistisch standpunt: geografie staat los van de maatschappelijke context
● externalistisch standpunt: het geografische denken wordt beïnvloedt door sociale, politieke en
economische factoren
Het boek stelt dat wetenschappers niet maatschappelijk worden afgedwongen maar wel worden gekleurd
door maatschappelijke randvoorwaarden.
Over afstanden en zelfdoding
Geografie wordt sinds een eeuw gedoceerd aan universiteiten, maar de wetenschappelijke geografie
komt voort uit de Klassieke Oudheid. Niet-wetenschappelijke geografie is waarschijnlijk zo oud als de
mensheid zelf.
● wetenschap: een activiteit met als kenmerken logisch denken, nauwkeurig waarnemen, openheid en
bereidheid tot discussie over de gevolgde procedures, objectiviteit en ongebondenheid, verlangen om
naast te beschrijven ook te verklaren.
De paragraaf stelt het onderzoek naar afstandsbesef en een onderzoek over seizoensgebonden
zelfdoding onder Utrechtse studenten onderdeel uit maken van niet-wetenschappelijke geografie. Het zijn
ideeën over de wijze waarop gebieden tot elkaar gesitueerd zijn en de relaties tussen mens en natuur. De
niet-wetenschappelijke geografie wordt opgevat als geosofie (subjective geographical ideas). Het gaat om
cognitieve kennis en voorstellingen en affectieve beelden en gevoelens. Geosofie maakt deel uit van de
mentaliteitsgeschiedenis (bestuderen van niet-wetenschappelijke denkbeelden van gewone mensen).
Geloofskennis en observatiekennis
De geografische kennis van Europeanen blijkt tot de 19e eeuw uit twee bronnen afkomstig; onfeilbaar
beschouwde boeken (Bijbel) en zintuigelijk waarneembare werkelijkheid.
Onfeilbare boeken worden mappae mundi genoemd; waardoor Amerika letterlijk een Nieuwe Wereld
werd. Waarnemingen van kooplieden, zeevaarders en soldaten waren vaak in strijd met wat de Bijbel hen
voorschreef.
Observatiekennis was vooral voor individuen de eigen woonomgeving. Hoe verder van het woongebied
af, hoe groter de geloofskennis (veronderstellingen en verhalen van anderen). Hierdoor onstonden ook
ideeën over inheemse samenlevingen die barbaars en anders waren. Dankzij ontdekkingsreizen heeft de
binnenkring (figuur 1.4) zich uitgebreid.
Ook geofictie (o.a. Utopia en Gulliver’s Travels) nam een toevlucht maar werd ontkracht door het invullen
van de wereldkaart, wat completeerde in de eerste decennia van de twintigste eeuw.
, Visies op de relatie mens-natuur
Drie kernvisies over de relatie tussen mens en natuur (Glacken, 1967):
● de aarde is door God geschapen en de mens is de ‘huisbewaarder’
● de aarde beïnvloedt, door klimaat, reliëf en kust het doen en laten van de mens
● de mens beïnvloedt de aarde; de wereld is maakbaar
De visies hangen samen met verschillende mensbeelden, welke verandert zijn door onder meer
secularisatie:
● mens is een actief handelend wezen met grote mate van vrijheid en verantwoordelijkheid
● mens is een product van hun omgeving, als marionetten
1. De mens als despoot uitbuiting en onderwerping van de natuur door de
mens; de natuur heeft gebruikswaarde
2. De mens als verlicht heerser uitbuiting met besef van beperkte draagkracht
3. De mens als rentmeester beheer van de natuur met verantwoordelijkheid
4. De mens als partner van de natuur gelijkwaardigheid: gebruikswaarde maar ook
intrinsieke waarde
5. De mens als participant aan de natuur mens is deelnemer aan een groter geheel
6. De mens als een met de natuur mystieke, spiritueel
Ideeëngeschiedenis
De studie van historische ontwikkeling van standpunten, opvattingen en veronderstellingen van
wetenschappelijk onderlegde denkers heet de ideeëngeschiedenis; iets wat dit boek dus is. Geografie is
een wetenschap die lang geen specialismen kende.
H2 De geografiebeoefening tot omstreeks 1870
De twee tradities van de antieke geografie
De Grieks-Romeinse geografie kende twee tradities;
● De histografische/logografische traditie (vertellend/beschrijvend, volkenkunde, geschiedenis,
theologie etc.)
● mathematisch-cartografische traditie (astronomie, wis- en natuurkunde)
De eerste traditie wordt veelal gekoppeld aan Grieks-Romeins geograaf Strabo die beschrijvingen van
landen en volkeren maakten in een zeventiendelige Geographika. Naast geïllustreerde beschrijvingen
probeerde hij sociale en culturele verschijnselen in relatie te brengen met zowel lokale fysische milieu en
het klimaat en de ligging ten opzichte van de Klassiek-Romeinse beschaving. Strabo is eigenlijk
grondlegger van begrippen site/situation.
Ptolemaeus is verbonden aan de mathematisch-cartografische traditie door zijn geocentrische
wereldbeeld (aarde is middelpunt van het heelal). Tevens deed hij aan streekbeschrijvingen (chorografie).
, De klassieke traditie kan doorgetrokken worden in de meer hedendaagse geografie. Uit de logografische
traditie kwamen regionale geografiën voort, welke vaak meer journalistiek van aard is (National
Geographic). Dit wordt idiografisch genoemd. Daar tegenover staat de nomothetische geografie welke
zoekt naar algemeen geldende wetten
Middeleeuwen: in de schaduw van de kerk
De klassieke oudheid geldt als de eerste periode van hoogconjuctuur van de geografie door de territoriale
expansie. In christelijk Europa in de Middeleeuwen was hier totaal geen sprake van; theologie heerste.
Als kanttekening wordt geschetst dat de islamitische wereld wel een geografische traditie floreerde:
Arabische geleerden vertaalden en completeerde de klassieke kennis → al-Idrisi en Ibn Batuta
Renaissance en barok: wederopbloei en herfsttij
Eurocentrisch wordt de Renaissance als de tweede periode van hoogconjuctuur gezien (15e - 17e eeuw).
Dankzij secularisatie en ontdekkingsreizen bloeide de geografie weer op. Het was vooral de
mathematisch-cartografische traditie die heerste (laatste decennia tijdperk van Nederlandse
cartografische hoogstandjes). In dit tijdperk werd begonnen met het invullen van de wereldkaart.
Er was geringe aandacht voor logografische tradities (Napoleon waardeerde Geographika) en er werden
ook wel reisverslagen geschreven welke vooral op avontuur gericht waren (Nova Zembla). De
encyclopedieën van die tijd waren niet zo uitgebreid en goed als die van Strabo.
De staatsvorming in Europa zorgde voor gedetailleerdere beschrijvingen en kregen een kwantitatief
karakter. De regionale geografie had een fysico-theologisch karakter; de omgeving stond in dienst van
God. De logografische traditie stagneerde wanneer de grote ontdekkingen gedaan waren.
Twee eenlingen: Alexander von Humboldt en Carl Ritter
Aan het eind van de achttiende eeuw werd de wens tot territoriale expansie weer groter maar de
geografie bloeide op door het werk van twee eenlingen. De eerste helft van de 19e eeuw werd de derde
bloeiperiode van de geografie.
Alexander von Humboldt wordt maatschappelijk gezien als de grondlegger van de wetenschappelijke,
vooral fysische geografie.. Hij was een reislustige Pruisische baron die een expeditie maakte naar
Midden- en Zuid-Amerika en deze vastlegde in reisverslagen waar hij waarnemingen en instrumentele
metingen koppelde. Humboldt was de eerste die speurde naar verbanden, samenhangen tussen
empirisch waargenomen en opgemeten verschijnselen en zocht ook naar verklaringen (VB: de hoogte
van het gebied hangt samen met de temperatuur en de ligging ten opzichte van de zee). Hij toonde aan
dat verschijnselen daar niet toevallig voorkomen maar met elkaar samenhangen (holistisch denken).
Hierdoor kon hij voorspellingen in andere, vergelijkbare gebieden doen (diamanten in Oeral). Zijn faam
zorgde voor dat hij een onderzoeksreis maakte naar Oeral en Siberië voor de Russische tsaar.
Carl Ritter was een tijd-, land- en vakgenoot. Ritter was geïnteresseerd in verbanden tussen de
geografische omgeving en de geschiedenis van de mens, in een perspectief van ruimte en tijd. Hij
publiceerde o.a. Europa-boekje. Ritter staat aan de grondslag van de regionale sociale geografie maar hij
wordt tegenwoordig niet meer geaccepteerd door zijn christelijke fysico-theologische inslag. Hij meende
bijvoorbeeld dat elk continent een taak had gekregen van God. Ritter was een ‘leunstoelgeograaf’ die
doceerde aan de universiteit in Berlijn.
Beide wetenschappers sterven in 1859.
