SAMENVATTING
GESCHIEDENIS V/H
PUBLIEKRECHT EN POLITIEK
Samenvatting PowerPoint, nota’s en boek
,Inhoudsopgave
HOOFDSTUK 1. INLEIDING: DEFINITIE, DOELSTELINGEN EN AANPAK ................................................................ 5
1. DEFINITIE................................................................................................................................................... 5
1.1 Geschiedenis ................................................................................................................................... 5
1.2 Politiek ............................................................................................................................................. 8
1.3 Publiekrecht .................................................................................................................................... 9
2. DOELSTELLINGEN VAN DEZE CURSUS ..................................................................................................... 13
2.1 Publiekrechtelijke basisbegrippen ................................................................................................ 13
2.2 Recht als instrument v/d macht .................................................................................................... 14
2.3 Inzicht leidt tot relativering en kritiek ........................................................................................... 15
2.4 Mijlpalen en culturele bagage ....................................................................................................... 16
2.5 Tendenzen ..................................................................................................................................... 17
2.6 Juridische en andere legitimaties .................................................................................................. 17
3. AANPAK................................................................................................................................................... 19
3.1 Afbakening v/h terrein .................................................................................................................. 19
HOOFDSTUK 2. DE FUNDAMENTEN UIT DE OUDHEID ..................................................................................... 20
1. DE OUDSTE BOUWSTENEN V/H PUBLIEKRECHT ..................................................................................... 20
1.1 De bakermat aan de Middellandse Zee......................................................................................... 20
1.2 Democratie, oligarchie, monarchie ............................................................................................... 21
2. HET SPONTANE GEGROEIDE RECHT: HET GEWOONTERECHT ................................................................ 22
2.1 Wat is gewoonte? Legitimatie en bron ......................................................................................... 22
2.2 Bestaansvoorwaarden ................................................................................................................... 23
2.3 Kenmerken .................................................................................................................................... 23
3. HET RECHT WORDT EEN AUTONOM WETENSCHAP: HET ROMEINSE RECHT ......................................... 24
3.1 Belang en periodisering ................................................................................................................. 24
3.2 Een kort historisch overzicht ......................................................................................................... 25
4. DE KERK ................................................................................................................................................... 35
4.1 De eerste drie eeuwen .................................................................................................................. 35
4.2 De Christianisering v/d vierde eeuw ............................................................................................. 35
4.3 De Kerk als brug tussen Oudheid en Middeleeuwen .................................................................... 36
HOOFDSTUK 3. DE (VROEGE EN VOLLE) MIDDELEEUWEN .............................................................................. 36
1. DE GERMAANSE VERWOESTINGEN EN HEROPBOUW ............................................................................ 36
1.1 Van Romeinen naar Germanen: een publiekrechtelijke “achteruitgang”? ................................... 36
1.2 Publiekrecht bij de Franken? ......................................................................................................... 39
1.3 De Karolingische Renaissance ....................................................................................................... 41
1.4 Het Karolingische recht ................................................................................................................. 43
1.5 Het leenstelsel: oorsprong en latere evolutie ............................................................................... 43
2. DE VERBROKKELING VAN MACHT EN RECHT (9de- 10de EEUW) .............................................................. 51
2.1 De ondergang v/h Karolingische rijk: de macht verbrokkelt ......................................................... 51
2.2 Enkel grenzen aan de verbrokkeling ............................................................................................. 55
HOOFDSTUK 4. DE LATE MIDDELEEUWEN: SOEVEREINITEITS-AANSPRAKEN VERSUS COMMUNALISME,
CONSTITUTIONALISME EN PARLEMENTARISME ............................................................................................. 57
1. COMMUNALISME (DE STEDEN) .............................................................................................................. 57
1.1 Stadsrechten ................................................................................................................................. 57
1.2 Stadpoorters: de eerste burgers ................................................................................................... 57
1.3 De macht in de steden en de steden aan de macht ...................................................................... 57
2. DE SOEVEREINE VORST EN HET MINDER SOEVEREINE VLAANDEREN .................................................... 57
1
, 2.1 Het soevereiniteitsstreven in theorie en praktijk .......................................................................... 57
2.2 Het Vlaamse soevereiniteitsstreven en 1302 ................................................................................ 57
3. CONSTITUTIONALISME............................................................................................................................ 57
3.1 Algemeen ...................................................................................................................................... 57
3.2 Engeland ........................................................................................................................................ 57
3.3 Constituties in de Zuidelijke Nederlanden? .................................................................................. 57
4. PARLEMENTARISME ................................................................................................................................ 57
4.1 Terminologische evoluties: curia, raad, parlement en vertegenwoordiging ................................ 57
4.2 Engeland ........................................................................................................................................ 57
4.3 Parlementen in de Zuidelijke Nederlanden? ................................................................................. 57
4.4 Evaluatie: vertegenwoordiging en democratie ............................................................................. 57
5. EEN VERNIEUWDE KERK ......................................................................................................................... 58
5.1 De Gregoriaanse hervorming en de investituurstrijd .................................................................... 62
5.2 De geboorte v/d canonistiek ......................................................................................................... 64
6. DE RENAISSANCE VAN DE TWAALFDE EEUW ......................................................................................... 66
6.1 De herboren rechtswetenschap en haar invloed op het publiekrecht ......................................... 66
6.2 De (her)geboorte v/d wetgeving ................................................................................................... 68
6.3 Begin v/d bureaucratisering .......................................................................................................... 69
6.4 De invloed v/d rechtswetenschap op strafrecht ........................................................................... 70
6.5 Het succes v/d Romeinsrechtelijke receptie ................................................................................. 73
HOOFDSTUK 5. DE VROEGMODERNE TIJD: ONTWIKKELING VAN DE SOEVEREINE NATIONALE STAAT ....... 74
1. BOURGONDISCHE, SPAANSE, OOSTENRIJKSE EN BIJNA ONAFHANKELIJKE NEDERLANDEN ................... 74
1.1 De Bourgondiërs, Keizer Karel en de 17 provinciën ...................................................................... 74
1.2 De scheuring v/d Nederlanden ..................................................................................................... 78
1.3 Albrecht en Isabella: quasi-soevereine vorsten in de Zuidelijke Nederlanden ............................. 81
1.4 De latere Spaanse en Oostenrijkse periode in de Zuidelijke Nederlanden ................................... 82
2. DE UITBOUW VAN DE STAATSMACHT .................................................................................................... 84
2.1 De theoretische onderbouwing v/h absolutisme .......................................................................... 84
2.2 Het absolutisme in praktijk ........................................................................................................... 89
2.3 Het verplicht absolutisme en het Natuurrecht ............................................................................. 93
2.4 Bureaucratisering: de boom der instellingen ................................................................................ 96
3. DE EVOLUTIE VAN HET RECHT .............................................................................................................. 101
3.1 Wetgeving, codificatie, homologatie .......................................................................................... 101
3.2 Verschriftelijking v/h recht .......................................................................................................... 101
3.3 De humanisering v/h gruwelijke strafrecht ................................................................................. 101
HOOFDTUK 6. REVOLUTIES LUIDEN DE DOODSKLOK OVER HET ANCIEN REGIME ......................................... 101
1. DE VERENIGDE STATEN VAN AMERIKA: EEN NIEUW STAATS-EN BURGERCONCEPT ............................ 101
1.1 De Amerikaanse onafhankelijkheiden fundamentele teksten .................................................... 102
1.2 Een federale staat met scheiding der machten........................................................................... 105
1.3 De fundamentele rechten ........................................................................................................... 108
2. DE FRANSE REVOLUTIE EN DE FRANSE INVLOED IN BELGIË ................................................................. 110
2.1 De Franse Revolutie .................................................................................................................... 110
2.2 De latere Franse evoluties en het belang v/d Franse invloed voor België .................................. 112
2. EINDE ANCIEN REGIME IN DE NEDERLANDEN ...................................................................................... 118
HOOFDSTUK 7. DE NEGENTIENDE EEUW: CREATIE V/E NIEUWE STAAT ........................................................ 119
1. ONTSTAAN ............................................................................................................................................ 119
1.1 Het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden .................................................................................. 119
1.2 Het onafhankelijk België.............................................................................................................. 124
2
, HOOFDSTUK 8. DE TWINTIGSTE EEUW ......................................................................................................... 131
1. “CRISISMOMENTEN” TEMPEREN HET VOORUITGANGSOPTIMISMe .................................................... 131
1.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 131
1.2 Communisme .............................................................................................................................. 132
1.3 Vestiging v/h Derde Rijk .............................................................................................................. 133
1.4 België en de Wereldoorlogen ...................................................................................................... 134
1.5 De last van het verleden (transitional justice)............................................................................. 144
2. VERFIJNING EN MONDIALISERING ........................................................................................................ 145
2.1 De rechtsstaat ............................................................................................................................. 145
2.2 Verbreding (mondialisering) ....................................................................................................... 145
2.3 Uitdieping (verfijning) ................................................................................................................. 145
De Europese eenmaking (1945 – 2020)......................................................................................................... 145
1. INLEIDING: WAT IS EUROPA EN HET ONTSTAAN V/D EUROPESE GEDACHTE? ..................................... 145
1.1 De geografische omschrijving ..................................................................................................... 145
1.2 Naviestaten geven de toon aan (1815 – 1918) ........................................................................... 146
1.3 Het Interbellum ........................................................................................................................... 146
2. TIJDENS DE TWEEDE WERELDOORLOG ................................................................................................. 148
2.1 Intergouvernementele samenwerking tijdens WOII en het ontstaan v/d Benelux .................... 148
3. SAMENWERKING NA WO II ................................................................................................................... 149
3.1 Europa als een derde macht tussen USA en USSR ...................................................................... 149
3.2 Militaire samenwerking ............................................................................................................... 149
3.3 Economische samenwerking ....................................................................................................... 150
3.4 Politieke samenwerking .............................................................................................................. 150
4. DE ONTSTAANSFASE V/D EUROPESE GEMEENSCHAP (EG) ................................................................... 151
4.1 Het Schuman-plan en de EGKS (9 mei 1950) ............................................................................... 151
4.2 Het Pleven-plan (1950) en de mislukte Europese Defensie Gemeenschap (EDG) ...................... 152
4.3 Een relance op de conferentie van Messina (1955) .................................................................... 152
4.4 De Verdragen van Rome (25 maart 1957) ................................................................................... 153
4.5 Verfijning v/d werking: het zgn. Fusieverdrag (1965) of Verdrag van Brussel ............................ 155
4.6 Interne en externe moeilijkheden ............................................................................................... 155
4.7 De eerste uitbreiding (1973) ....................................................................................................... 156
5. DE CONSOLIDERINGSFASE VAN DE EG .................................................................................................. 156
5.1 Geleidelijke wijzigingen ............................................................................................................... 156
5.2 De tweede uitbreidingsronde (1981 – 1986) .............................................................................. 157
5.3 De Europese Akte (1986 in werking vanaf 1987) ........................................................................ 157
5.4 Het Verdrag van Maastricht ........................................................................................................ 157
6. DE EUROPEANISERING SEDERT 1992 .................................................................................................... 158
6.1 Huidige instellingen ..................................................................................................................... 158
HOOFDSTUK 9. DE BELGISCHE (PARTIJ)POLITIEK .......................................................................................... 159
1. DE POLITIEKE PARTIJEN EN DE KLASSIEKE BELGISCHE BREUKLIJNEN ................................................... 159
1.1 Definitie en “wettelijk” statuut ................................................................................................... 159
1.2 Ontstaan en functies ................................................................................................................... 160
1.3 Summier historisch overzicht ...................................................................................................... 161
2. DE BELANGRIJKSTE POLITIEKE EVOLUTIES (19DE-20STE EEUW) .............................................................. 166
2.1 Kerk en Staat en het ideologisch debat ....................................................................................... 166
2.2 Naar verzorgingsstaat via overlegdemocratie ............................................................................. 167
2.3 Vlaamse ontvoogding .................................................................................................................. 168
2.4 Rol v/d vorst ................................................................................................................................ 169
EXTRA. CHRONOLOGISCH GEHEUGENSTEUNTJE ........................................................................................... 171
3
GESCHIEDENIS V/H
PUBLIEKRECHT EN POLITIEK
Samenvatting PowerPoint, nota’s en boek
,Inhoudsopgave
HOOFDSTUK 1. INLEIDING: DEFINITIE, DOELSTELINGEN EN AANPAK ................................................................ 5
1. DEFINITIE................................................................................................................................................... 5
1.1 Geschiedenis ................................................................................................................................... 5
1.2 Politiek ............................................................................................................................................. 8
1.3 Publiekrecht .................................................................................................................................... 9
2. DOELSTELLINGEN VAN DEZE CURSUS ..................................................................................................... 13
2.1 Publiekrechtelijke basisbegrippen ................................................................................................ 13
2.2 Recht als instrument v/d macht .................................................................................................... 14
2.3 Inzicht leidt tot relativering en kritiek ........................................................................................... 15
2.4 Mijlpalen en culturele bagage ....................................................................................................... 16
2.5 Tendenzen ..................................................................................................................................... 17
2.6 Juridische en andere legitimaties .................................................................................................. 17
3. AANPAK................................................................................................................................................... 19
3.1 Afbakening v/h terrein .................................................................................................................. 19
HOOFDSTUK 2. DE FUNDAMENTEN UIT DE OUDHEID ..................................................................................... 20
1. DE OUDSTE BOUWSTENEN V/H PUBLIEKRECHT ..................................................................................... 20
1.1 De bakermat aan de Middellandse Zee......................................................................................... 20
1.2 Democratie, oligarchie, monarchie ............................................................................................... 21
2. HET SPONTANE GEGROEIDE RECHT: HET GEWOONTERECHT ................................................................ 22
2.1 Wat is gewoonte? Legitimatie en bron ......................................................................................... 22
2.2 Bestaansvoorwaarden ................................................................................................................... 23
2.3 Kenmerken .................................................................................................................................... 23
3. HET RECHT WORDT EEN AUTONOM WETENSCHAP: HET ROMEINSE RECHT ......................................... 24
3.1 Belang en periodisering ................................................................................................................. 24
3.2 Een kort historisch overzicht ......................................................................................................... 25
4. DE KERK ................................................................................................................................................... 35
4.1 De eerste drie eeuwen .................................................................................................................. 35
4.2 De Christianisering v/d vierde eeuw ............................................................................................. 35
4.3 De Kerk als brug tussen Oudheid en Middeleeuwen .................................................................... 36
HOOFDSTUK 3. DE (VROEGE EN VOLLE) MIDDELEEUWEN .............................................................................. 36
1. DE GERMAANSE VERWOESTINGEN EN HEROPBOUW ............................................................................ 36
1.1 Van Romeinen naar Germanen: een publiekrechtelijke “achteruitgang”? ................................... 36
1.2 Publiekrecht bij de Franken? ......................................................................................................... 39
1.3 De Karolingische Renaissance ....................................................................................................... 41
1.4 Het Karolingische recht ................................................................................................................. 43
1.5 Het leenstelsel: oorsprong en latere evolutie ............................................................................... 43
2. DE VERBROKKELING VAN MACHT EN RECHT (9de- 10de EEUW) .............................................................. 51
2.1 De ondergang v/h Karolingische rijk: de macht verbrokkelt ......................................................... 51
2.2 Enkel grenzen aan de verbrokkeling ............................................................................................. 55
HOOFDSTUK 4. DE LATE MIDDELEEUWEN: SOEVEREINITEITS-AANSPRAKEN VERSUS COMMUNALISME,
CONSTITUTIONALISME EN PARLEMENTARISME ............................................................................................. 57
1. COMMUNALISME (DE STEDEN) .............................................................................................................. 57
1.1 Stadsrechten ................................................................................................................................. 57
1.2 Stadpoorters: de eerste burgers ................................................................................................... 57
1.3 De macht in de steden en de steden aan de macht ...................................................................... 57
2. DE SOEVEREINE VORST EN HET MINDER SOEVEREINE VLAANDEREN .................................................... 57
1
, 2.1 Het soevereiniteitsstreven in theorie en praktijk .......................................................................... 57
2.2 Het Vlaamse soevereiniteitsstreven en 1302 ................................................................................ 57
3. CONSTITUTIONALISME............................................................................................................................ 57
3.1 Algemeen ...................................................................................................................................... 57
3.2 Engeland ........................................................................................................................................ 57
3.3 Constituties in de Zuidelijke Nederlanden? .................................................................................. 57
4. PARLEMENTARISME ................................................................................................................................ 57
4.1 Terminologische evoluties: curia, raad, parlement en vertegenwoordiging ................................ 57
4.2 Engeland ........................................................................................................................................ 57
4.3 Parlementen in de Zuidelijke Nederlanden? ................................................................................. 57
4.4 Evaluatie: vertegenwoordiging en democratie ............................................................................. 57
5. EEN VERNIEUWDE KERK ......................................................................................................................... 58
5.1 De Gregoriaanse hervorming en de investituurstrijd .................................................................... 62
5.2 De geboorte v/d canonistiek ......................................................................................................... 64
6. DE RENAISSANCE VAN DE TWAALFDE EEUW ......................................................................................... 66
6.1 De herboren rechtswetenschap en haar invloed op het publiekrecht ......................................... 66
6.2 De (her)geboorte v/d wetgeving ................................................................................................... 68
6.3 Begin v/d bureaucratisering .......................................................................................................... 69
6.4 De invloed v/d rechtswetenschap op strafrecht ........................................................................... 70
6.5 Het succes v/d Romeinsrechtelijke receptie ................................................................................. 73
HOOFDSTUK 5. DE VROEGMODERNE TIJD: ONTWIKKELING VAN DE SOEVEREINE NATIONALE STAAT ....... 74
1. BOURGONDISCHE, SPAANSE, OOSTENRIJKSE EN BIJNA ONAFHANKELIJKE NEDERLANDEN ................... 74
1.1 De Bourgondiërs, Keizer Karel en de 17 provinciën ...................................................................... 74
1.2 De scheuring v/d Nederlanden ..................................................................................................... 78
1.3 Albrecht en Isabella: quasi-soevereine vorsten in de Zuidelijke Nederlanden ............................. 81
1.4 De latere Spaanse en Oostenrijkse periode in de Zuidelijke Nederlanden ................................... 82
2. DE UITBOUW VAN DE STAATSMACHT .................................................................................................... 84
2.1 De theoretische onderbouwing v/h absolutisme .......................................................................... 84
2.2 Het absolutisme in praktijk ........................................................................................................... 89
2.3 Het verplicht absolutisme en het Natuurrecht ............................................................................. 93
2.4 Bureaucratisering: de boom der instellingen ................................................................................ 96
3. DE EVOLUTIE VAN HET RECHT .............................................................................................................. 101
3.1 Wetgeving, codificatie, homologatie .......................................................................................... 101
3.2 Verschriftelijking v/h recht .......................................................................................................... 101
3.3 De humanisering v/h gruwelijke strafrecht ................................................................................. 101
HOOFDTUK 6. REVOLUTIES LUIDEN DE DOODSKLOK OVER HET ANCIEN REGIME ......................................... 101
1. DE VERENIGDE STATEN VAN AMERIKA: EEN NIEUW STAATS-EN BURGERCONCEPT ............................ 101
1.1 De Amerikaanse onafhankelijkheiden fundamentele teksten .................................................... 102
1.2 Een federale staat met scheiding der machten........................................................................... 105
1.3 De fundamentele rechten ........................................................................................................... 108
2. DE FRANSE REVOLUTIE EN DE FRANSE INVLOED IN BELGIË ................................................................. 110
2.1 De Franse Revolutie .................................................................................................................... 110
2.2 De latere Franse evoluties en het belang v/d Franse invloed voor België .................................. 112
2. EINDE ANCIEN REGIME IN DE NEDERLANDEN ...................................................................................... 118
HOOFDSTUK 7. DE NEGENTIENDE EEUW: CREATIE V/E NIEUWE STAAT ........................................................ 119
1. ONTSTAAN ............................................................................................................................................ 119
1.1 Het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden .................................................................................. 119
1.2 Het onafhankelijk België.............................................................................................................. 124
2
, HOOFDSTUK 8. DE TWINTIGSTE EEUW ......................................................................................................... 131
1. “CRISISMOMENTEN” TEMPEREN HET VOORUITGANGSOPTIMISMe .................................................... 131
1.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 131
1.2 Communisme .............................................................................................................................. 132
1.3 Vestiging v/h Derde Rijk .............................................................................................................. 133
1.4 België en de Wereldoorlogen ...................................................................................................... 134
1.5 De last van het verleden (transitional justice)............................................................................. 144
2. VERFIJNING EN MONDIALISERING ........................................................................................................ 145
2.1 De rechtsstaat ............................................................................................................................. 145
2.2 Verbreding (mondialisering) ....................................................................................................... 145
2.3 Uitdieping (verfijning) ................................................................................................................. 145
De Europese eenmaking (1945 – 2020)......................................................................................................... 145
1. INLEIDING: WAT IS EUROPA EN HET ONTSTAAN V/D EUROPESE GEDACHTE? ..................................... 145
1.1 De geografische omschrijving ..................................................................................................... 145
1.2 Naviestaten geven de toon aan (1815 – 1918) ........................................................................... 146
1.3 Het Interbellum ........................................................................................................................... 146
2. TIJDENS DE TWEEDE WERELDOORLOG ................................................................................................. 148
2.1 Intergouvernementele samenwerking tijdens WOII en het ontstaan v/d Benelux .................... 148
3. SAMENWERKING NA WO II ................................................................................................................... 149
3.1 Europa als een derde macht tussen USA en USSR ...................................................................... 149
3.2 Militaire samenwerking ............................................................................................................... 149
3.3 Economische samenwerking ....................................................................................................... 150
3.4 Politieke samenwerking .............................................................................................................. 150
4. DE ONTSTAANSFASE V/D EUROPESE GEMEENSCHAP (EG) ................................................................... 151
4.1 Het Schuman-plan en de EGKS (9 mei 1950) ............................................................................... 151
4.2 Het Pleven-plan (1950) en de mislukte Europese Defensie Gemeenschap (EDG) ...................... 152
4.3 Een relance op de conferentie van Messina (1955) .................................................................... 152
4.4 De Verdragen van Rome (25 maart 1957) ................................................................................... 153
4.5 Verfijning v/d werking: het zgn. Fusieverdrag (1965) of Verdrag van Brussel ............................ 155
4.6 Interne en externe moeilijkheden ............................................................................................... 155
4.7 De eerste uitbreiding (1973) ....................................................................................................... 156
5. DE CONSOLIDERINGSFASE VAN DE EG .................................................................................................. 156
5.1 Geleidelijke wijzigingen ............................................................................................................... 156
5.2 De tweede uitbreidingsronde (1981 – 1986) .............................................................................. 157
5.3 De Europese Akte (1986 in werking vanaf 1987) ........................................................................ 157
5.4 Het Verdrag van Maastricht ........................................................................................................ 157
6. DE EUROPEANISERING SEDERT 1992 .................................................................................................... 158
6.1 Huidige instellingen ..................................................................................................................... 158
HOOFDSTUK 9. DE BELGISCHE (PARTIJ)POLITIEK .......................................................................................... 159
1. DE POLITIEKE PARTIJEN EN DE KLASSIEKE BELGISCHE BREUKLIJNEN ................................................... 159
1.1 Definitie en “wettelijk” statuut ................................................................................................... 159
1.2 Ontstaan en functies ................................................................................................................... 160
1.3 Summier historisch overzicht ...................................................................................................... 161
2. DE BELANGRIJKSTE POLITIEKE EVOLUTIES (19DE-20STE EEUW) .............................................................. 166
2.1 Kerk en Staat en het ideologisch debat ....................................................................................... 166
2.2 Naar verzorgingsstaat via overlegdemocratie ............................................................................. 167
2.3 Vlaamse ontvoogding .................................................................................................................. 168
2.4 Rol v/d vorst ................................................................................................................................ 169
EXTRA. CHRONOLOGISCH GEHEUGENSTEUNTJE ........................................................................................... 171
3
