Hoofdstuk 1: Een inleiding op praktijkonderzoek
1.1 Een positiebepaling van praktijkonderzoek
Je gaat een onderzoek doen als je iets (nieuws) te weten wilt komen: je hebt vragen over een
verschijnsel, maar (nog) geen antwoorden.
- Intentioneel leren: bewust via een bepaalde systematiek antwoord proberen te krijgen op je
vragen.
1.1.1 Het belang van een onderzoekende beroepshouding
De onderzoekende houding vormt de basis voor je beroepsuitoefening. Die stuurt de wijze waarop je
je werk uitvoert en je reflectie daarop. de reflectieve professional
- Een onderzoekende houding helpt je om impliciete kennis en onderliggende denk en
besluitvormingsprocessen van zowel jezelf als je collega’s te expliciteren.
Er zijn verschillende visies op wat een onderzoekende beroepshouding is en hoe deze beschreven
kan worden. Losse en Nahuis (2015) hebben de veelheid aan kenmerken geclusterd in 3 dimensies:
1. De open houding: de professional staat open voor nieuwe indrukken, is bereid tot
perspectiefwisseling, wil begrijpen en wil delen.
2. De kritische houding: de professional wil nagaan of iets klopt, wil onderbouwen en wil
verantwoorden.
3. De creatieve houding: de professional is gericht op vernieuwing en wil voortbouwen en
toevoegen.
Verschillende manieren om je onderzoekende houding te verbeteren:
- Structureel reflecteren op je handelen via een logboek.
- Coaching door collega’s.
- Deelnemen aan intervisiebijeenkomsten of aan het uitvoeren van een praktijkonderzoek.
Door praktijkonderzoek te doen spreek je je onderzoekende beroepshouding niet alleen aan, maar
houd je deze ook in ontwikkeling. Je ontwikkelt een open, kritische en creatieve houding om
passende oplossingen te realiseren voor praktijkproblemen.
1.1.2 Hoofddoelen van een onderzoek
Er zijn 3 verschillende hoofddoelen van onderzoek doen
1. Theorievorming en theorietoetsing: Je wilt theorieën ontwikkelen of toetsen. Het onderzoek
levert kennis op die generaliseerbaar is. Met een theorie bedoelen we een geheel van logisch
samenhangende uitspraken die samen een deel van de werkelijkheid proberen te verklaren.
2. Toepassing van kennis om generieke problemen op te lossen: Je wilt kennis toepasbaar
maken in een brede beroepscontext. Het onderzoek levert oplossingen op voor generieke
problemen.
3. Begrijpen en verbeteren van de eigen praktijk: Je wilt op zoek gaan naar antwoorden op
vragen in een specifieke beroepssituatie met als doel deze situatie beter te begrijpen en
waar nodig te verbeteren. Het onderzoek levert kennis op die in eerste instantie alleen van
toepassing is op de specifieke beroepscontext waarin het onderzoek is uitgevoerd.
Er zijn 3 hoofddoelen van praktijkonderzoek:
- Wanneer het accent op de ontwikkeling en toetsing van theorie ligt, wordt er gesproken van
fundamenteel onderzoek.
, - Als het accent op kennis ligt die tot de oplossing van generieke problemen moet bijdragen,
dan gaat het om toegepast onderzoek.
Dit onderzoek moet nieuwe kennis leveren, zodat er effectiever gehandeld kan
worden.
Zo algemeen mogelijke kennis waarmee en antwoord op ‘hoe-vragen’ gegeven kan
worden
- Als professionals in hun eigen beroepspraktijk onderzoek doen met als doel de praktijk beter
te leren begrijpen of te verbeteren, dan spreek je van praktijkonderzoek.
Voorbeelden van hoofddoelen van onderzoek in de zorg- en welzijnssector:
Fundamenteel onderzoek Toegepast onderzoek Praktijkonderzoek
Theorievorming en Toepassing van kennis om Begrijpen en verbeteren van
theorietoetsing. generieke problemen op te de eigen praktijk.
lossen
De kennis is generaliseerbaar. De kennis is probleem De kennis is probleem
gebonden. Hiervan wordt gebonden in een specifieke
Hiervan wordt gesproken
gesproken wanneer het accent context. Hiervan wordt
wanneer het accent op de
op kennis ligt die tot de gesproken wanneer
ontwikkeling en toetsing van
oplossing van gezondheids- of professionals in hun eigen
theorie ligt.
sociale problemen moet beroepspraktijk onderzoek
bijdragen. doen met als doel deze praktijk
te verbeteren of beter te leren
begrijpen.
Een landelijk onderzoek naar Een onderzoek bij diverse Een onderzoek bij een
de vraag: ‘welke problemen psychiatrische instellingen naar psychiatrische instelling
ervaren cliënten met een PTSS de vraag ‘welke professionele gespecialiseerd in ouderenzorg
bij het aangaan van nieuwe ondersteuning hebben cliënten naar de vraag : ‘hoe kunnen wij
relaties. met een PTSS nodig om cliënten met een PTSS
nieuwe relaties aan te kunnen ondersteunen bij het aangaan
gaan. van nieuwe relaties?
1.1.3 Onderzoek benaderingen
Er bestaan verschillende opvattingen over wat goed onderzoek is. Deze opvattingen zijn onder meer
gebaseerd op hoe we denken over de sociale werkelijkheid en over hoe kennis verworven wordt.
- Onderzoek benadering: de verschillende opvattingen over wat goed onderzoek is
Er zijn 3 belangrijke onderzoek benaderingen:
- Positivistische onderzoek benadering: volgens deze benadering is kennis gebaseerd op dat
wat direct waarneembaar is; er is een bestaande werkelijkheid. Hieruit volgt dat deze
werkelijkheid beschreven kan worden aan de hand van algemene wetmatigheden.
● Denk bijvoorbeeld aan de duur van een behandeling, de inrichting van ruimtes,
methodieken die gehanteerd worden etc.
● Onderzoeksresultaten zijn hierdoor eenvoudiger generaliseerbaar naar andere
contexten. De onderzoeker kijkt zo zuiver mogelijk naar gebeurtenissen en probeert
zoveel mogelijk beïnvloedende factoren te herkennen en waar mogelijk uit te sluiten
, ● Er zijn echter allerlei factoren die de algemene wetmatigheden beïnvloeden en
daardoor vertroebelen de onderzoeksresultaten. Voorbeelden van zulke
beïnvloedende factoren zijn het humeur van een zorg- of dienstverlener, de
persoonlijke omstandigheden van de cliënten etc.
● Kenmerkend voor een positivistische benadering is dat je probeert je onderzoek zo in
te richten dat deze vertroebeling geminimaliseerd wordt, waardoor je ondanks die
factoren in staat bent uitspraken te doen over de werkelijkheid.
- Constructivistische of interpretatieve onderzoeksbenadering: volgens deze benadering
bestaat er niet een juiste visie op de werkelijkheid, maar kunnen er meerdere interpretaties
van de werkelijkheid naast elkaar bestaan. Zo kan de ene cliënt een ziekenhuis zien als een
veilige en prettige omgeving om te verblijven, terwijl een andere cliënt datzelfde ziekenhuis
kan beschouwen als een bedreiging.
Interpretaties worden gekleurd door persoonlijkheden en ervaringen
● Elke situatie is anders en levert andere interpretaties op. De onderzoeksresultaten
van de ene beroepspraktijk kun je daarom niet zomaar vertalen naar een andere
beroepspraktijk.
● Je zoekt niet naar wetmatigheden, maar naar interpretaties en gebeurtenissen die
zich in een specifieke situatie voordoen.
- De kritisch-emancipatorische onderzoeksbenadering: deze benadering is gebaseerd op de
opvattingen dat kennis niet waardevrij is en dat deze bepaald wordt door de mensen met de
macht.
● Volgens deze benadering moet onderzoek bijdragen aan processen die emancipatie
van bepaalde groepen bevorderen en mensen in staat stellen hun eigen omgeving te
veranderen.
● In dit kader wordt veel gesproken voer empowerment: het versterken en verbinden
● In deze groep gaat het ook vaak om minderheden of afhankelijke mensen
● In deze benadering staat de dialoog centraal, is er veel aandacht voor het perspectief
van de belanghebbenden zelf en worden bestaande structuren ter discussie gesteld.
1.1.4 Praktijkonderzoek in relatie tot evidence-based practice en practice-based evidence
Evidence-based practice (EBP): gaat over het zorgvuldig gebruikmaken van het huidige, beste
bewijsmateriaal om beslissingen te nemen met individuele cliënten om de zorg- en/of
dienstverlening te verbeteren.
- Beschikbare evidence wordt gecombineerd met de individuele kennis en ervaringen van de
professional en de wensen en voorkeuren van de cliënt.
Om ongewenste standaardisering van de zorg te voorkomen dienen richtlijnen en
kwaliteitsindicatoren kritisch te worden toegepast in een continu proces van samen leren en
verbeteren.
Practice-based evidence (PBE): gaat uit van het idee dat kennis over het handelen van een
professional ontstaat in de specifieke context van de beroepspraktijk en dat die kennis evolueert
door de interactie tussen de personen die in deze context een belangrijke rol spelen.
- PBE richt zich op de daadwerkelijke praktijk en zet professionals aan tot het expliciteren van
die praktijk en de door hen waargenomen effecten.
- De kennis die dit oplevert, is sterk verbonden aan de beroepscontext, maar kan ook
bruikbaar zijn voor andere binnen of buiten de groep. Er wordt in dit verband gesproken van
praktijktheorieën.
1.1 Een positiebepaling van praktijkonderzoek
Je gaat een onderzoek doen als je iets (nieuws) te weten wilt komen: je hebt vragen over een
verschijnsel, maar (nog) geen antwoorden.
- Intentioneel leren: bewust via een bepaalde systematiek antwoord proberen te krijgen op je
vragen.
1.1.1 Het belang van een onderzoekende beroepshouding
De onderzoekende houding vormt de basis voor je beroepsuitoefening. Die stuurt de wijze waarop je
je werk uitvoert en je reflectie daarop. de reflectieve professional
- Een onderzoekende houding helpt je om impliciete kennis en onderliggende denk en
besluitvormingsprocessen van zowel jezelf als je collega’s te expliciteren.
Er zijn verschillende visies op wat een onderzoekende beroepshouding is en hoe deze beschreven
kan worden. Losse en Nahuis (2015) hebben de veelheid aan kenmerken geclusterd in 3 dimensies:
1. De open houding: de professional staat open voor nieuwe indrukken, is bereid tot
perspectiefwisseling, wil begrijpen en wil delen.
2. De kritische houding: de professional wil nagaan of iets klopt, wil onderbouwen en wil
verantwoorden.
3. De creatieve houding: de professional is gericht op vernieuwing en wil voortbouwen en
toevoegen.
Verschillende manieren om je onderzoekende houding te verbeteren:
- Structureel reflecteren op je handelen via een logboek.
- Coaching door collega’s.
- Deelnemen aan intervisiebijeenkomsten of aan het uitvoeren van een praktijkonderzoek.
Door praktijkonderzoek te doen spreek je je onderzoekende beroepshouding niet alleen aan, maar
houd je deze ook in ontwikkeling. Je ontwikkelt een open, kritische en creatieve houding om
passende oplossingen te realiseren voor praktijkproblemen.
1.1.2 Hoofddoelen van een onderzoek
Er zijn 3 verschillende hoofddoelen van onderzoek doen
1. Theorievorming en theorietoetsing: Je wilt theorieën ontwikkelen of toetsen. Het onderzoek
levert kennis op die generaliseerbaar is. Met een theorie bedoelen we een geheel van logisch
samenhangende uitspraken die samen een deel van de werkelijkheid proberen te verklaren.
2. Toepassing van kennis om generieke problemen op te lossen: Je wilt kennis toepasbaar
maken in een brede beroepscontext. Het onderzoek levert oplossingen op voor generieke
problemen.
3. Begrijpen en verbeteren van de eigen praktijk: Je wilt op zoek gaan naar antwoorden op
vragen in een specifieke beroepssituatie met als doel deze situatie beter te begrijpen en
waar nodig te verbeteren. Het onderzoek levert kennis op die in eerste instantie alleen van
toepassing is op de specifieke beroepscontext waarin het onderzoek is uitgevoerd.
Er zijn 3 hoofddoelen van praktijkonderzoek:
- Wanneer het accent op de ontwikkeling en toetsing van theorie ligt, wordt er gesproken van
fundamenteel onderzoek.
, - Als het accent op kennis ligt die tot de oplossing van generieke problemen moet bijdragen,
dan gaat het om toegepast onderzoek.
Dit onderzoek moet nieuwe kennis leveren, zodat er effectiever gehandeld kan
worden.
Zo algemeen mogelijke kennis waarmee en antwoord op ‘hoe-vragen’ gegeven kan
worden
- Als professionals in hun eigen beroepspraktijk onderzoek doen met als doel de praktijk beter
te leren begrijpen of te verbeteren, dan spreek je van praktijkonderzoek.
Voorbeelden van hoofddoelen van onderzoek in de zorg- en welzijnssector:
Fundamenteel onderzoek Toegepast onderzoek Praktijkonderzoek
Theorievorming en Toepassing van kennis om Begrijpen en verbeteren van
theorietoetsing. generieke problemen op te de eigen praktijk.
lossen
De kennis is generaliseerbaar. De kennis is probleem De kennis is probleem
gebonden. Hiervan wordt gebonden in een specifieke
Hiervan wordt gesproken
gesproken wanneer het accent context. Hiervan wordt
wanneer het accent op de
op kennis ligt die tot de gesproken wanneer
ontwikkeling en toetsing van
oplossing van gezondheids- of professionals in hun eigen
theorie ligt.
sociale problemen moet beroepspraktijk onderzoek
bijdragen. doen met als doel deze praktijk
te verbeteren of beter te leren
begrijpen.
Een landelijk onderzoek naar Een onderzoek bij diverse Een onderzoek bij een
de vraag: ‘welke problemen psychiatrische instellingen naar psychiatrische instelling
ervaren cliënten met een PTSS de vraag ‘welke professionele gespecialiseerd in ouderenzorg
bij het aangaan van nieuwe ondersteuning hebben cliënten naar de vraag : ‘hoe kunnen wij
relaties. met een PTSS nodig om cliënten met een PTSS
nieuwe relaties aan te kunnen ondersteunen bij het aangaan
gaan. van nieuwe relaties?
1.1.3 Onderzoek benaderingen
Er bestaan verschillende opvattingen over wat goed onderzoek is. Deze opvattingen zijn onder meer
gebaseerd op hoe we denken over de sociale werkelijkheid en over hoe kennis verworven wordt.
- Onderzoek benadering: de verschillende opvattingen over wat goed onderzoek is
Er zijn 3 belangrijke onderzoek benaderingen:
- Positivistische onderzoek benadering: volgens deze benadering is kennis gebaseerd op dat
wat direct waarneembaar is; er is een bestaande werkelijkheid. Hieruit volgt dat deze
werkelijkheid beschreven kan worden aan de hand van algemene wetmatigheden.
● Denk bijvoorbeeld aan de duur van een behandeling, de inrichting van ruimtes,
methodieken die gehanteerd worden etc.
● Onderzoeksresultaten zijn hierdoor eenvoudiger generaliseerbaar naar andere
contexten. De onderzoeker kijkt zo zuiver mogelijk naar gebeurtenissen en probeert
zoveel mogelijk beïnvloedende factoren te herkennen en waar mogelijk uit te sluiten
, ● Er zijn echter allerlei factoren die de algemene wetmatigheden beïnvloeden en
daardoor vertroebelen de onderzoeksresultaten. Voorbeelden van zulke
beïnvloedende factoren zijn het humeur van een zorg- of dienstverlener, de
persoonlijke omstandigheden van de cliënten etc.
● Kenmerkend voor een positivistische benadering is dat je probeert je onderzoek zo in
te richten dat deze vertroebeling geminimaliseerd wordt, waardoor je ondanks die
factoren in staat bent uitspraken te doen over de werkelijkheid.
- Constructivistische of interpretatieve onderzoeksbenadering: volgens deze benadering
bestaat er niet een juiste visie op de werkelijkheid, maar kunnen er meerdere interpretaties
van de werkelijkheid naast elkaar bestaan. Zo kan de ene cliënt een ziekenhuis zien als een
veilige en prettige omgeving om te verblijven, terwijl een andere cliënt datzelfde ziekenhuis
kan beschouwen als een bedreiging.
Interpretaties worden gekleurd door persoonlijkheden en ervaringen
● Elke situatie is anders en levert andere interpretaties op. De onderzoeksresultaten
van de ene beroepspraktijk kun je daarom niet zomaar vertalen naar een andere
beroepspraktijk.
● Je zoekt niet naar wetmatigheden, maar naar interpretaties en gebeurtenissen die
zich in een specifieke situatie voordoen.
- De kritisch-emancipatorische onderzoeksbenadering: deze benadering is gebaseerd op de
opvattingen dat kennis niet waardevrij is en dat deze bepaald wordt door de mensen met de
macht.
● Volgens deze benadering moet onderzoek bijdragen aan processen die emancipatie
van bepaalde groepen bevorderen en mensen in staat stellen hun eigen omgeving te
veranderen.
● In dit kader wordt veel gesproken voer empowerment: het versterken en verbinden
● In deze groep gaat het ook vaak om minderheden of afhankelijke mensen
● In deze benadering staat de dialoog centraal, is er veel aandacht voor het perspectief
van de belanghebbenden zelf en worden bestaande structuren ter discussie gesteld.
1.1.4 Praktijkonderzoek in relatie tot evidence-based practice en practice-based evidence
Evidence-based practice (EBP): gaat over het zorgvuldig gebruikmaken van het huidige, beste
bewijsmateriaal om beslissingen te nemen met individuele cliënten om de zorg- en/of
dienstverlening te verbeteren.
- Beschikbare evidence wordt gecombineerd met de individuele kennis en ervaringen van de
professional en de wensen en voorkeuren van de cliënt.
Om ongewenste standaardisering van de zorg te voorkomen dienen richtlijnen en
kwaliteitsindicatoren kritisch te worden toegepast in een continu proces van samen leren en
verbeteren.
Practice-based evidence (PBE): gaat uit van het idee dat kennis over het handelen van een
professional ontstaat in de specifieke context van de beroepspraktijk en dat die kennis evolueert
door de interactie tussen de personen die in deze context een belangrijke rol spelen.
- PBE richt zich op de daadwerkelijke praktijk en zet professionals aan tot het expliciteren van
die praktijk en de door hen waargenomen effecten.
- De kennis die dit oplevert, is sterk verbonden aan de beroepscontext, maar kan ook
bruikbaar zijn voor andere binnen of buiten de groep. Er wordt in dit verband gesproken van
praktijktheorieën.
