26/09/2025
RZL: Ethisch ondernemen
INLEIDING
1. OPBOUW EN INHOUD VAN HET VAK
2 lessenreeksen of themareeksen:
1. Levensbeschouwing en zingeving 2. Ethisch en kritisch denken
• Uitdiepen van thema’s op het snijpunt • Uitdiepen van thema’s op het snijpunt
van jezelf, de maatschappij en de van ethiek, economie en
wereld ondernemerschap
• Vanuit een focus op zijnskwaliteiten • Vanuit een focus op systeemdenken
1) De vier grote vragen van ons bestaan 1) Wat is ethisch denken?
2) De kracht van kwetsbaarheid 2) Ongelijkheid
3) Overdaad en aandacht 3) Klimaatverandering
4) De burn-out maatschappij 4) Geweld en verzet
5) Waarom zou je volwassen worden? 5) Maatschappij verantwoord
6) Moeten we nog spiritueel zijn? ondernemen en coöperatief
ondernemen
Freire's model voor 'kritische pedagogiek'
"Het meest boeiende aan kritisch denken in de klas is dat het van iedereen initiatief vraagt: alle
leerlingen worden actief uitgenodigd om gepassioneerd na
te denken en hun ideeën op een open, bevlogen manier te
delen. Wanneer iedereen in de klas, docent én student,
erkent dat ze samen verantwoordelijk zijn voor het creëren
van een leercommunity, wordt leren pas echt betekenisvol
en waardevol."
Gert Biesta over de drie taken van onderwijs
1) Kwalificatie: Inhoud van onderwijs→ aanleren kennis en vaardigheden
2) Socialisatie: Inleiden in de maatschappij→
traditie, praktijken, attitudes, omgangsvormen,
normen, overtuigingen…
3) Subjectivering: kwaliteiten van het “persoon zijn”
die we willen bevorderen→ kritisch denken,
connectie maken, samenleven, volwassenheid,
engagement, ondernemingszin…
,De balans tussen de drie taken van onderwijs
• Biesta pleit ervoor deze drie elementen in evenwicht te houden
• Vandaag lijkt de klemtoon in het publieke discours over onderwijs
vooral op kwalificatie te liggen
• We vergeten het belang van subjectivering/persoonsvorming: jonge
mensen niet alleen leren zich aan te passen aan de toekomst
maar om zelf de toekomst te maken
• “Hoe we het op langere termijn op een humane manier met elkaar
uithouden op een kwetsbare planeet”→ samenleven
Wereldgericht onderwijs
• Onderwijs als vorming: uitgenodigd worden om persoon te worden
in de wereld
• De wereld opentrekken én open komen voor de wereld→Jezelf in relatie tot de
wereld ontmoeten
• Ontwikkelen van zijnskwaliteiten: hoe je als persoon in de wereld bent/komt
• Vb.: ondernemingszin, connectievorming, engagement, kwetsbaarheid, diepe
aandacht, betekenisgeving,…
DEEL 1: ZINGEVING EN LEVENSBESCHOUWING
1. Irvin Yalom en de vier grote vragen van ons bestaan
De vier grote vragen van ons bestaan (Irvin Yalom)
• Yalom stelt zicht de vraag: “wat zijn de ultieme bezorgdheden van ons bestaan?”: de
vragen waarmee iedereen geconfronteerd wordt en worstelt in het leven
• Op basis van zijn therapeutische ervaring onderscheid Yalom vier
uitdagingen/gegevenheden/bezorgdheden waarop iedere mens een antwoord moet
formuleren
• Deze uitdagingen zijn volgens Yalom onderdeel van ons menszijn (menselijke
conditie)→ze gelden voor iedereen en zijn onveranderlijk
1) Vrijheid (en verantwoordelijkheid): de keuzes die we maken en de
verantwoordelijkheid die we opnemen
2) Angst (voor de dood en het verlies): hoe we omgaan met het oncontroleerbare
van het leven
3) Isolatie en connectie: hoe wij ons verbinden met de ander en de wereld
4) Zinloosheid en zingeving: de zin en onzin van ons leven
1.1 vrijheid
• “De mens is gedoemd om vrij zijn” (Sartre)
• We ervaren allemaal een zeker auteurschap over onszelf en ons leven→ we moeten
keuzes maken en zijn daarin (deels) verantwoordelijk voor onszelf
• Vraagt dat we een zeker verantwoordelijkheid voor onszelf en de wereld opnemen→
spanning tussen vrijheid en verantwoordelijkheid, tussen kiezen en verliezen
Uitdaging: hoe maken we betekenisvolle keuzes? Welke verantwoordelijkheid nemen we op? Wat
betekent het voor om echte vrij te zijn?
,1.2 angst voor de dood en het verlies (het oncontroleerbare)
• We hebben heel wat dingen in de wereld niet in de hand
• en we hebben onszelf vaak nauwelijks in de hand…
• Onderscheid maken tussen de dingen die we in de hand hebben en de dingen die we niet
kunnen veranderen
Uitdaging: hoe geven we een plaats aan de dingen die we niet controleren en aan onze
eindigheid/sterfelijkheid?
1.3 isolatie en connectie (relaties)
• De mens is fundamenteel eenzaam: er is altijd een zeker afstand tussen mezelf en de
ander→ ik kan niet voelen wat een ander voelt, ik kan niet weten wat een ander denkt,…
• Wij hebben allemaal nood aan connectie, maar connectie is ook beangstigend: vaak
kunnen we alleen vertrouwen, niet weten
Uitdaging: Hoe kunnen wij ons op een betekenisvolle manier verbinden met onszelf, de andere en
de wereld? Hoe creëren we intimiteit? Hoe worden we deel van een gemeenschap?
1.4 zinloosheid en zingeving
• We zijn in de wereld “geworpen”: we hebben niet voor gekozen wie we zijn, waar we
geboren zijn, zelfs niet dat we er zijn,…
• “De zoektocht naar zin en betekenis is de belangrijkste motivator van de mens” (Viktor
Frankl)e hebben nood aan betekenis en zin in ons leven
Uitdaging: Hoe geven we zin aan ons leven? Hoe ontvangen we zin? Hoe gaan we om met
ervaringen van zinloosheid?
1.5 belang van deze uitdaging volgens Yalom
• Yalom argumenteert dat deze vier bezorgdheden of condities onvermijdelijk deel zijn van
ons menszijn→ We moeten er allemaal op onze manier een antwoord op formuleren
• Proces van een antwoord geven op deze uitdagingen begint bij aanvaarding van deze
condities→ heeft geen zin er tegen te vechten, alleen de manier waarop je er mee omgaat
heb je deels in de hand
• Vb: angststoornis
• Doorheen ons leven stellen deze uitdagingen zich op
verschillende manieren, afhankelijk van onze context
• Alle levensvragen komen voort uit deze vier uitdagingen
• Belangrijk om deze vragen niet te ontwijken of op een
dogmatische manier af te sluiten, maar om ze recht in de
ogen te kijken
• “Het goed is om je onder te dompelen in de stroom van het
leven”
, LES 2: AANDACHT EN OVERDAAD
1. OVERDAAD
Leven en leren in een overprikkelende wereld
1.1 VIJF MINUTEN “NIKS” doen
2. EEN WERELD VAN OVERDAAD
2.1 een wereld van overdaad?
• Overdaad aan impulsen en informatie: moeilijk om nog het onderscheid te maken
tussen het relevante/betekenisvolle en de ruis
• Overdaad aan entertainment: gemakkelijk om afgeleid te worden
• Internet en elektronica: constante beschikbaarheid van onmiddellijke prikkels en
beloningen
2.2 verslaafd aan prikkels
• Psychologische manipulatie: advertenties en beloning- en verslavingsmechanismes
• https://www.youtube.com/watch?v=NMq_MyOFtW8
2.3 aandacht en gewoontes
• Hooked: How to build habit forming products
• Sociale media is niet zozeer ontworpen om mensen te verbinden, maar om
zoveel mogelijk interacties te genereren die gemonetariseerd kunnen
worden
RZL: Ethisch ondernemen
INLEIDING
1. OPBOUW EN INHOUD VAN HET VAK
2 lessenreeksen of themareeksen:
1. Levensbeschouwing en zingeving 2. Ethisch en kritisch denken
• Uitdiepen van thema’s op het snijpunt • Uitdiepen van thema’s op het snijpunt
van jezelf, de maatschappij en de van ethiek, economie en
wereld ondernemerschap
• Vanuit een focus op zijnskwaliteiten • Vanuit een focus op systeemdenken
1) De vier grote vragen van ons bestaan 1) Wat is ethisch denken?
2) De kracht van kwetsbaarheid 2) Ongelijkheid
3) Overdaad en aandacht 3) Klimaatverandering
4) De burn-out maatschappij 4) Geweld en verzet
5) Waarom zou je volwassen worden? 5) Maatschappij verantwoord
6) Moeten we nog spiritueel zijn? ondernemen en coöperatief
ondernemen
Freire's model voor 'kritische pedagogiek'
"Het meest boeiende aan kritisch denken in de klas is dat het van iedereen initiatief vraagt: alle
leerlingen worden actief uitgenodigd om gepassioneerd na
te denken en hun ideeën op een open, bevlogen manier te
delen. Wanneer iedereen in de klas, docent én student,
erkent dat ze samen verantwoordelijk zijn voor het creëren
van een leercommunity, wordt leren pas echt betekenisvol
en waardevol."
Gert Biesta over de drie taken van onderwijs
1) Kwalificatie: Inhoud van onderwijs→ aanleren kennis en vaardigheden
2) Socialisatie: Inleiden in de maatschappij→
traditie, praktijken, attitudes, omgangsvormen,
normen, overtuigingen…
3) Subjectivering: kwaliteiten van het “persoon zijn”
die we willen bevorderen→ kritisch denken,
connectie maken, samenleven, volwassenheid,
engagement, ondernemingszin…
,De balans tussen de drie taken van onderwijs
• Biesta pleit ervoor deze drie elementen in evenwicht te houden
• Vandaag lijkt de klemtoon in het publieke discours over onderwijs
vooral op kwalificatie te liggen
• We vergeten het belang van subjectivering/persoonsvorming: jonge
mensen niet alleen leren zich aan te passen aan de toekomst
maar om zelf de toekomst te maken
• “Hoe we het op langere termijn op een humane manier met elkaar
uithouden op een kwetsbare planeet”→ samenleven
Wereldgericht onderwijs
• Onderwijs als vorming: uitgenodigd worden om persoon te worden
in de wereld
• De wereld opentrekken én open komen voor de wereld→Jezelf in relatie tot de
wereld ontmoeten
• Ontwikkelen van zijnskwaliteiten: hoe je als persoon in de wereld bent/komt
• Vb.: ondernemingszin, connectievorming, engagement, kwetsbaarheid, diepe
aandacht, betekenisgeving,…
DEEL 1: ZINGEVING EN LEVENSBESCHOUWING
1. Irvin Yalom en de vier grote vragen van ons bestaan
De vier grote vragen van ons bestaan (Irvin Yalom)
• Yalom stelt zicht de vraag: “wat zijn de ultieme bezorgdheden van ons bestaan?”: de
vragen waarmee iedereen geconfronteerd wordt en worstelt in het leven
• Op basis van zijn therapeutische ervaring onderscheid Yalom vier
uitdagingen/gegevenheden/bezorgdheden waarop iedere mens een antwoord moet
formuleren
• Deze uitdagingen zijn volgens Yalom onderdeel van ons menszijn (menselijke
conditie)→ze gelden voor iedereen en zijn onveranderlijk
1) Vrijheid (en verantwoordelijkheid): de keuzes die we maken en de
verantwoordelijkheid die we opnemen
2) Angst (voor de dood en het verlies): hoe we omgaan met het oncontroleerbare
van het leven
3) Isolatie en connectie: hoe wij ons verbinden met de ander en de wereld
4) Zinloosheid en zingeving: de zin en onzin van ons leven
1.1 vrijheid
• “De mens is gedoemd om vrij zijn” (Sartre)
• We ervaren allemaal een zeker auteurschap over onszelf en ons leven→ we moeten
keuzes maken en zijn daarin (deels) verantwoordelijk voor onszelf
• Vraagt dat we een zeker verantwoordelijkheid voor onszelf en de wereld opnemen→
spanning tussen vrijheid en verantwoordelijkheid, tussen kiezen en verliezen
Uitdaging: hoe maken we betekenisvolle keuzes? Welke verantwoordelijkheid nemen we op? Wat
betekent het voor om echte vrij te zijn?
,1.2 angst voor de dood en het verlies (het oncontroleerbare)
• We hebben heel wat dingen in de wereld niet in de hand
• en we hebben onszelf vaak nauwelijks in de hand…
• Onderscheid maken tussen de dingen die we in de hand hebben en de dingen die we niet
kunnen veranderen
Uitdaging: hoe geven we een plaats aan de dingen die we niet controleren en aan onze
eindigheid/sterfelijkheid?
1.3 isolatie en connectie (relaties)
• De mens is fundamenteel eenzaam: er is altijd een zeker afstand tussen mezelf en de
ander→ ik kan niet voelen wat een ander voelt, ik kan niet weten wat een ander denkt,…
• Wij hebben allemaal nood aan connectie, maar connectie is ook beangstigend: vaak
kunnen we alleen vertrouwen, niet weten
Uitdaging: Hoe kunnen wij ons op een betekenisvolle manier verbinden met onszelf, de andere en
de wereld? Hoe creëren we intimiteit? Hoe worden we deel van een gemeenschap?
1.4 zinloosheid en zingeving
• We zijn in de wereld “geworpen”: we hebben niet voor gekozen wie we zijn, waar we
geboren zijn, zelfs niet dat we er zijn,…
• “De zoektocht naar zin en betekenis is de belangrijkste motivator van de mens” (Viktor
Frankl)e hebben nood aan betekenis en zin in ons leven
Uitdaging: Hoe geven we zin aan ons leven? Hoe ontvangen we zin? Hoe gaan we om met
ervaringen van zinloosheid?
1.5 belang van deze uitdaging volgens Yalom
• Yalom argumenteert dat deze vier bezorgdheden of condities onvermijdelijk deel zijn van
ons menszijn→ We moeten er allemaal op onze manier een antwoord op formuleren
• Proces van een antwoord geven op deze uitdagingen begint bij aanvaarding van deze
condities→ heeft geen zin er tegen te vechten, alleen de manier waarop je er mee omgaat
heb je deels in de hand
• Vb: angststoornis
• Doorheen ons leven stellen deze uitdagingen zich op
verschillende manieren, afhankelijk van onze context
• Alle levensvragen komen voort uit deze vier uitdagingen
• Belangrijk om deze vragen niet te ontwijken of op een
dogmatische manier af te sluiten, maar om ze recht in de
ogen te kijken
• “Het goed is om je onder te dompelen in de stroom van het
leven”
, LES 2: AANDACHT EN OVERDAAD
1. OVERDAAD
Leven en leren in een overprikkelende wereld
1.1 VIJF MINUTEN “NIKS” doen
2. EEN WERELD VAN OVERDAAD
2.1 een wereld van overdaad?
• Overdaad aan impulsen en informatie: moeilijk om nog het onderscheid te maken
tussen het relevante/betekenisvolle en de ruis
• Overdaad aan entertainment: gemakkelijk om afgeleid te worden
• Internet en elektronica: constante beschikbaarheid van onmiddellijke prikkels en
beloningen
2.2 verslaafd aan prikkels
• Psychologische manipulatie: advertenties en beloning- en verslavingsmechanismes
• https://www.youtube.com/watch?v=NMq_MyOFtW8
2.3 aandacht en gewoontes
• Hooked: How to build habit forming products
• Sociale media is niet zozeer ontworpen om mensen te verbinden, maar om
zoveel mogelijk interacties te genereren die gemonetariseerd kunnen
worden
