Onderwijsweek 1: De eeuw van de grondwet: constituties als basis voor duurzame
aanvaardbaarheid van overheidsgezag?
In Nederland is de grondwet redelijk onbekend of onbemind. In 2008 vindt 94% van Nederland de
Grondwet belangrijk, maar 84% kent de Grondwet niet. Maar Nederlanders herkennen de waarden
wel. De Grondwet is meer dan 200 jaar oud, 29 maart 1814, en ongeveer 25 keer herzien.
De eeuw van de Grondwet
We leven in de eeuw van de grondwet, er is sprake van een stille revolutie. 189 van de 193 landen
zijn in het bezit van een grondwet. Echter, er is een discussie over geschreven en ongeschreven
grondwetten, waarin het VK stelt dat ook ongeschreven grondwetten zijn aan te merken als
grondwetten.
189 constituties op 193 landen (97,9%) - één-documentsgrondwetten
- Israël en Zweden hebben wel constituties, maar niet in één document.
- Nieuw-Zeeland en San Marino zijn twijfelgevallen.
- Zo bezien 99,4% van de wereld heeft een geschreven constitutie.
Recent verschijnsel
- 87% van al die grondwetten na 1950.
- 74% van het totaal na 1975.
Hoofdstuk 1 Verhaal van de grondwet
De bron van grondwetten
Om te begrijpen wat grondwetten zijn, zit diep verankerd in de menselijke aard. Mensen zijn
sociale wezens, dat kunnen we zien aan de hersenen. We moeten samenwerken om te
overleven. Samenwerken kan lastig zijn, omdat je afhankelijk bent van het vertrouwen, er moet
een rolverdeling zijn.
1. Aangelegd voor samenwerking
a. Mensen zijn sociale wezens
b. Samenwerken om te overleven (rolverdeling - concurrentie - opschaling) - instinct
2. Twee pijlers voor die samenwerking
a. Vertrouwen:
→ Vertrouwen kan je toetsen en dat doen we door middel van de term trianguleren.
→ Roddel theorie
→ Vertrouwen: het Dunbar getal.
Het Dunbar getal is de vermeende cognitieve grens aan het aantal individuen
waarmee een persoon een stabiele, sociale relatie kan onderhouden. Dit zijn er
150.
b. Erkenning
Constitutie
Een constitutie bestaat uit basis spelregels voor grootschalige samenlevingen, om deze
samenlevingen duurzaam te maken. Er is niets ingewikkelder dan een grootschalige
samenwerking te hebben zonder leiderschap. Leiderschap is dus van groot belang en heel
ingewikkeld met name de wisseling van het leiderschap. De beste manier om
leiderschapswisselingen soepel te laten verlopen is door middel van een democratie. Hier zijn
regels voor nodig en deze regels worden dan ook neergelegd in de constitutie.
,Een Grondwet roept een verbeelde orde uit, met artificieel:
- vertrouwen in vreemden, en
- erkenning van jouw rol in het geheel. Stemrechten (hierdoor word je onderdeel van het
geheel) en mensenrechten zijn bijvoorbeeld vormen van erkenning.
Grondwetsbegrippen: wat is een constitutie?
Juridische definities:
- Geschreven en ongeschreven grondwetten
- Formele constituties (grondwetten) en materiële constituties (fundamentele rechtsregels
met normen over leiderschap en een rechtssysteem)
- Verschil grondwet en constitutie
- Rigide en flexibele grondwetten
Ideologische of aspiratieve definities:
- Constitutionalisme: het geloof dat het goed is grondwettelijk bestuur te hebben (limited
government) en het idee dat leiderschap moet worden beteugeld door het recht (rule of law
instead of rule by men).
- Democratische rechtsstaat (het idee van roulerend en voorwaardelijk leiderschap, legaliteit
(rechtsbinding), machtenscheiding, grondrechten, onafhankelijke rechter
Functionele definitie:
- Kijken naar wat grondwetten doen.
a. Een ‘wij’
- Wie zijn ‘wij’?
- Wie heeft welke rol en wie mag wat?
- Vertrouwen, identiteit, status, waardigheid, ambt etc.
b. Leiderschap en coördinatie samenwerking
c. Rechtssystemen en recht
Werkdefinitie grondwet/constitutie: voorschriften die een rechts- en leiderschapssysteem van een
land in het leven roepen en normeren.
Hoofdstuk 18 Wat is dat een grondwet of constitutie?
Legimiteitsvehikel
Constituties geven legitimiteit - blijvend draagvlak - aan een rechtssysteem en
leiderschapssysteem.
Hoe? Door het gezamenlijke geloof in het verhaal van de Grondwet.
Max Weber: ‘De basis van ieder gezagssysteem de daarmee samenhangende bereidheid daaraan
te gehoorzamen, is een geloof: een geloof waaraan de mensen die gezag uitoefenen aanzien
ontlenen.’ (p. 340 Verhaal van de grondwet).
Hoofdstuk 26 De grondwet als legitimiteitsvehinkel
Centraal staat de vraag waarom in de afgelopen 50 jaar iedereen zichzelf aan een grondwet heeft
gebonden? Wat is daar nou zo aantrekkelijk aan?
1. Leiderschapssystemen uit roepen
2. Rechtssystemen uitroepen
,Effecten van constituties
Om te kijken waarom landen zich voegen aan een grondwet is het van belang om te kijken naar
een aantal effecten van constituties. Dit is weinig echt onderzocht. We gaan er van uit dat het zo
werkt, iets vanzelfsprekends.
- Juridische effecten en betekenissen
- Economische aspecten en effecten
- Politieke aspecten en effecten
Juridische effecten en betekenissen
- Schepping van een rechtssysteem (verbeelde wereld van het recht)
- Een rechtsorde waarbinnen de afspraken en normen daarbinnen ook verbinden als
recht.
- Effectief? - Constitutionele prestaties
- Nepconstiuties
- Zelfhandhavend
- Duurzaamheid/leeftijd
Een land… … levert weinig ten … levert veel ten
opzichte van de opzichte van de
constitutionele beloftes constitutionele beloftes
…belooft veel in de Sham constitution Strong constitution
constitutie
…belooft weinig in de Weak constitution Modest constitution
constitutie
Economische aspecten en effecten
Constitutie als voorwaarde:
- Barry Weingast: ‘Universally in today’s developed world, governments provide ... market
infrastructure, and no market economy exists without it.’
- Ran Hirschl: ‘Two critical preconditions for economic development are the existence of
predictable laws governing the marketplace and a legal regime that protects capital
formation and ensures property rights. The entrenchment of constitutional rights and the
establishment of independent judicial monitoring of the legislative and executive branches
are seen as ways of increasing a given regime’s credibility and enhancing the ability of its
bureaucracy to enforce contracts, thereby securing investors’ trust and enhancing their
incentive to invest, innovate, and develop.’
Constitutie als factor:
- Verlaagt de transactiekosten (p. 293 Verhaal van de grondwet)
- Vergroting onderling vertrouwen – stabielere markttransacties – groter volume
- Meer ‘vrijheid’ – meer economische groei? (p. 297 Verhaal van de grondwet)
Politieke aspecten en effecten
- Grondwetten definiëren een politieke arena (een arena waarin beslist moet worden over
tegengestelde belangen), waarin door en/of voor een groep distributiebeslissingen worden
genomen.
, Kortweg: hoe coördineren we de samenwerking (binnen het ‘wij’)?
Balanceren: de minimax constitution (evenwichtssituatie) - Robert Cooter
Hoe reken je een evenwichtssituatie uit?
1. Publieke keuzetheorie - Tullock en Buchanan: gebruik van economische theorieën
en instrumenten om politieke besluitvormingsprocessen te begrijpen en voorspellen.
Dit is gebaseerd op ‘motieven’ van de spelers en hun interacties.
2. Speltheorie
Staat, soevereiniteit, identiteit
De soevereine staat
Grondwetten roepen een leiderschaps systeem uit en een rechtsorde.
Staat:
- Een groep personen
- Territoir
- Geregeerd door een overheid die effectief en daadwerkelijk gezag uitoefent over die
personen
- Erkenning door andere staten
Soevereiniteit
Soevereiniteit is het recht van een bestuursorgaan om het hoogste gezag uit te oefenen zonder dat
verantwoording is verschuldigd aan een ander orgaan.
- Externe soevereiniteit (volkenrechtelijk)
- Interne soevereiniteit
- Het ambt dat de hoogste, niet herleidbare macht of bevoegdheid heeft (het Volk, de
Natie).
- Een ambtenarencomplex of overheidsverband dat niet aan toezicht door derden is
onderworpen.
Soevereiniteit en legitimiteit
1. Wat is het verschil tussen macht en gezag?
2. Wanneer is overheidsoptreden legitiem?
3. Wat kan je er tegen doen?
Legitimiteit en rechtsstaat
1. Overheid is gebonden aan het recht
- Staat is “ontpersoonlijkt”: bevoegdheidsuitoefening door ambten en ambtsdragers -
niemand staat boven de wet.
- Het stellen van de wet is aan regels gebonden - legaliteit en democratie.
aanvaardbaarheid van overheidsgezag?
In Nederland is de grondwet redelijk onbekend of onbemind. In 2008 vindt 94% van Nederland de
Grondwet belangrijk, maar 84% kent de Grondwet niet. Maar Nederlanders herkennen de waarden
wel. De Grondwet is meer dan 200 jaar oud, 29 maart 1814, en ongeveer 25 keer herzien.
De eeuw van de Grondwet
We leven in de eeuw van de grondwet, er is sprake van een stille revolutie. 189 van de 193 landen
zijn in het bezit van een grondwet. Echter, er is een discussie over geschreven en ongeschreven
grondwetten, waarin het VK stelt dat ook ongeschreven grondwetten zijn aan te merken als
grondwetten.
189 constituties op 193 landen (97,9%) - één-documentsgrondwetten
- Israël en Zweden hebben wel constituties, maar niet in één document.
- Nieuw-Zeeland en San Marino zijn twijfelgevallen.
- Zo bezien 99,4% van de wereld heeft een geschreven constitutie.
Recent verschijnsel
- 87% van al die grondwetten na 1950.
- 74% van het totaal na 1975.
Hoofdstuk 1 Verhaal van de grondwet
De bron van grondwetten
Om te begrijpen wat grondwetten zijn, zit diep verankerd in de menselijke aard. Mensen zijn
sociale wezens, dat kunnen we zien aan de hersenen. We moeten samenwerken om te
overleven. Samenwerken kan lastig zijn, omdat je afhankelijk bent van het vertrouwen, er moet
een rolverdeling zijn.
1. Aangelegd voor samenwerking
a. Mensen zijn sociale wezens
b. Samenwerken om te overleven (rolverdeling - concurrentie - opschaling) - instinct
2. Twee pijlers voor die samenwerking
a. Vertrouwen:
→ Vertrouwen kan je toetsen en dat doen we door middel van de term trianguleren.
→ Roddel theorie
→ Vertrouwen: het Dunbar getal.
Het Dunbar getal is de vermeende cognitieve grens aan het aantal individuen
waarmee een persoon een stabiele, sociale relatie kan onderhouden. Dit zijn er
150.
b. Erkenning
Constitutie
Een constitutie bestaat uit basis spelregels voor grootschalige samenlevingen, om deze
samenlevingen duurzaam te maken. Er is niets ingewikkelder dan een grootschalige
samenwerking te hebben zonder leiderschap. Leiderschap is dus van groot belang en heel
ingewikkeld met name de wisseling van het leiderschap. De beste manier om
leiderschapswisselingen soepel te laten verlopen is door middel van een democratie. Hier zijn
regels voor nodig en deze regels worden dan ook neergelegd in de constitutie.
,Een Grondwet roept een verbeelde orde uit, met artificieel:
- vertrouwen in vreemden, en
- erkenning van jouw rol in het geheel. Stemrechten (hierdoor word je onderdeel van het
geheel) en mensenrechten zijn bijvoorbeeld vormen van erkenning.
Grondwetsbegrippen: wat is een constitutie?
Juridische definities:
- Geschreven en ongeschreven grondwetten
- Formele constituties (grondwetten) en materiële constituties (fundamentele rechtsregels
met normen over leiderschap en een rechtssysteem)
- Verschil grondwet en constitutie
- Rigide en flexibele grondwetten
Ideologische of aspiratieve definities:
- Constitutionalisme: het geloof dat het goed is grondwettelijk bestuur te hebben (limited
government) en het idee dat leiderschap moet worden beteugeld door het recht (rule of law
instead of rule by men).
- Democratische rechtsstaat (het idee van roulerend en voorwaardelijk leiderschap, legaliteit
(rechtsbinding), machtenscheiding, grondrechten, onafhankelijke rechter
Functionele definitie:
- Kijken naar wat grondwetten doen.
a. Een ‘wij’
- Wie zijn ‘wij’?
- Wie heeft welke rol en wie mag wat?
- Vertrouwen, identiteit, status, waardigheid, ambt etc.
b. Leiderschap en coördinatie samenwerking
c. Rechtssystemen en recht
Werkdefinitie grondwet/constitutie: voorschriften die een rechts- en leiderschapssysteem van een
land in het leven roepen en normeren.
Hoofdstuk 18 Wat is dat een grondwet of constitutie?
Legimiteitsvehikel
Constituties geven legitimiteit - blijvend draagvlak - aan een rechtssysteem en
leiderschapssysteem.
Hoe? Door het gezamenlijke geloof in het verhaal van de Grondwet.
Max Weber: ‘De basis van ieder gezagssysteem de daarmee samenhangende bereidheid daaraan
te gehoorzamen, is een geloof: een geloof waaraan de mensen die gezag uitoefenen aanzien
ontlenen.’ (p. 340 Verhaal van de grondwet).
Hoofdstuk 26 De grondwet als legitimiteitsvehinkel
Centraal staat de vraag waarom in de afgelopen 50 jaar iedereen zichzelf aan een grondwet heeft
gebonden? Wat is daar nou zo aantrekkelijk aan?
1. Leiderschapssystemen uit roepen
2. Rechtssystemen uitroepen
,Effecten van constituties
Om te kijken waarom landen zich voegen aan een grondwet is het van belang om te kijken naar
een aantal effecten van constituties. Dit is weinig echt onderzocht. We gaan er van uit dat het zo
werkt, iets vanzelfsprekends.
- Juridische effecten en betekenissen
- Economische aspecten en effecten
- Politieke aspecten en effecten
Juridische effecten en betekenissen
- Schepping van een rechtssysteem (verbeelde wereld van het recht)
- Een rechtsorde waarbinnen de afspraken en normen daarbinnen ook verbinden als
recht.
- Effectief? - Constitutionele prestaties
- Nepconstiuties
- Zelfhandhavend
- Duurzaamheid/leeftijd
Een land… … levert weinig ten … levert veel ten
opzichte van de opzichte van de
constitutionele beloftes constitutionele beloftes
…belooft veel in de Sham constitution Strong constitution
constitutie
…belooft weinig in de Weak constitution Modest constitution
constitutie
Economische aspecten en effecten
Constitutie als voorwaarde:
- Barry Weingast: ‘Universally in today’s developed world, governments provide ... market
infrastructure, and no market economy exists without it.’
- Ran Hirschl: ‘Two critical preconditions for economic development are the existence of
predictable laws governing the marketplace and a legal regime that protects capital
formation and ensures property rights. The entrenchment of constitutional rights and the
establishment of independent judicial monitoring of the legislative and executive branches
are seen as ways of increasing a given regime’s credibility and enhancing the ability of its
bureaucracy to enforce contracts, thereby securing investors’ trust and enhancing their
incentive to invest, innovate, and develop.’
Constitutie als factor:
- Verlaagt de transactiekosten (p. 293 Verhaal van de grondwet)
- Vergroting onderling vertrouwen – stabielere markttransacties – groter volume
- Meer ‘vrijheid’ – meer economische groei? (p. 297 Verhaal van de grondwet)
Politieke aspecten en effecten
- Grondwetten definiëren een politieke arena (een arena waarin beslist moet worden over
tegengestelde belangen), waarin door en/of voor een groep distributiebeslissingen worden
genomen.
, Kortweg: hoe coördineren we de samenwerking (binnen het ‘wij’)?
Balanceren: de minimax constitution (evenwichtssituatie) - Robert Cooter
Hoe reken je een evenwichtssituatie uit?
1. Publieke keuzetheorie - Tullock en Buchanan: gebruik van economische theorieën
en instrumenten om politieke besluitvormingsprocessen te begrijpen en voorspellen.
Dit is gebaseerd op ‘motieven’ van de spelers en hun interacties.
2. Speltheorie
Staat, soevereiniteit, identiteit
De soevereine staat
Grondwetten roepen een leiderschaps systeem uit en een rechtsorde.
Staat:
- Een groep personen
- Territoir
- Geregeerd door een overheid die effectief en daadwerkelijk gezag uitoefent over die
personen
- Erkenning door andere staten
Soevereiniteit
Soevereiniteit is het recht van een bestuursorgaan om het hoogste gezag uit te oefenen zonder dat
verantwoording is verschuldigd aan een ander orgaan.
- Externe soevereiniteit (volkenrechtelijk)
- Interne soevereiniteit
- Het ambt dat de hoogste, niet herleidbare macht of bevoegdheid heeft (het Volk, de
Natie).
- Een ambtenarencomplex of overheidsverband dat niet aan toezicht door derden is
onderworpen.
Soevereiniteit en legitimiteit
1. Wat is het verschil tussen macht en gezag?
2. Wanneer is overheidsoptreden legitiem?
3. Wat kan je er tegen doen?
Legitimiteit en rechtsstaat
1. Overheid is gebonden aan het recht
- Staat is “ontpersoonlijkt”: bevoegdheidsuitoefening door ambten en ambtsdragers -
niemand staat boven de wet.
- Het stellen van de wet is aan regels gebonden - legaliteit en democratie.
