Hoofdstuk 2. Empirische methodologie
Dit hoofdstuk geeft achtergrondkennis van methodologie en effectonderzoek in de
gedragswetenschappen. De historie van methodologie wordt hier buiten beschouwing
gelaten, want het is geen tentamenstof.
Methodologie is de studie van de wetenschappelijke methoden en technieken, die in de
wetenschap worden voorgeschreven en die moeten worden gebruikt om kennis te
verwerven en om de wetenschap vooruit te helpen. Methodologie wordt ook wel
methodenleer of methodiek genoemd. De leer van de weg waarlangs men tot kennis komt,
afgeleid uit het Grieks. De Groot omschrijft dit als de normatieve methodologie, want het
gaat om de normen en de daaruit voortvloeiende richtlijnen voor het wetenschappelijk
denken en handelen.
Doel van de wetenschap is het verwerven van kennis van de werkelijkheid. Deze kennis
wordt neergelegd in de vorm van beweringen, die waar moeten zijn. De wetenschapper
streeft naar grotere zekerheden van deze beweringen dan in het dagelijkse leven gebruikelijk
is. Hoe meer zekerheden van de beweringen, hoe groter de kans dat ze waar zouden kunnen
zijn.
De natuurwetenschappen zijn meer gericht op het verklaren van beweringen en de
gedragswetenschappen meer op het begrijpen er van. In de empirische wetenschappen
komen beide methoden samen voor. Verklaren is in het algemeen het opstellen van
wettelijkheden aan de hand van correlaties die uitdrukkingen van samenhang weergeven.
Dit overheerst in de natuurwetenschappen. Begrijpen is het duiden van de verschijnselen en
het interpreteren van het unieke in de context.
Hermeneutiek en fenomenologie zijn vaak voorkomende methoden voor het begrijpen van
verschijnselen. Hermeneutiek is de leer van tekstinterpretaties om historische en/of
theologische teksten te begrijpen. Fenomenologie gaat uit van de directe ervaring van de
verschijnselen en hieruit de essentiële eigenschappen van ervaringen en de essentie van wat
men ervaart probeert af te leiden. Er wordt dus niet uitgegaan van bepaalde
vooronderstellingen en is vrij van theorieën die verschijnselen causaal met elkaar in verband
worden gebracht.
Onderzoek is erop gericht om voorspellingen/hypothesen te weerleggen (falsificeren).
Empirische methoden: empirische en regulative cyclus
De empirische cyclus is een beschrijving onderzoeksfasen om wetenschappelijke kennis
te produceren uit ervaring. De cyclus is vooral gericht op theoriegericht onderzoek.
Doel: verwerven van wetenschappelijk getoetste kennis over de werkelijkheid, gericht
op verklaring van de verschijnselen.
De regulatieve cyclus is een weergave van denkstappen van het hulpverleningsproces.
Het is een veel voorkomende praktijkgerichte onderzoeksmethode. Het woord
regulatief houdt in dat de cyclus gericht is op beslissingen.
Doel: Effectiviteit onderzoeken van de geboden hulp of oplossing van een
praktijkprobleem, gericht op het veranderen van verschijnselen.
Overeenkomsten: beide zijn opgebouwd uit fasen, zijn systematisch en gericht op empirie.
,Stappen van de empirische cyclus:
1. Observatie: verzamelen en groeperen van empirische feitenmateriaal; vorming van
hypothese(n). Middels observaties of waarnemingen in de empirie worden ideeën en
vermoedens ontwikkeld over een bepaald probleem. Methoden die gebruikt worden:
literatuurstudie, oriënterend of exploratief onderzoek, descriptieve activiteiten;
registeren, ordenen, groeperen en classificeren)
2. Inductie: formulering van hypothese(n). inductie wil zeggen dat vanuit het bijzondere
naar het algemene wordt geredeneerd. Op basis van dit proces moet duidelijk worden:
waar het onderzoek zich op richt (onderzoek elementen), welke eigenschappen
(kenmerken, variabelen) van belang zijn en welke relaties of hypothesen tussen
eigenschappen worden verondersteld. Het wordt nog op een abstract niveau
geformuleerd en is daardoor niet volledig bruikbaar om te worden getoetst.
3. Deductie: Afleiding van speciale consequenties uit de hypothese(n) in de vorm van
toetsbare voorspellingen. Er worden toetsbare voorspellingen afgeleid uit de
hypothese(n). Eigenschappen worden vertaalt naar meetbare variabelen en in concrete
verbanden of relaties. De voorspelling moet falsificeerbaar (weerlegbaar) zijn.
4. Toetsing: Toetsing van hypothese(n) aan het al dan niet uitkomen van de voorspellingen
in nieuwe empirisch materiaal. Er wordt middels onderzoek nagegaan of de
voorspellingen kloppen. Een onderzoeksplan dient vooraf gemaakt te worden. Er zijn
criteria wanneer een hypothese bevestigd wordt (bijv. statistische significantie).
5. Evaluatie: Evaluatie van de uitkomsten van de toetsing als feedback (terugkoppeling)
naar de gestelde hypothese(n), theorie(ën), en als feed forward (voorwaartse koppeling)
naar vervolgonderzoek. Vaak komen nieuwe vragen naar voren, waardoor opnieuw de
cyclus doorlopen wordt: spiraal van de empirische cyclus.
Stappen van de regulatieve cyclus:
1. Probleemstelling: er wordt vastgesteld wat het probleem is, welke doelen nagestreefd
worden en welke middelen hiervoor ingezet worden. wanneer er consensus is over de
probleemstelling, dan pas kan er verder gegaan worden naar fase 2.
2. Diagnose: Probleemsituatie wordt onderzocht, analyse van de huidige situatie. Er wordt
tijd en ruimte gegeven aan alle theoretische kennis en praktische mogelijkheden,
voordat er overgaan wordt naar de volgende fase om het probleem op te lossen.
3. Plan: mogelijke oplossingen worden ontwikkeld en keuze wordt gemaakt van een
bepaalde oplossing om tot een verbeterde situatie te (kunnen) komen. Het plan bevat
kort en lange termijndoelen, inzet van middelen en methodieken en het formuleren van
criteria om te bepalen of het plan effectief is of niet.
4. Ingreep: Het plan wordt uitgevoerd, de oplossing wordt geïmplementeerd en
implementatie wordt goed in de gaten gehouden worden om wat te kunnen zeggen
over de effectiviteit.
5. Evaluatie: Er wordt nagegaan of het probleem is opgelost of verminderd. Effecten
worden geëvalueerd, effectiviteit en efficiëntie van het hele plan wordt onder de loep
genomen.
Bijdrage van De Groot aan de wetenschapsontwikkeling
, Typen van onderzoek
o Toetsend; één of enkele uit een theorie afgeleide hypothesen worden getoetst aan
de empirie.
o Instrumenteel-nomologisch; gericht op de ontwikkeling en validering van
meetinstrumenten. Dit type onderzoek behoort de testconstructie en -validatie,
maar ook de constructie en ijking van een vragenlijst. We spraken van dit onderzoek
als een instrument wordt gemaakt om te standaardiseren, te valideren en normeren.
o Descriptief/beschrijvend; gericht op een beschrijving en een systematische ordening
van wat er is, zonder te streven naar generalisaties. Het doel is een zuiver
beschrijvende uitwerking van de onderzoeksgegevens.
o Exploratief; heeft als doel de werkelijkheid te verkennen om daarin wetmatigheden
te ontdekken. Het is een tussenvorm tussen descriptief en toetsend onderzoek.
Onderzoeker is gericht op het vinden va bepaalde soorten samenhangen in zijn
materiaal, maar deze nemen niet de vorm aan van scherp geformuleerde hypothesen
vooraf, waardoor hypothesen niet getoetst kunnen worden. hij gaat wel uit van
verwachtingen en van een min of meer vaag theoretisch raamwerk. Exploratief
onderzoek is aangewezen wanneer men ebschikt over een veelheid aan gegevens op
een domein waarover nog weinig bruikbare theorie voorhanden is en waarbij weinig
bekend is over de wetenschappelijke relevantie.
o Interpretatief-theoretisch; gericht op interpretatie en theoretische evaluatie van
gegeven, gesloten verzameling van bevindingen. Enkel bij dit onderzoek wordt er
geen geitenmateriaal verzameld. Het is een werkwijze waarmee feitenmateriaal
wordt geïnterpreteerd.
Objectiviteit met betrekking tot onderzoek wil zeggen dat het handelen in overeenstemming
is met het gestelde onderzoeksdoel, in afwezigheid van subjectiviteit als storende factor. De
onderzoeker mach zich niet laten leiden door persoonlijke opvattingen, gevoelens of
belangen. Als hij zich wel laat sturen dan is er sprake van subjectiviteit. Wanneer
verschillende beoordelaars als meetinstrument worden gebruikt, dan spreekt men van
intersubjectiviteit en kan men de intersubjectieve overeenstemming empirisch bepalen.
Het is een maatstaaf die aangeeft in welke mater er overeenstemming is in de
beoordelingen tussen de beoordelaars.
Objectiviteitsproblemen spelen in alle fasen van de empirische cyclus een rol, maar vooral bij
de fase van deductie en toetsing. Objectiviteitsproblemen kunnen voorkomen:
Het empirisch specificeren of instrumenteel maken van de begrippen
Het selecteren van toetsingsmateriaal
De steekproeftrekking
Het observeren, registeren en bewerken van de onderzoeksgegevens
Het regelen van de onderzoekscondities
Dit hoofdstuk geeft achtergrondkennis van methodologie en effectonderzoek in de
gedragswetenschappen. De historie van methodologie wordt hier buiten beschouwing
gelaten, want het is geen tentamenstof.
Methodologie is de studie van de wetenschappelijke methoden en technieken, die in de
wetenschap worden voorgeschreven en die moeten worden gebruikt om kennis te
verwerven en om de wetenschap vooruit te helpen. Methodologie wordt ook wel
methodenleer of methodiek genoemd. De leer van de weg waarlangs men tot kennis komt,
afgeleid uit het Grieks. De Groot omschrijft dit als de normatieve methodologie, want het
gaat om de normen en de daaruit voortvloeiende richtlijnen voor het wetenschappelijk
denken en handelen.
Doel van de wetenschap is het verwerven van kennis van de werkelijkheid. Deze kennis
wordt neergelegd in de vorm van beweringen, die waar moeten zijn. De wetenschapper
streeft naar grotere zekerheden van deze beweringen dan in het dagelijkse leven gebruikelijk
is. Hoe meer zekerheden van de beweringen, hoe groter de kans dat ze waar zouden kunnen
zijn.
De natuurwetenschappen zijn meer gericht op het verklaren van beweringen en de
gedragswetenschappen meer op het begrijpen er van. In de empirische wetenschappen
komen beide methoden samen voor. Verklaren is in het algemeen het opstellen van
wettelijkheden aan de hand van correlaties die uitdrukkingen van samenhang weergeven.
Dit overheerst in de natuurwetenschappen. Begrijpen is het duiden van de verschijnselen en
het interpreteren van het unieke in de context.
Hermeneutiek en fenomenologie zijn vaak voorkomende methoden voor het begrijpen van
verschijnselen. Hermeneutiek is de leer van tekstinterpretaties om historische en/of
theologische teksten te begrijpen. Fenomenologie gaat uit van de directe ervaring van de
verschijnselen en hieruit de essentiële eigenschappen van ervaringen en de essentie van wat
men ervaart probeert af te leiden. Er wordt dus niet uitgegaan van bepaalde
vooronderstellingen en is vrij van theorieën die verschijnselen causaal met elkaar in verband
worden gebracht.
Onderzoek is erop gericht om voorspellingen/hypothesen te weerleggen (falsificeren).
Empirische methoden: empirische en regulative cyclus
De empirische cyclus is een beschrijving onderzoeksfasen om wetenschappelijke kennis
te produceren uit ervaring. De cyclus is vooral gericht op theoriegericht onderzoek.
Doel: verwerven van wetenschappelijk getoetste kennis over de werkelijkheid, gericht
op verklaring van de verschijnselen.
De regulatieve cyclus is een weergave van denkstappen van het hulpverleningsproces.
Het is een veel voorkomende praktijkgerichte onderzoeksmethode. Het woord
regulatief houdt in dat de cyclus gericht is op beslissingen.
Doel: Effectiviteit onderzoeken van de geboden hulp of oplossing van een
praktijkprobleem, gericht op het veranderen van verschijnselen.
Overeenkomsten: beide zijn opgebouwd uit fasen, zijn systematisch en gericht op empirie.
,Stappen van de empirische cyclus:
1. Observatie: verzamelen en groeperen van empirische feitenmateriaal; vorming van
hypothese(n). Middels observaties of waarnemingen in de empirie worden ideeën en
vermoedens ontwikkeld over een bepaald probleem. Methoden die gebruikt worden:
literatuurstudie, oriënterend of exploratief onderzoek, descriptieve activiteiten;
registeren, ordenen, groeperen en classificeren)
2. Inductie: formulering van hypothese(n). inductie wil zeggen dat vanuit het bijzondere
naar het algemene wordt geredeneerd. Op basis van dit proces moet duidelijk worden:
waar het onderzoek zich op richt (onderzoek elementen), welke eigenschappen
(kenmerken, variabelen) van belang zijn en welke relaties of hypothesen tussen
eigenschappen worden verondersteld. Het wordt nog op een abstract niveau
geformuleerd en is daardoor niet volledig bruikbaar om te worden getoetst.
3. Deductie: Afleiding van speciale consequenties uit de hypothese(n) in de vorm van
toetsbare voorspellingen. Er worden toetsbare voorspellingen afgeleid uit de
hypothese(n). Eigenschappen worden vertaalt naar meetbare variabelen en in concrete
verbanden of relaties. De voorspelling moet falsificeerbaar (weerlegbaar) zijn.
4. Toetsing: Toetsing van hypothese(n) aan het al dan niet uitkomen van de voorspellingen
in nieuwe empirisch materiaal. Er wordt middels onderzoek nagegaan of de
voorspellingen kloppen. Een onderzoeksplan dient vooraf gemaakt te worden. Er zijn
criteria wanneer een hypothese bevestigd wordt (bijv. statistische significantie).
5. Evaluatie: Evaluatie van de uitkomsten van de toetsing als feedback (terugkoppeling)
naar de gestelde hypothese(n), theorie(ën), en als feed forward (voorwaartse koppeling)
naar vervolgonderzoek. Vaak komen nieuwe vragen naar voren, waardoor opnieuw de
cyclus doorlopen wordt: spiraal van de empirische cyclus.
Stappen van de regulatieve cyclus:
1. Probleemstelling: er wordt vastgesteld wat het probleem is, welke doelen nagestreefd
worden en welke middelen hiervoor ingezet worden. wanneer er consensus is over de
probleemstelling, dan pas kan er verder gegaan worden naar fase 2.
2. Diagnose: Probleemsituatie wordt onderzocht, analyse van de huidige situatie. Er wordt
tijd en ruimte gegeven aan alle theoretische kennis en praktische mogelijkheden,
voordat er overgaan wordt naar de volgende fase om het probleem op te lossen.
3. Plan: mogelijke oplossingen worden ontwikkeld en keuze wordt gemaakt van een
bepaalde oplossing om tot een verbeterde situatie te (kunnen) komen. Het plan bevat
kort en lange termijndoelen, inzet van middelen en methodieken en het formuleren van
criteria om te bepalen of het plan effectief is of niet.
4. Ingreep: Het plan wordt uitgevoerd, de oplossing wordt geïmplementeerd en
implementatie wordt goed in de gaten gehouden worden om wat te kunnen zeggen
over de effectiviteit.
5. Evaluatie: Er wordt nagegaan of het probleem is opgelost of verminderd. Effecten
worden geëvalueerd, effectiviteit en efficiëntie van het hele plan wordt onder de loep
genomen.
Bijdrage van De Groot aan de wetenschapsontwikkeling
, Typen van onderzoek
o Toetsend; één of enkele uit een theorie afgeleide hypothesen worden getoetst aan
de empirie.
o Instrumenteel-nomologisch; gericht op de ontwikkeling en validering van
meetinstrumenten. Dit type onderzoek behoort de testconstructie en -validatie,
maar ook de constructie en ijking van een vragenlijst. We spraken van dit onderzoek
als een instrument wordt gemaakt om te standaardiseren, te valideren en normeren.
o Descriptief/beschrijvend; gericht op een beschrijving en een systematische ordening
van wat er is, zonder te streven naar generalisaties. Het doel is een zuiver
beschrijvende uitwerking van de onderzoeksgegevens.
o Exploratief; heeft als doel de werkelijkheid te verkennen om daarin wetmatigheden
te ontdekken. Het is een tussenvorm tussen descriptief en toetsend onderzoek.
Onderzoeker is gericht op het vinden va bepaalde soorten samenhangen in zijn
materiaal, maar deze nemen niet de vorm aan van scherp geformuleerde hypothesen
vooraf, waardoor hypothesen niet getoetst kunnen worden. hij gaat wel uit van
verwachtingen en van een min of meer vaag theoretisch raamwerk. Exploratief
onderzoek is aangewezen wanneer men ebschikt over een veelheid aan gegevens op
een domein waarover nog weinig bruikbare theorie voorhanden is en waarbij weinig
bekend is over de wetenschappelijke relevantie.
o Interpretatief-theoretisch; gericht op interpretatie en theoretische evaluatie van
gegeven, gesloten verzameling van bevindingen. Enkel bij dit onderzoek wordt er
geen geitenmateriaal verzameld. Het is een werkwijze waarmee feitenmateriaal
wordt geïnterpreteerd.
Objectiviteit met betrekking tot onderzoek wil zeggen dat het handelen in overeenstemming
is met het gestelde onderzoeksdoel, in afwezigheid van subjectiviteit als storende factor. De
onderzoeker mach zich niet laten leiden door persoonlijke opvattingen, gevoelens of
belangen. Als hij zich wel laat sturen dan is er sprake van subjectiviteit. Wanneer
verschillende beoordelaars als meetinstrument worden gebruikt, dan spreekt men van
intersubjectiviteit en kan men de intersubjectieve overeenstemming empirisch bepalen.
Het is een maatstaaf die aangeeft in welke mater er overeenstemming is in de
beoordelingen tussen de beoordelaars.
Objectiviteitsproblemen spelen in alle fasen van de empirische cyclus een rol, maar vooral bij
de fase van deductie en toetsing. Objectiviteitsproblemen kunnen voorkomen:
Het empirisch specificeren of instrumenteel maken van de begrippen
Het selecteren van toetsingsmateriaal
De steekproeftrekking
Het observeren, registeren en bewerken van de onderzoeksgegevens
Het regelen van de onderzoekscondities
