Paragraaf 13.1 Eigenschappen doorgeven
In de lichaamscellen van beide ouders zitten twee
chromosomen (een chromosomenpaar) met allelen voor
oogkleur. Je ouders geven een van die twee chromosomen
door met de eicel en de zaadcel. Voor elke eigenschap heb je
in je lichaamscellen dus twee allelen: een van de moeder en
een van de vader. Anders gezegd: het genotype voor een
eigenschap bestaat uit twee allelen. Als twee allelen gelijk
aan elkaar zijn, heet dat homozygoot. Als de twee allelen
verschillend zijn, heet dat heterozygoot. Een overheersend
allel heet dominant, het onderdrukte allel noem je recessief.
Er zijn een aantal combinaties mogelijk voor blauwe en
bruine ogen, dat zie je in het plaatje hier ergens. Om de
genotypen kort en overzichtelijk op te schrijven, gebruik je
letters:
BB betekent homozygoot dominant
Bb betekent heterozygoot
bb betekent homozygoot recessief.
Een mens met een of twee dominante allelen voor
oogkleur heeft de dominante eigenschap, dus bruine ogen.
Iemand met twee recessieve allelen heeft blauwe ogen, de
recessieve eigenschap. Als je voor een bepaalde
eigenschap het genotype van de ouders kent, dan kun je
een voorspelling doen over het genotype van de
nakomelingen. Als de ouders van Dennis willen weten hoe
groot de kans is op nog een kind met blauwe ogen,
kunnen ze een kruisingsschema maken. Met een
kruising wordt bedoeld dat twee ouders samen
nakomelingen krijgen. Door het kruisingsschema
krijg je een goed overzicht van de mogelijke
genotypen van de kinderen. Je werkt als volgt:
1. Je noteert het fenotype en genotype van
de ouders en de allelen die ze kunnen
doorgeven via de geslachtscellen
(voortplantingscellen).
2. Door de geslachtscellen te combineren
krijg je de mogelijke genotypen en
fenotypen van de nakomelingen.
, Paragraaf 13.2 Het zit in de familie
Erfelijke aandoeningen worden veroorzaakt door fouten in de genen. Bij veel erfelijke aandoeningen
zijn meerdere genen betrokken. Er zijn ook erfelijke aandoeningen die bepaald worden door een gen,
zoals albinisme. Als een aandoening bepaald wordt door een gen, heet dat monogeen. Je kunt
monogene op verschillende manieren krijgen van je ouders.
Recessieve overerving
Liset heeft fenylketonurie (PKU). Haar ouders,
broertjes en zus zijn gezond. Kinderen met PKU
worden gezond geboren. Na ongeveer een half jaar
begint een verstandelijke achterstand op te treden
doordat de hersenen beschadigd raken. Als PKU vroeg
wordt ontdekt, kan de ziekte met een speciaal dieet
worden voorkomen. Ze onderzoeken op deze ziekte
door een hielprik te doen. Beide ouders van Liset zijn
heterozygoot voor het ziekmakende allel. Ze hebben
het allel wel, maar vertonen geen
ziekteverschijnselen. Dat komt doordat het
ziekmakende allel recessief is. Je zegt dan dat de
ouders van Liset drager van het allel zijn. De beide
broers van Liset zijn ook dragers. Doordat Liset
homozygoot voor het recessieve allel is, heeft zij de
ziekte. Er zijn veel recessief overervende zieken. Elk
mens heeft zo’n 6 tot 10 recessieve ziekmakende allelen in zijn chromosomen.
Dominante overerving
De ziekte van Steinert is een monogene aandoening die
dominant overerft. De spieren worden steeds zwakker,
eerst de spieren in het gezicht en de kauwspieren.
Daarna worden de spieren in de armen en benen
zwakker. Vaak ontstaan de ziekteverschijnselen op
latere leeftijd. De vader is heterozygoot, doordat hij de
ziekmakende dominante allel bezit, heeft hij de
aandoening. De moeder heeft twee gezonde allelen en
is dus gezond. De kans om dit allel over te dragen aan
een kind is 50 procent. Daardoor is de aandoening vaak
bij meerder generaties in een familie aanwezig.
In de lichaamscellen van beide ouders zitten twee
chromosomen (een chromosomenpaar) met allelen voor
oogkleur. Je ouders geven een van die twee chromosomen
door met de eicel en de zaadcel. Voor elke eigenschap heb je
in je lichaamscellen dus twee allelen: een van de moeder en
een van de vader. Anders gezegd: het genotype voor een
eigenschap bestaat uit twee allelen. Als twee allelen gelijk
aan elkaar zijn, heet dat homozygoot. Als de twee allelen
verschillend zijn, heet dat heterozygoot. Een overheersend
allel heet dominant, het onderdrukte allel noem je recessief.
Er zijn een aantal combinaties mogelijk voor blauwe en
bruine ogen, dat zie je in het plaatje hier ergens. Om de
genotypen kort en overzichtelijk op te schrijven, gebruik je
letters:
BB betekent homozygoot dominant
Bb betekent heterozygoot
bb betekent homozygoot recessief.
Een mens met een of twee dominante allelen voor
oogkleur heeft de dominante eigenschap, dus bruine ogen.
Iemand met twee recessieve allelen heeft blauwe ogen, de
recessieve eigenschap. Als je voor een bepaalde
eigenschap het genotype van de ouders kent, dan kun je
een voorspelling doen over het genotype van de
nakomelingen. Als de ouders van Dennis willen weten hoe
groot de kans is op nog een kind met blauwe ogen,
kunnen ze een kruisingsschema maken. Met een
kruising wordt bedoeld dat twee ouders samen
nakomelingen krijgen. Door het kruisingsschema
krijg je een goed overzicht van de mogelijke
genotypen van de kinderen. Je werkt als volgt:
1. Je noteert het fenotype en genotype van
de ouders en de allelen die ze kunnen
doorgeven via de geslachtscellen
(voortplantingscellen).
2. Door de geslachtscellen te combineren
krijg je de mogelijke genotypen en
fenotypen van de nakomelingen.
, Paragraaf 13.2 Het zit in de familie
Erfelijke aandoeningen worden veroorzaakt door fouten in de genen. Bij veel erfelijke aandoeningen
zijn meerdere genen betrokken. Er zijn ook erfelijke aandoeningen die bepaald worden door een gen,
zoals albinisme. Als een aandoening bepaald wordt door een gen, heet dat monogeen. Je kunt
monogene op verschillende manieren krijgen van je ouders.
Recessieve overerving
Liset heeft fenylketonurie (PKU). Haar ouders,
broertjes en zus zijn gezond. Kinderen met PKU
worden gezond geboren. Na ongeveer een half jaar
begint een verstandelijke achterstand op te treden
doordat de hersenen beschadigd raken. Als PKU vroeg
wordt ontdekt, kan de ziekte met een speciaal dieet
worden voorkomen. Ze onderzoeken op deze ziekte
door een hielprik te doen. Beide ouders van Liset zijn
heterozygoot voor het ziekmakende allel. Ze hebben
het allel wel, maar vertonen geen
ziekteverschijnselen. Dat komt doordat het
ziekmakende allel recessief is. Je zegt dan dat de
ouders van Liset drager van het allel zijn. De beide
broers van Liset zijn ook dragers. Doordat Liset
homozygoot voor het recessieve allel is, heeft zij de
ziekte. Er zijn veel recessief overervende zieken. Elk
mens heeft zo’n 6 tot 10 recessieve ziekmakende allelen in zijn chromosomen.
Dominante overerving
De ziekte van Steinert is een monogene aandoening die
dominant overerft. De spieren worden steeds zwakker,
eerst de spieren in het gezicht en de kauwspieren.
Daarna worden de spieren in de armen en benen
zwakker. Vaak ontstaan de ziekteverschijnselen op
latere leeftijd. De vader is heterozygoot, doordat hij de
ziekmakende dominante allel bezit, heeft hij de
aandoening. De moeder heeft twee gezonde allelen en
is dus gezond. De kans om dit allel over te dragen aan
een kind is 50 procent. Daardoor is de aandoening vaak
bij meerder generaties in een familie aanwezig.
