Samenvatting Gezondheidspsychologie
Inhoud
1. Wat is gezondheid? ..........................................................................................................3
1.1 Historische perspectieven ........................................................................................3
1.1.1 Biomedisch ziektemodel ..........................................................................................5
1.1.2 Biopsychosociaal perspectief ...................................................................................6
1.2 Wat is gezondheidspsychologie? ..............................................................................8
2. Gezondheidsgedrag ....................................................................................................... 12
2.1 Wat is gezondheidsgedrag? .................................................................................... 12
2.2 Gedragsmatige pathogenen.................................................................................... 13
2.3 Gedragsmatige Immunogenen ................................................................................ 18
3. Gedragsmodellen .......................................................................................................... 22
3.1 Invloeden op gezondheidsgedrag ............................................................................ 22
3.1.1 Distale invloeden ................................................................................................... 23
3.1.2 Proximale invloeden ............................................................................................... 24
3.2 Modellen van gezondheidsgedrag ........................................................................... 25
4. Gedragsverandering 1 .................................................................................................... 32
4.1 Bepalen gedragsinvloeden...................................................................................... 32
4.1 Populatieniveau ..................................................................................................... 34
5. Gedragsverandering 2 .................................................................................................... 39
5.1 Motiverende gespreksvoering ................................................................................. 39
5.2 Probleemoplossingsgerichte benaderingen............................................................. 41
5.3 Cognitieve interventies ........................................................................................... 45
5.4 Gebruik digitale (online) technologie ....................................................................... 46
6. Ziek zijn ......................................................................................................................... 47
6.1 Hoe merken we dat we ziek zijn? ............................................................................. 47
6.2 Symptomen waarnemen ........................................................................................ 47
6.3 Symptomen interpreteren ...................................................................................... 49
6.4 Reageren op symptomen ........................................................................................ 52
6.5 Het Consult ........................................................................................................... 54
7. Het consult en daarna .................................................................................................... 56
7.1 Factoren van invloed op het consult ........................................................................ 56
7.2 Medische besluitvorming ....................................................................................... 58
7.3 Slechtnieuwsgesprek ............................................................................................. 59
1
, 7.4 Therapietrouw........................................................................................................ 60
7.5 Impact ziekte ......................................................................................................... 62
8. Stress 1 ......................................................................................................................... 65
8.1 Wat is stress?......................................................................................................... 65
8.1.1 Stress als reactie op een externe stimulus .............................................................. 65
8.1.2 Stress als lichamelijke of fysiologische reactie ........................................................ 67
8.1.3 Stress als transactie ............................................................................................... 70
8.2 Coping................................................................................................................... 72
8.3 Stress-gerelateerde aandoeningen ......................................................................... 73
8.4 Sociale steun ......................................................................................................... 75
9. stressmanagement ........................................................................................................ 76
1. 2e generatie cognitief-gedragsmatige therapieën ........................................................ 76
9.1 Stressmanagementtraining (5G model) ................................................................... 77
9.1.1 Op vlak van gevoelens ............................................................................................ 78
9.1.2 Op vlak van gedachten ........................................................................................... 80
9.1.3 Op vlak van gedrag ................................................................................................. 81
9.2 Derde generatie cognitieve-gedragsmatige therapieën ............................................. 83
9.1.4 Stressmanagementtraining op vlak van gebeurtenis ................................................ 84
10. Pijn ............................................................................................................................ 87
10.1 Wat is pijn? ............................................................................................................ 87
10.2 Pijnmodellen ......................................................................................................... 89
10.3 Poortcontroletheorie .............................................................................................. 94
10.4 Meten van pijn ....................................................................................................... 95
10.5 Omgaan met pijn ................................................................................................... 96
11. Sociale verschillen ziekte & gezondheid ...................................................................... 99
11.1 Internationale gezondheidsverschillen .................................................................... 99
11.2 Lokale gezondheidsverschillen ............................................................................... 99
2
, 1. Wat is gezondheid?
• Niet ziek zijn (afwezigheid ziekte)
• Goed voor jezelf zorgen (gedrag)
• Goede genen hebben (bezit)
• Je fit en energiek voelen (lichamelijke fitheid & vitaliteit)
• Je mentaal goed voelen, goed in je vel zitten (psychosociaal welzijn)
• De vrijheid om te doen wat je wilt wanneer je dat wilt, zonder belemmering (functie)
Kan verschillende dingen betekenen voor verschillende mensen
Voor veel mensen vooral de afwezigheid van dingen, gedrag, bezit (je hebt het of niet), fitheid,
psychosociaal welzijn, en het kan een bepaalde functie hebben
Lekentheorie van gezondheid
• Sociale representatie van gezondheid = datgene wat bepaalde groepen mensen onder
gezondheid verstaan
De manier waarop gewone mensen naar gezondheid kijken
• Bauman (1961)
- Gezondheid als gevoel van ‘welzijn’
- Gezondheid als afwezigheid van symptomen van ziekte
- Gezondheid als de handelingen waar een gezond persoon toe in staat is
Dus clusteren in 3 zaken
• Subjectieve beoordelingen van gezondheid correleren sterk met objectieve
gezondheidsindicatoren!
1.1 Historische perspectieven
• Voornamelijk vanuit het westerse perspectief
1. Oude Grieken
• Gezondheid is een balans tussen bepaalde lichaamsvloeistoffen en ziekte komt voor als
er een inbalans was → genezing = vloeistoffen (humores) terug in balans brengen
• Ze zagen biologisch component ook in verbinding met je persoonlijkheidstrekken
• Dat zien we tot op de dag van vandaag in ons taalgebruik
- bv: colère = te veel gele gal
- bv: melancholisch = te veel zwarte gal
3
,• volgens hen was er al een link tussen biologie en psychologie
• Gezondheid in balans
- Bv: in homeopathie zien we ook het belang van die balans terugkomen
- Die middelen en therapieën worden ook gebruikt om het lichaam terug in balans te
krijgen
- Het lijkt alsof in de psychiatrie ook gewerkt wordt om bepaalde dingen terug in
balans te kijken (bv stoffen in de hersenen) bv: SSRI’s waardoor er meer serotonine in
de hersenen aanwezig is. Maar het gaat hierbij niet over te veel of te weinig, ze weten
ook niet goed waaraan het wel ligt, maar dus niet aal de balans.
2. Middeleeuwen
• Gezondheid gaat meer in verband staan met religie en spiritualiteit en ziekte is een straf
van god
• Genezing is de taak van priesters
• Wetenschappelijk onderzoek wordt een taboe, terwijl de Grieken hier wel nog heel
geïnteresseerd over waren. Hierdoor ontstonden er weinig nieuwe inzichten
• Gezondheid en religie
4
, - Die link is er nog steeds wel
- Kan op een positieve en negatieve manier
o Negatief bv: bepaald risicogedrag. In bepaalde gebieden waar veel religieuze
mensen leven die tegen vaccins zijn, heersen er meer ziektes
o Positief bv: bezig zijn met welzijn, stressvolle ervaringen verwerken
3. Renaissance
• Wetenschappelijke revolutie → terug kijken naar hoe het lichaam werkt, kwamen
erachter dat het idee van humores helemaal niet klopt
• Idee van dualisme: lichaam en geest zijn 2 afzonderlijke identiteiten. Geest wordt
beschouwd als ‘niet-materieel’ (dat wil zeggen niet objectief of zichtbaar, zoals bij
gedachten en gevoelens) en het lichaam als ‘materieel’ (dat wil zeggen opgebouwd uit
mechanisch materiaal zoals hersenen, het hart, cellen). Deze 2 zijn onafhankelijk van
elkaar. Dat is de rechtstreekse aanleiding voor het dominante model voor ziekte en
gezondheid: biomedisch model
1.1.1 Biomedisch ziektemodel
• Opvatting dat ziekten en symptomen een achterliggende fysiologische
verklaring hebben en dat daarmee ook genezing mechanistisch en
rechtlijnig werkt.
- Gezondheid als afwezigheid van ziekte (deficit model)
Gezondheid is de neutrale toestand en ziekte is een deficit
- Diagnose-recept model
Met duidelijke criteria waarbij je een diagnose en een behandeling
hebt
- Reductionistisch perspectief → terugbrengen tot neurale of
biochemische processen
- Revolutie voor moderne geneeskunde!
5
, Beperkingen biomedisch ziektemodel
• Dualistische visie op lichaam en geest (‘naïef’ perspectief)
• Verschillende personen kunnen op verschillende wijze reageren op zelfde ziekte
Valt niet te verklaren door biomedisch model
• Geen verklaring voor bepaalde psychosomatische effecten (bv. fantoompijn, placebo-
effect, nocebo-effect)
Nocebo-effect: is niet geloven dat een medicijn gaat werken waardoor het ook
minder gaat werken
• Rol van ‘geest’ (psychologie) speelt een grote rol bij de manifestatie en reactie op ziekte
• Artificieel onderscheid tussen organische en psychogene ziekte
Maar het is niet zo dat als er geen organische oorzaak is, dat er dan per se een
psychologische oorzaak is
1.1.2 Biopsychosociaal perspectief
• Aanvulling op het biomedisch model (realistischer denken over ziekte en gezondheid)
Voor ons dominant
• Verwerping van dualisme
• Psychologische, sociale en culturele factoren maken of iemand ziek te noemen is of zich
ziek voelt
• Nadruk op subjectieve beleving
• Strengths-based model (positieve gezondheid)
• Biomedisch model: ja peter is invalide
- Invaliditeit = beperkende gezondheidstoestand
- Onvermogen om als ‘normaal’ persoon te functioneren
- Gezien als onvermijdelijk gevolg van lichamelijke afwijkingen
- Maar is dit wel het volledige plaatje?
6
Inhoud
1. Wat is gezondheid? ..........................................................................................................3
1.1 Historische perspectieven ........................................................................................3
1.1.1 Biomedisch ziektemodel ..........................................................................................5
1.1.2 Biopsychosociaal perspectief ...................................................................................6
1.2 Wat is gezondheidspsychologie? ..............................................................................8
2. Gezondheidsgedrag ....................................................................................................... 12
2.1 Wat is gezondheidsgedrag? .................................................................................... 12
2.2 Gedragsmatige pathogenen.................................................................................... 13
2.3 Gedragsmatige Immunogenen ................................................................................ 18
3. Gedragsmodellen .......................................................................................................... 22
3.1 Invloeden op gezondheidsgedrag ............................................................................ 22
3.1.1 Distale invloeden ................................................................................................... 23
3.1.2 Proximale invloeden ............................................................................................... 24
3.2 Modellen van gezondheidsgedrag ........................................................................... 25
4. Gedragsverandering 1 .................................................................................................... 32
4.1 Bepalen gedragsinvloeden...................................................................................... 32
4.1 Populatieniveau ..................................................................................................... 34
5. Gedragsverandering 2 .................................................................................................... 39
5.1 Motiverende gespreksvoering ................................................................................. 39
5.2 Probleemoplossingsgerichte benaderingen............................................................. 41
5.3 Cognitieve interventies ........................................................................................... 45
5.4 Gebruik digitale (online) technologie ....................................................................... 46
6. Ziek zijn ......................................................................................................................... 47
6.1 Hoe merken we dat we ziek zijn? ............................................................................. 47
6.2 Symptomen waarnemen ........................................................................................ 47
6.3 Symptomen interpreteren ...................................................................................... 49
6.4 Reageren op symptomen ........................................................................................ 52
6.5 Het Consult ........................................................................................................... 54
7. Het consult en daarna .................................................................................................... 56
7.1 Factoren van invloed op het consult ........................................................................ 56
7.2 Medische besluitvorming ....................................................................................... 58
7.3 Slechtnieuwsgesprek ............................................................................................. 59
1
, 7.4 Therapietrouw........................................................................................................ 60
7.5 Impact ziekte ......................................................................................................... 62
8. Stress 1 ......................................................................................................................... 65
8.1 Wat is stress?......................................................................................................... 65
8.1.1 Stress als reactie op een externe stimulus .............................................................. 65
8.1.2 Stress als lichamelijke of fysiologische reactie ........................................................ 67
8.1.3 Stress als transactie ............................................................................................... 70
8.2 Coping................................................................................................................... 72
8.3 Stress-gerelateerde aandoeningen ......................................................................... 73
8.4 Sociale steun ......................................................................................................... 75
9. stressmanagement ........................................................................................................ 76
1. 2e generatie cognitief-gedragsmatige therapieën ........................................................ 76
9.1 Stressmanagementtraining (5G model) ................................................................... 77
9.1.1 Op vlak van gevoelens ............................................................................................ 78
9.1.2 Op vlak van gedachten ........................................................................................... 80
9.1.3 Op vlak van gedrag ................................................................................................. 81
9.2 Derde generatie cognitieve-gedragsmatige therapieën ............................................. 83
9.1.4 Stressmanagementtraining op vlak van gebeurtenis ................................................ 84
10. Pijn ............................................................................................................................ 87
10.1 Wat is pijn? ............................................................................................................ 87
10.2 Pijnmodellen ......................................................................................................... 89
10.3 Poortcontroletheorie .............................................................................................. 94
10.4 Meten van pijn ....................................................................................................... 95
10.5 Omgaan met pijn ................................................................................................... 96
11. Sociale verschillen ziekte & gezondheid ...................................................................... 99
11.1 Internationale gezondheidsverschillen .................................................................... 99
11.2 Lokale gezondheidsverschillen ............................................................................... 99
2
, 1. Wat is gezondheid?
• Niet ziek zijn (afwezigheid ziekte)
• Goed voor jezelf zorgen (gedrag)
• Goede genen hebben (bezit)
• Je fit en energiek voelen (lichamelijke fitheid & vitaliteit)
• Je mentaal goed voelen, goed in je vel zitten (psychosociaal welzijn)
• De vrijheid om te doen wat je wilt wanneer je dat wilt, zonder belemmering (functie)
Kan verschillende dingen betekenen voor verschillende mensen
Voor veel mensen vooral de afwezigheid van dingen, gedrag, bezit (je hebt het of niet), fitheid,
psychosociaal welzijn, en het kan een bepaalde functie hebben
Lekentheorie van gezondheid
• Sociale representatie van gezondheid = datgene wat bepaalde groepen mensen onder
gezondheid verstaan
De manier waarop gewone mensen naar gezondheid kijken
• Bauman (1961)
- Gezondheid als gevoel van ‘welzijn’
- Gezondheid als afwezigheid van symptomen van ziekte
- Gezondheid als de handelingen waar een gezond persoon toe in staat is
Dus clusteren in 3 zaken
• Subjectieve beoordelingen van gezondheid correleren sterk met objectieve
gezondheidsindicatoren!
1.1 Historische perspectieven
• Voornamelijk vanuit het westerse perspectief
1. Oude Grieken
• Gezondheid is een balans tussen bepaalde lichaamsvloeistoffen en ziekte komt voor als
er een inbalans was → genezing = vloeistoffen (humores) terug in balans brengen
• Ze zagen biologisch component ook in verbinding met je persoonlijkheidstrekken
• Dat zien we tot op de dag van vandaag in ons taalgebruik
- bv: colère = te veel gele gal
- bv: melancholisch = te veel zwarte gal
3
,• volgens hen was er al een link tussen biologie en psychologie
• Gezondheid in balans
- Bv: in homeopathie zien we ook het belang van die balans terugkomen
- Die middelen en therapieën worden ook gebruikt om het lichaam terug in balans te
krijgen
- Het lijkt alsof in de psychiatrie ook gewerkt wordt om bepaalde dingen terug in
balans te kijken (bv stoffen in de hersenen) bv: SSRI’s waardoor er meer serotonine in
de hersenen aanwezig is. Maar het gaat hierbij niet over te veel of te weinig, ze weten
ook niet goed waaraan het wel ligt, maar dus niet aal de balans.
2. Middeleeuwen
• Gezondheid gaat meer in verband staan met religie en spiritualiteit en ziekte is een straf
van god
• Genezing is de taak van priesters
• Wetenschappelijk onderzoek wordt een taboe, terwijl de Grieken hier wel nog heel
geïnteresseerd over waren. Hierdoor ontstonden er weinig nieuwe inzichten
• Gezondheid en religie
4
, - Die link is er nog steeds wel
- Kan op een positieve en negatieve manier
o Negatief bv: bepaald risicogedrag. In bepaalde gebieden waar veel religieuze
mensen leven die tegen vaccins zijn, heersen er meer ziektes
o Positief bv: bezig zijn met welzijn, stressvolle ervaringen verwerken
3. Renaissance
• Wetenschappelijke revolutie → terug kijken naar hoe het lichaam werkt, kwamen
erachter dat het idee van humores helemaal niet klopt
• Idee van dualisme: lichaam en geest zijn 2 afzonderlijke identiteiten. Geest wordt
beschouwd als ‘niet-materieel’ (dat wil zeggen niet objectief of zichtbaar, zoals bij
gedachten en gevoelens) en het lichaam als ‘materieel’ (dat wil zeggen opgebouwd uit
mechanisch materiaal zoals hersenen, het hart, cellen). Deze 2 zijn onafhankelijk van
elkaar. Dat is de rechtstreekse aanleiding voor het dominante model voor ziekte en
gezondheid: biomedisch model
1.1.1 Biomedisch ziektemodel
• Opvatting dat ziekten en symptomen een achterliggende fysiologische
verklaring hebben en dat daarmee ook genezing mechanistisch en
rechtlijnig werkt.
- Gezondheid als afwezigheid van ziekte (deficit model)
Gezondheid is de neutrale toestand en ziekte is een deficit
- Diagnose-recept model
Met duidelijke criteria waarbij je een diagnose en een behandeling
hebt
- Reductionistisch perspectief → terugbrengen tot neurale of
biochemische processen
- Revolutie voor moderne geneeskunde!
5
, Beperkingen biomedisch ziektemodel
• Dualistische visie op lichaam en geest (‘naïef’ perspectief)
• Verschillende personen kunnen op verschillende wijze reageren op zelfde ziekte
Valt niet te verklaren door biomedisch model
• Geen verklaring voor bepaalde psychosomatische effecten (bv. fantoompijn, placebo-
effect, nocebo-effect)
Nocebo-effect: is niet geloven dat een medicijn gaat werken waardoor het ook
minder gaat werken
• Rol van ‘geest’ (psychologie) speelt een grote rol bij de manifestatie en reactie op ziekte
• Artificieel onderscheid tussen organische en psychogene ziekte
Maar het is niet zo dat als er geen organische oorzaak is, dat er dan per se een
psychologische oorzaak is
1.1.2 Biopsychosociaal perspectief
• Aanvulling op het biomedisch model (realistischer denken over ziekte en gezondheid)
Voor ons dominant
• Verwerping van dualisme
• Psychologische, sociale en culturele factoren maken of iemand ziek te noemen is of zich
ziek voelt
• Nadruk op subjectieve beleving
• Strengths-based model (positieve gezondheid)
• Biomedisch model: ja peter is invalide
- Invaliditeit = beperkende gezondheidstoestand
- Onvermogen om als ‘normaal’ persoon te functioneren
- Gezien als onvermijdelijk gevolg van lichamelijke afwijkingen
- Maar is dit wel het volledige plaatje?
6
