RELATIE- EN GEZINSTHERAPIE
INLEIDING
THERAPIE GEMEENSCHAPPELIJKE EFFECT FACTOREN
70% heeft te maken met
eigenschappen van jou en de
cliënt!
SYSTEEMTHERAPIE
Interactie – processen – verandering → dynamisch systeem
Interacties tussen personen, processen en gebeurtenissen zijn continu in verandering; nooit
voorspelbaar, altijd veranderlijk. Basis ligt in de dynamiek.
Grondlegger Systemisch denken: Von Bertalanffy (1967, 1968)
Gestalt
= Geheel (familie) is meer dan de som der delen (individuele gesprekken).
Analyseren van individuele componenten reduceert betekenis van het geheel waar ieder deel van
uitmaakt. Kracht van het geheel.
Is ongeveer hetzelfde als melodie transpositie: kracht van de gehele structuur: Als je dezelfde
melodie hoger gaat zingen, gaan mensen dit ook herkennen → Kracht van het geheel! Want de
individuele noten zijn veranderd.
Risico van een blik op het geheel: Waar is het individu?
SPANNINGSVELDEN DOORHEEN DE STROMINGEN
1. Individu VS systeem
- Helpen individuele gesprekken wel? Mag het individu bestaan?
- Individu niet uit het oog verliezen
- → Te veel individu = te weinig systeem.
1
, 2. Positie van de therapeut binnen het systeem
- In hoeverre moet de therapeut zich betrekken?
- Gelijke hoogte aannemen of niet?
POSITIONERING
Positionering is belangrijk. Ook stoel zetten voor mensen die niet aanwezig konden/willen zijn (~zoals
in structurele stroming)
- Gezinsleden
- Familieleden
- Overleden familieleden/gezinsleden
- Toekomstige familieleden/gezinsleden
- Therapeut
Continu proces van balanceren en zoeken doorheen de verschillende stromingen en in jouw
therapieën.
Balans zoeken tussen intra-individuele aspecten, en interindividuele aspecten
INTRA-INTER van zowel familie als therapeut
Millon, p. 16
‘Personality is about how they [characteristics]intermesh and work together. Occasionally, you may
hear someone say that personality is really just biological, or really just cognitive, or really just
psychodynamic.
Do not believe them.
The explicit purpose of a perspective is to expose different aspects of a single phenomenon for
study and understanding. A single element cannot be made to stand for the whole.’
FLOW – FAMILIECODES - GENDERCODES
Flow; Hoe iedereen inspeelt op elkaar, samenwerkt.
Een (familie)therapie ontstaat, groeit en ontplooit zich. Een (familie)therapie is gebaseerd op hoe
iedereen ingespeeld geraakt op elkaar en samenwerkt. Iedere familie maar ook iedere sessie doet
beroep op andere mogelijkheden van de therapeut.
Familiecodes
Familierituelen/gewoontes/taalgebruik (Magic question)
➢ ~ Structurele stroming. Naargelang welk gezin er naar jou toe komt, een ander
perspectief/stroming kunnen innemen! Probeer te joinen met het gezin. Pas je zelf aan, vb.
taalgebruik.
➢ Balans zoeken: hoe ben ik zelf VS hoe kan ik aansluiten bij de familie
2
,Gendercodes
Doen-praten; hij praat nooit en zij doet niets. Ze begrijpen elkaar niet, ze spreken een andere code.
Niveau van communicatie
Verbaal-non-verbaal: Soms verschilt het wat je zegt en wat je doet
Gezinscycli
Ook hier toneel van verschuivingen.: Verliefd worden → trouwen → kinderen → werk →
kleinkinderen → …
Maar dit is heel divergent! Sommigen geraken niet getrouwd.
Niet denken via één weg! ECLECTISCH te werk gaan.
Voorbeeld casus; vrouw, man, therapeut:
V: jij doet nooit een inspanning voor ons, je werkt ellenlange dagen en wanneer je thuiskomt vertel
je niets
M: (zwijgt)
V: zie je wel? (Naar T) Zo gaat het thuis ook. Zwijgen. Zwijgen is gemakkelijk.
T: Stel dat ik aan je vrouw zou vragen, waarom voor jou zwijgen makkelijker is dan praten, wat zou
ze zeggen denk je?
M: Dat het is omdat ik geen verdediging heb, omdat ik niets uitsteek voor ons.
T: En wanneer ik het aan jou vraag?
M: Dan zou ik vertellen dat ik regelmatig voorstel om iets met ons twee te doen, om er nog eens op
uit te gaan, gewoon wij, in het wilde weg, de auto in en we zien wel waar we uitkomen, waar we
slapen, waar we eten. Maar dan krijg ik als antwoord dat dat niet gaat omdat de kinderen naar de
tekenles en zwemles moeten gebracht worden en dat we dan weer geld gaan uitgeven aan slechte
restaurants. En als je een goed restaurant wilt, tja dan moet je vooraf boeken maar nee het moet
altijd gaan zoals ik het wil, wanneer ik het wil, zonder te plannen….
T: wacht, niet te snel, er zijn een aantal zaken waar ik nieuwsgierig naar ben…
- Cyclus proberen te kennen! Hoe meer vrouw… Hoe meer man…→ het is niet X zijn fout.
Maakt niet uit wie er begint, cyclus blijft. Vb.: Hoe meer de vrouw klaagt, hoe meer de man
zwijgt. Hoe meer de man zwijgt, hoe meer de vrouw klaagt. Vergeet op examen de cirkel niet
rond te maken!
- Wat trachten ze te zeggen maar krijgen ze niet (meer) gezegd? Waar zijn ze bang voor?
De vrouw blokt dingen af, de man zwijgt. Bang om tijd met elkaar te spenderen; Gaan we het
nog leuk vinden?
- Wat zijn hun verlangens?
Aandacht krijgen van elkaar, maar de man trekt zich terug en de vrouw zit op zijn kap → ook
bang voor afwijzing
3
, - Hoe kunnen we ze terug naar elkaar laten kijken?
Taak therapeut: conflict dekristalliseren. Gesprek durven aangaan. Vergt moed!
Vervolg:
T: het gaat er mij niet over dat iemand gelijk heeft of niet, ik ben ervan overtuigd dat geen van
jullie hier iets uitvindt of woorden in de mond legt van de ander die niet waar zouden zijn… maar
wat mij raakt en wat ik jammer vind om te zien is dat jullie eigenlijk beide hetzelfde willen maar
elkaar blokkeren om het te laten plaatsvinden. Moest ik jullie vragen wat jullie onderweg in het
leven nu zijn kwijt geraakt wat jullie vroeger onlosmakelijk verbond, wat zou je dan zeggen?
M: (meteen) spontaniteit
V: (meer reflecterend) hmm, ja… en gewoon simpel samenzitten, naar het water kijkend, ik die
babbel en hij die luistert en me vasthoudt
T: denken jullie nu aan een moment in het bijzonder van vroeger?
Wanneer de angst om elkaar te verliezen zich installeert, en het onmogelijk lijkt daarover te praten…
Eens er terug zuurstof is:
- Wat maakt dat jullie hierin verzeild geraken?
- Empathie voor elkaars angst.
- Wat nodig om erover te kunnen praten?
“Love is physiologically designed to conquer fear” Szalavitz & Perry, 2010, p. 62
OXYTOCINE (OT)
= Aangemaakt tijdens sociaal contact, aanrakingen.
OT werkt samen met dopamine (dopamine = neurobiologisch preparaat om ons goed te voelen,
plezier te maken, maar speelt ook een rol bij verslaving). Wanneer we aangeraakt worden en we
vinden het aangenaam gaat er dus OT en D aangemaakt worden.
Hoe meer OT we aanmaken, hoe meer we ons sociaal openstellen → Hoe meer we ons sociaal
openstellen, hoe groter de kans dat we ook weer aangeraakt worden. = CIRKEL.
➢ Zo wordt vanaf de babytijd ons sociaal brein langzaam opgebouwd.
Oxytocine: neuropeptide aangemaakt in hypothalamus (paraventriculaire en supraoptische nuclei):
rol in melkejectie, orgasme, weeën (V) – ejaculatie (M)
→ Maar ook op hersenniveau OT-receptoren wijdverspreid over CZS! Rol in affectief gedrag, bonding
en inhibitie van de HPA-as
➢ Parenting - Caring between two adults -Staying together
➢ Daarom OT een verklarende sleutel voor waarom affectief gedrag ons lichamelijk en mentaal
welbevinden kan bevorderen.
4
,Carter, Devries & Getz (1995):
➢ Woelmuizen monogamie – hoge concentratie aan oxytocine receptoren in hersenregio’s
betrokken in het ervaren van plezier.
➢ Niet-monogame muizen: vertonen dit niet
➢ Wanneer men oxytocine-receptoren blokkeert in woelmuizen: geen social bond
Eén ontmoeting volstaat niet…
Functie OT: Samenhouden en stabiliseren van relaties.
Tussen moeders-baby’s: de onmiddellijke bonding heeft bijna nooit plaats, komt op gang tijdens
lactatie, zorgen, oogcontact! Dus niet bij 1e aangemaakt. Aanmaak via geur, herhaaldelijk contact, Vb.
babymoorden gebeuren direct achter de geboorte omdat er dan nog minder OT aanwezig is.
Tussen partners: oxytocine wordt stijgend aangemaakt bij herhalend plezierig seksueel contact
Klassieke conditionering: oxytocine connecteert de plezier-regio’s (dopamine/opioïden) met de geur
van de partner
Plezier, beloning bij aanwezigheid van geur
Pijn bij gemis van geur (missen // zelfde effecten afkicken heroïne)
INTERPERSOONLIJKE NEUROBIOLOGIE, HET PARASYMPATISCH/EMPATISCH
SYSTEEM
Impact van het aanraken van de
zones waar OT wordt aangemaakt.
“Raak de baby aan waar je denkt dat
het fijn is.”
→ Stimulatie parasympatisch ZS!
Controle conditie: hand vasthouden
= daling activiteit
Vb.: postnatale depressie: gewoon
naast elkaar zitten is niet genoeg.
Bij de moeders is er ook een effect
als ze het kind niet vasthouden, bij
de vaders geldt dit niet.
Parasympatisch systeem = regulatie HPA-as
- Modus voor openheid naar sociale wereld
- Aanraking, oogcontact, stem: stimuleert PS – oxytocine en reguleert HPA-axis (let erop
tijdens je therapie!)
- Stimulatie tijdens bonding - processen gelieerd met oxytocine
5
,Vroege interacties dienen als basis voor het verankeren van onze ontogenetische wortels van
gehechtheid door verbindingen te creëren tussen ons subcorticaal en corticaal prefrontaal brein (Van
Puyvelde, 2018)
➔ Eigenlijk is ons parasympatisch systeem/parasympatisch autonome ZS ons sympathisch
systeem om relationeel in het leven te staan.
Ook oogcontact kan OT maken, maar aanraking is de belangrijkste!
FORBIDDEN EXPERIMENT – KEIZER FREDERIK II
Deprivatie weeshuizen: 37% overleed voor de leeftijd van 2
jaar (Iwaniec, 2004)
Harry Harlow
“Failure to thrive” – Huidhonger – ook binnen familiecontext
mogelijk
IMPACT GEBREK AAN VROEGE OUDERLIJKE VEILIGHEID
Fries et al. (2005): children exposed to parental neglect during the first 12 months of life did not
respond with similar elevated oxytocin to physical contact than control subjects, even when already
adopted for 2-3 years in a securely caregiving home situation
Nelson et al. (2007) – IQ bij Kinderen op 42 maanden gemeten in 3 groepen
- Weeshuizen IQ 77
- Pleeggezin IQ 86
- Nooit uit gezin geplaatst IQ 103
VERBINDEN OM TE KUNNEN LOSLATEN
Bowlby (1973):
- Beschikbaarheid zorgfiguur
- Wanneer er veiligheid is, kan een zorgfiguur zich tijdelijk scheiden van het kind zonder dat dit
buitensporige stress veroorzaakt
Veilige gehechtheid = wanneer je erin gelooft en op vertrouwt dat de ander beschikbaar is voor je
ten tijde van distress.
6
,OXYTOCINE BINNEN SEKSUALITEIT – BALANS TUSSEN VEILIGHEID EN UITDAGING
Kunnen vertrouwen om bij de andere te zijn (=regulatie) maar ook kunnen vertrouwen om weg te
gaan (= arousal).
- Veiligheid - Multisensorische conditionering in non-verbale uitwisseling. Volgen en opmerken
van elkaars responsen, tempo en uitnodigingen
- Uitdaging, opwinding. Enerzijds arousal bieden, anderzijds regulatie.
PARASYMPATISCH (=regulatie) – SYMPATISCH ZENUWSTELSEL(=exploratie)
En vergeet niet de biologische conditionering met geur!
→ In hoeverre kan een koppel arousal en regulatie verdragen? Is er flexibiliteit?
BALANS VAN HET LEVEN
Balans tussen voldoende uitdaging en veiligheid is uitdaging van elke relatie – basis van veilige
gehechtheid.
Relatie: genoeg uitdaging nodig maar ook genoeg
momenten om op elkaar te kunnen rekenen.
In familiesysteem, verticaal en horizontaal (komt van
contextuele stroming)
➢ Horizontaal: relaties nu in ons leven,
ongeveer dezelfde generatie
Jurg Willi: Co-evolutie als alles gunstig verloop in een relatie. Als de relatie rigide komt vast te zitten
spreekt hij van collusie.
GEHECHTHEID
Basisbegrippen
Gehechtheid = Aangeboren neiging tot het zoeken van nabijheid in situaties van angst, pijn, onrust.
Belangrijk is dat gehechtheid meervoudig is. Heel veel gehechtheidsrelaties. Als het binnenshuis
onveilig is, kunnen die van buitenshuis belangrijker worden.
Sensitieve responsiviteit = Het vermogen om stress-signalen snel en niet-vertekend waar te nemen en
de bereidheid en bekwaamheid om er snel, consistent (= elke keer wanneer nodig) en adequaat op
te reageren.
- Belang van niet-intrusiviteit
- Creëert voorspelbaarheid. Belangrijk wan heeft een regulerende factor.
- Creëert sense of agency bij zowel ouder als baby = als ik iets doe, heeft dat effect op vb. mijn
moeder en er komt iets terug en je hebt het gevoel dat je een soort controle kan hebben
wanneer het nodig is → Wikipedia: Het subjectieve bewustzijn van het initiëren, uitvoeren
en controleren van het eigen vrijwillige handelen in de wereld.
7
, - Van Ijzendoorn (1994): correlatie gehechtheidsrepresentatie ouder en ouderlijke
responsiviteit 0.34 → heel veel andere factoren gaan ook nog een rol spelen
Mentaliseren – verticaal = Meta-cognitieve capaciteiten van de ouder: vermogen om de innerlijke
wereld van het kind te begrijpen, er coherent over na te denken en er woorden aan te geven → zo
kan het kind er mee over nadenken
- Noodzakelijke voorwaarde: kind kunnen beschouwen als een wezen met eigen
ervaringswereld, eigen verlangens en gevoelens. ~ niet-intrusiviteit
- Kind leert zichzelf en anderen ook zien als aparte entiteiten met een eigen innerlijke wereld.
Identiteit kan je niet opbouwen zonder anderen!
Vervolg. ~ R – R - R
V: ik heb deze week gemerkt hoe ik mijn man de mond kan snoeren
T: vertel eens, hoe heb je dat gemerkt? (En naar M) Heb jij ook gemerkt dat ze het zelf opmerkte?
M: ja, ze was als een trein waar aan de noodrem werd getrokken, vroeger raasde die altijd door, nu
is hij tot stilstand gekomen… het was fijn te mogen opstappen… = regulate. Ze heeft aan de
noodrem getrokken.
(Beiden denken terug)
V: … ik schaamde me, het heeft te maken met de rust die we trachten te houden in deze
gesprekken denk ik, dat ik plots de scherpte van mijn woorden hoorde, ik voelde hoe ik een mes in
zijn verlangens stak
(Ik vertel hen dat zij het nu zelf zijn die de rust op dit moment creëren)
T (naar M): over welke verlangens heeft zij het?
M: ik vertelde haar dat ik nog eens graag wilde zeilen en vooraleer ik er vorm aan kon geven, aan
de idee dat we samen ergens heen konden varen, werd ik bekogeld dat ik enkel aan mijzelf denk.
T: hmmm… de munitie ligt dus binnen handbereik…
M: ja, maar begrijp haar ook wel… wanneer ik nadenk over hoe we ons leven steeds inrichtten… ik
heb steeds bepaald wat we gingen doen, ervan uitgaand dat ze dit fijn zou vinden =
mentaliseren/reasoning: Ze observeren zichzelf. Hoe reageer ik? Zou dat fijn zijn voor de ander?
V: … ja … het is alsof jij voor het eerst komt piepen vanuit jouw eigen hoofd…
Alles vertraagd. Meer nadenken, Ze observeren zichzelf. Hoe reageer ik? Zou dat fijn zijn voor de
ander? = mentaliseren/reasoning. Hiervoor moet rust zijn en vertrouwen en veiligheid.
➔ Regulate – relate – reason = De reflectieve functie heeft een neurofysiologische basis die
doorheen de bondingsperiode samen gelegd wordt, intuïtief, door samen te zijn en te
reageren op elkaar. Door elkaar te zien, te voelen en te ruiken. En dus te laten bestaan. Door
de neurobiologie haar werk te laten doen.
Wanneer dit bestaansrecht niet wordt opgebouwd, ontwikkelt een kind een beeld van zich
als onwaardig en machteloos. De durf en ruimte om te reflecteren over zichzelf en de ander
wordt ontnomen ~ mentaliseren (Govaerts, 2007)
8
,VEILIGE GEHECHTHEID: VORMING VAN INTERNE WERKMODELLEN
Herhaalde ervaringen geven blauwdruk/intern werkmodel over hoe een relationele wereld eruitziet.
- Ik ben het waard om graag gezien te worden
- Ik ben het waard om getroost te worden
Doorheen de tijd « verfijning »: bv ik ben het waard getroost te worden wanneer ik het genoeg
kenbaar maak.
Opbouw doorheen de tijd vanaf het prille begin
FONAGY
Onderzoek om te zien of gehechtheid intergenerationeel wordt doorgegeven of niet.
- Moeders – vaders gehechtheid bepaald voor geboorte kind
- Kinderen op 12m
Moeder onveilig gehecht = 73% van de kinderen ook onveilige relatie met de moeder. Is veel! Bij de
vaders was die 50/50. → Relatie misschien vrij kwetsbaar? Moeders misschien idee dat ze er alleen
voor staan. Terwijl als alles zich wat meer settled, dat veilige gehechtheid er komt. ~ kwetsbaarheid
jonge moeders
Op 5 jaar veranderd de situatie. Bij de moeders hersteld de gehechtheid zich grotendeels → veilige
gehechtheid. Bij de vaders blijft het ongeveer hetzelfde.
EPIGENETICA
Mogelijke processen die intergenerationeel worden doorgegeven.
Veel onderzoek gedaan met muizen: wat als men muizen in een veilige context laat opgroeien
(licking & grooming; veel lichaamscontact, contact met moeder) VS geïsoleerde context. → Wanneer
muizen geïsoleerd opgroeiden van de moeder: zelf moeilijkheden met het grootbrengen van hun
9
, eigen jongen + vaker conflicten met vrouwelijke en mannelijke muizen. Muizen die veel licking &
grooming hebben gehad: meer regulatie, betere fysiologie/biologische kaart
➢ Omgeving (nature) kan invloed uitoefenen op de biologische identiteit van een organisme
(nurture)
Interactieproces tussen nature en nurture
- Omgevingsafhankelijke veranderingen in genetisch materiaal door het ‘aan- of uitzetten’ van
bepaalde genen
- Als respons op omgevingsinvloeden of gebeurtenissen
~ bib: een genenkaart is een bib. Al de boeken staan er maar sommige worden niet gelezen. En
sommige boeken worden regelmatig eruit genomen en altijd opnieuw gelezen. Dit zijn de genen die
worden aangezet. De boeken onder het stof zijn de genen die worden uitgezet. Het is met die kaart
waar we met verder gaan. Kan op latere leeftijd ook omkeren! Oude boek eruit nemen.
BALANS TUSSEN IK EN WIJ
ZELFACTUALISATIE – ZELFBEPALING – SAMENVALLEN
➢ Je hebt een ruimte waar je jezelf gaat actualiseren, waar je jezelf wil bepalen. Je hebt een
ruimte om buiten het koppel iets te doen, maar ook samen dingen delen en doen. Voor ieder
koppel is dit anders; vb. veel gezamenlijke ruimte
Afhankelijk van levensfase, gebeurtenissen; Vb.: Vriend sterft dan heb je misschien behoefte aan
meer gezamenlijke ruimte
Afhankelijk van eigen persoonlijke geschiedenis ~ kluwe gezinnen, losse zand
➔ Zonder dat hiervoor vaste regels bestaan. Er is geen ideaal. Afhankelijk van de periode in
iemands leven, achtergrond, verlangens, …
ZELFACTUALISATIE IN VERBINDING MET DE ANDER
Mens streeft ernaar om in verbondenheid met anderen gestalte te geven aan de eigen unieke
identiteit. Zelfactualisatie en zelfbepaling mag niet ten koste gaan van de ander.
“One cannot develop a sense of self without a sense of the other”
SAMENGEVAT
Gehechtheid – intergenerationeel - kijkt steeds mee over de schouders tijdens familietherapie.
TAKEN VAN DE FAMILIE /RELATIE THERAPEUT:
10
