ONDERWIJSPSYCHOLOGIE EN LEERSTOORNISSEN
INHOUDSOPGAVE
1. Inleiding .......................................................................................................................................... 6
1.1 Ontwikkelingsstoornis .................................................................................................................. 6
1.2 Leerproblemen versus leerstoornissen ............................................................................................ 6
1.3 DSM-V criteria ............................................................................................................................ 6
1.4 Dyslexie en dyscalculie ................................................................................................................. 8
1.5 (Leer)stoornis, beperking en handicap ............................................................................................ 8
1.6 Persoonlijke impact ..................................................................................................................... 9
1.7 Impact onderwijs......................................................................................................................... 9
1.7.1 Remedial teaching en behandeling .......................................................................................... 9
1.7.2 Redelijke aanpassingen.........................................................................................................10
1.8 Leerstoornissen: theorie en praktijk...............................................................................................10
1.9 Onderwijspsycholoog ..................................................................................................................11
1.9.1 zeven rollen ........................................................................................................................11
1.9.2 Rolverwarring......................................................................................................................12
1.10 Onderwijs in Vlaanderen ............................................................................................................12
1.11 Inclusief onderwijs ....................................................................................................................13
2. Het dyslexiedebat ...........................................................................................................................14
2.1 Populair beeld van dyslexie ..........................................................................................................14
2.2 Het begrip ‘dyslexie ....................................................................................................................14
2.3 Effecten op definities ..................................................................................................................15
2.4 Afbakening specifieke groep dyslectici ...........................................................................................15
2.5 Zwak lezen of ‘leer’-stoornis? .......................................................................................................16
2.6 Recente RTI-modellen (Fuchs & Fuchs)...........................................................................................16
2.7 Discrepantiemodel......................................................................................................................17
2.8 Rol van intelligentie ....................................................................................................................17
2.9 Het brein en dyslexie ...................................................................................................................18
2.10 Erfelijkheid...............................................................................................................................18
2.11 Besluit achterliggende stoornis ...................................................................................................19
2.12 Intergenerationele multiple deficit model (de verklaringsniveaus) ...................................................19
2.13 Genen .....................................................................................................................................20
2.14 Hoe het brein in kaart brengen?..................................................................................................22
2.14.1 MRI-onderzoek ..................................................................................................................22
2.15 Brein .......................................................................................................................................23
Lessen en powerpoints gegeven door Prof. Dr. Van Heel in academiejaar ’23-‘24 1
,3. Cognitieve oorzaken van dyslexie ......................................................................................................25
3.1 Denken over oorzaken .................................................................................................................25
3.2 Klassieke visie ............................................................................................................................25
3.3 Multifactorieel verklaringsmodel ..................................................................................................26
3.3.1 Fonologie............................................................................................................................26
3.3.2 Verbale KorteTermijnGeheugen (KTG) ....................................................................................28
3.3.3 Letterkennis ........................................................................................................................28
3.3.4 Benoemsnelheid ..................................................................................................................28
3.3.5 Visuele aandachtspanne (VAS) ...............................................................................................29
3.3.6 Impliciet volgorde leren ........................................................................................................30
3.4 Besluit multifactorieel verklaringsmodel ........................................................................................31
4. Lees(ontwikkelings)theorieën ...........................................................................................................32
4.1 Theoretische modellen van lezen ..................................................................................................32
4.1.1 Standaardmodel (twee-route model, Coltheart) .......................................................................32
4.1.2 interactieve-activatiemodel (IAM, McClelland & Rumelhart) ......................................................34
4.1.3 Connectionistisch model (Van Orden & Goldinger, 1994) ..........................................................34
4.2 Fonologische codering domineert woordherkenning ........................................................................35
4.3 Leesontwikkelingstheoriën...........................................................................................................35
4.4 Fasetheorie van Frith (1985)....................................................................................................36
4.4.1 Logografische fase ...............................................................................................................36
4.4.2 Alfabetische fase .................................................................................................................36
4.4.3 Orthografische fase ..............................................................................................................36
4.5 Leesstadia Ehri .......................................................................................................................37
4.5.1 Pre-alfabetische fase ............................................................................................................37
4.5.2 Partieel-alfabetische fase ......................................................................................................38
4.5.3 Volledig alfabetische fase......................................................................................................38
4.5.4 Geconsolideerde alfabetische fase .........................................................................................39
4.5.5 Geautomatiseerde fase.........................................................................................................39
4.6 Leren lezen ................................................................................................................................39
4.7 Leesmethoden ...........................................................................................................................40
4.8 Aanleren van tekeklank koppelingen .............................................................................................40
4.9 Gebruik maken van articulatie......................................................................................................41
4.10 Handgeschreven letters .............................................................................................................41
4.11 Behandeling: het onderzoek van Slavin (2011) ..............................................................................41
4.12 Stabiliteits - plasticiteitsdilemma ................................................................................................42
4.13 Lexicale asymmetrie (Compton et al., 2014) ..................................................................................42
4.14 Implicaties voor (ortho)didactiek ............................................................................................42
4.15 Andere principes.......................................................................................................................43
4.15.1 Self teaching hypothese (Share, 1995) ..................................................................................43
5. Gastles Elien Bellon: Metacognitie in het leerproces ...........................................................................45
5.1 Leren ........................................................................................................................................45
5.2 Metacognitie .............................................................................................................................46
Lessen en powerpoints gegeven door Prof. Dr. Van Heel in academiejaar ’23-‘24 2
, 5.3 Leren en metacognitie.................................................................................................................49
5.4 Complex samenspel van factoren ............................................................................................51
6. Dyscalculie .....................................................................................................................................53
6.1 Definitie ....................................................................................................................................53
6.2 Ten opzichte van dyslexie ............................................................................................................53
6.3 DSM-V criteria ...........................................................................................................................54
6.4 Criteria Netwerk Leerproblemen Vlaanderen ..................................................................................54
6.5 Rekenprocesonderzoek................................................................................................................55
6.6 Kenmerkende moeilijkheden ........................................................................................................56
6.7 Dyscalculie onderwijs ..................................................................................................................57
6.8 Vier fenotypes .........................................................................................................................58
6.9 Onderzoek subtypes ...............................................................................................................59
6.10 Comorbide stoornissen ..............................................................................................................59
6.11 Intergenerationele multiple deficit model (de verklaringsniveaus) ......................60
6.12 Genetisch ................................................................................................................................60
6.13 Neuronaal netwerk ...................................................................................................................60
6.14 Neurofunctionele basis dyscalculie ..............................................................................................61
6.15 Comorbiditeit ...........................................................................................................................62
6.16 (Meta)Cognitieve factoren .........................................................................................................62
6.17 Primaire verklarende factoren ....................................................................................................63
6.18 Access deficit and/or defective number sense ...............................................................................63
6.18.1 Number sense ...................................................................................................................64
6.19 Secundair (cognitieve) verklarende factoren .................................................................................66
6.20 Dyscalculie doorheen de levensloop ............................................................................................67
6.21 Tedi-math ................................................................................................................................68
6.22 Rol omgeving ........................................................................................................................69
6.23 Theoretische modellen ..............................................................................................................69
6.23.1 Abstract code model (McCloskey et al.).................................................................................69
6.23.2 Triple code model (Dehaene & Cohen, 1995) .........................................................................70
6.23.3 Multiple encoding (Campbell & Clark, 1992) ..........................................................................71
6.24 Rekenontwikkeling ................................................................................................................71
6.25 Leren rekenen ..........................................................................................................................72
6.25.1 Mechanische stroming ........................................................................................................73
6.25.2 Empiristische stroming........................................................................................................73
6.25.3 Structuralistische stroming ..................................................................................................73
6.25.4 Realistische stroming ..........................................................................................................74
6.26 Praktijk ...................................................................................................................................75
7. Zittenblijven ...................................................................................................................................76
7.1 “Zittenblijven in vraag gesteld” ....................................................................................................76
Lessen en powerpoints gegeven door Prof. Dr. Van Heel in academiejaar ’23-‘24 3
, 7.2 Denkkaders ...............................................................................................................................77
7.3 Bredere context..........................................................................................................................77
7.4 Zittenblijven...............................................................................................................................78
7.5 Systematisch literatuurstudie (Goos et al., 2013) ............................................................................78
7.6 Wetenschappelijke studies...........................................................................................................79
7.7 Leeftijds- of jaarklasvergelijking? ..................................................................................................80
7.8 Leeftijdsvergelijking en het probleem van maatinvariantie ...............................................................80
7.9 Wetenschappelijke studies...........................................................................................................80
7.10 Selectie-bias is kernprobleem .....................................................................................................81
7.11 Propensity score matching .........................................................................................................81
7.12 SiBo-data (nu SONO) .................................................................................................................82
7.13 Covariate balance check ............................................................................................................83
7.14 Positiviteitsassumptie (overlap) ..................................................................................................83
7.15 Fundamenteel probleem met matching .......................................................................................83
7.16 Meta-analyses .........................................................................................................................84
7.17 Varianten en alternatieven van zittenblijven .................................................................................86
8. Technologie in het onderwijs ............................................................................................................87
8.1 Blended learning ........................................................................................................................87
8.2 Games ......................................................................................................................................90
8.2.1 Serious games .....................................................................................................................92
8.3 Virtual Reality (VR) and Augmented Reality (AR) .............................................................................93
8.4 Artificial intelligence ...................................................................................................................94
9. Gastles Elke Emmers: Inclusief onderwijs en gelijke onderwijskansen ...................................................96
9.1 Perspectieven op inclusie .............................................................................................................96
9.1.1 Exclusie – Uitsluiting.............................................................................................................97
9.1.2 Separatie – Scheiding ...........................................................................................................97
9.1.3 Normalisatie – integratie ......................................................................................................98
9.1.4 Inclusie ...............................................................................................................................98
9.2 Inclusie vs. gelijke onderwijskansen ...............................................................................................99
9.2.1 Klasniveau ..........................................................................................................................99
9.2.2 Schoolniveau.....................................................................................................................100
9.2.3 Individueel niveau ..............................................................................................................101
9.3 Eerste stap naar gelijke onderwijskansen? ...................................................................................102
10. Hoogbegaafdheid ........................................................................................................................105
10.1 Intro .....................................................................................................................................105
10.2 Prevalentie ............................................................................................................................105
10.3 Intelligentie: CHC model (Cattell-Horn-Carroll; Schneider & Mcgrew, 2012) ....................................105
10.4 Definitie ................................................................................................................................107
10.5 Dubbel bijzonder ....................................................................................................................109
Lessen en powerpoints gegeven door Prof. Dr. Van Heel in academiejaar ’23-‘24 4
, 10.6 Modellen ...............................................................................................................................111
10.6.1 Mönks & Mason, 2000 ......................................................................................................111
10.6.2 Multifactorenmodel (Heller, 2005) ....................................................................................111
10.6.3 Delphi-model (Kooijman-Van Thiel, 2008)............................................................................112
10.6.4 Groeimodel (Kieboom & Venderickx, 2017) .........................................................................113
10.7 Risico of sterkte? ....................................................................................................................114
10.8 Wat is hoogbegaafdheid..........................................................................................................114
10.8.1 Sociaal-emotionele ontwikkeling ........................................................................................114
10.8.2 Gedrag ...........................................................................................................................115
10.8.3 School ............................................................................................................................115
10.8.4 Opvoeding ......................................................................................................................116
10.9 Typisch beeld .........................................................................................................................116
10.10 HB herkennen .......................................................................................................................116
...................................................................................................................................................117
...................................................................................................................................................118
10.11 Omgeving ............................................................................................................................118
10.12 Tips .....................................................................................................................................119
10.13 praktijk................................................................................................................................119
10.14 Ongelijke kansen...................................................................................................................120
Lessen en powerpoints gegeven door Prof. Dr. Van Heel in academiejaar ’23-‘24 5
, 1. INLEIDING
1.1 ONTWIKKELINGSSTOORNIS
- Neurologische of psychische aandoening die ‘normale’ ontwikkeling verstoord
o Breed begrip: continuüm van subjectieve impact
o Treedt vroeg in de kindertijd op
- Voorbeelden:
o Autisme
o ADHD
Dit kan er bv voor zorgen dat iemand niet goed leert
o Zwakbegaafdheid
o Leerstoornissen
1.2 LEERPROBLEMEN VERSUS LEERSTOORNISSEN
Vaak gaan ontwikkelingssgtoornissen gepaard met leerproblemen, maar er is een duidelijk
onderscheid. Een leerprobleem is dus niet gelijk aan een leerstoornis.
- Leerproblemen zijn veel breder en algemener
o Er is een gebrek aan motivatie
o Invloed van sociale context
o …
- ‘stoornis’ specifieke criteria
o Zoals in de DSM-V
- Specifieke leerstoornis
o Specifiviteit in vermidnerde mogelijkheden
o Specificiteit paradox: quid comorbiditeit
1.3 DSM-V CRITERIA
Lessen en powerpoints gegeven door Prof. Dr. Van Heel in academiejaar ’23-‘24 6
,Gradaties
- Licht:
o Enige moeilijkheden met leervaardigheden op een of meer leerdomeinen
o Zo licht dat de betrokkene deze kan compenseren of goed functioneert met
de nodige aanpassingen of ondersteuning
o In het bijzonder gedurende de schooljaren
- Matig:
o Duidelijke moeilijkheden met leervaardigheden op een of meer leerdomeinen
o In die mate dat het niet waarschijnlijk is dat de betrokkene de vaardigheden
voldoende leert beheersen zonder periodieke, intensieve en gespecialiseerde
ondersteuning tijdens de schooljaren.
o Er zijn mogelijke aanpassingen of vormen van ondersteuning tijdens de
schooljaren.
o Er zijn mogelijk aanpassingen of vormen van ondersteuning gedurende
minstens een deel van de dag op school, op het werk of thuis, om de
activiteiten accuraat en efficiënt te kunnen afhandelen.
- Ernstig:
o Ernstige moeilijkheden met leervaardigheden die verschillende leerdomeinen
beïnvloeden
o in die mate dat het niet waarschijnlijk is dat de betrokkene die vaardigheden
zal leren zonder aanhoudende geïndividualiseerde en gespecialiseerde
ondersteuning gedurende het grootste deel van de schooljaren.
o Zelfs met een heel pakket aan gerichte aanpassingen of ondersteuning thuis,
op school of op het werk, is de kans groot dat de betrokkene niet in staat is
op alle activiteiten efficiënt af te handelen.
Opmerkingen
- ‘Ondanks interventie’
o Hoeveel verbetering is er nodig?
o Wat is een goede interventie?
- ‘Niet beter verklaard door…’:
o Bij verstandelijke beperking
IQ < 70: geen dyslexie/dyscalculie
IQ tussen de 70 en 80: in rekening genomen bij effect interventie
o Andere stoornissen
Het niet goed kunnen lezen van rekenopgave (dyslexie) is geen
dyscalculie
Soms moeilijk om goed onderscheid te maken
o Psychosociale tegenslagen
- ‘Significant negatieve invloed’
o Sterke leerlingen kunnen (lang) compenseren
o Bv.: hoogbegaafde gaan ondanks de dyslexie/dyscalculie nog steeds (meer
dan) gemiddeld presteren
Lessen en powerpoints gegeven door Prof. Dr. Van Heel in academiejaar ’23-‘24 7
, 1.4 DYSLEXIE EN DYSCALCULIE
- Verklarende vs. niet beschrijvende benadering
o Vooral beschrijvend
o Verklarende: wat is de oorzaak specificiteitsparadox
- Specifieke leerstoornissen met betrekking tot
o Lezen en/of schrijven
o Wiskunde/rekenen
- Stoornis of ‘gewoon’ de zwakkere leerlingen?
o Lees/schrijf en rekenvaardigheden zijn normaak verdeeld
o Verwachten we andere verdeling?
- Vanuit praktijk moeite met opdeling ‘licht’, ‘matig’ en ‘ernstig’
o Is het een stoornis als iemand zelf kan compenseren?
- Discussie over diagnostische criteria/definities
o Van belang voor correcte/tijdige toegang tot hulpverlening
- Ook nog dyspraxie
o Developmental coördination disorder (DCD)
o Verstoorde (fijne en grove) motoriek
1.5 (LEER)STOORNIS, BEPERKING EN HANDICAP
- 1. Oorzaak
o Er zijn verschillende oorzaken mogelijk zoals genetica en omgeving
o Nature-nurture debat is hier van belang
- 2. Stoornis
o Een verlies of afwijking van een anatomische structuur of een fysiologische of
psychologische functie, in vergelijking met leeftijdsgenoten
o Als er een oorzaak is dan zitten we op het niveau van een stoornis
- 3. Beperking
o Een verlies of afwijking in kwantitatieve/kwalitatieve zin van het vermogen
om activiteiten te verrichten of gedrag te vertonen, overeenkomstig, leeftijd,
geslacht en sociaal culturele contaxt
- 4. Handicap
o Een nadelige situatie van een persoon als gevolg van een stoornis of
beperking, die de normale rolvervulling van de betrokkene begrenst of
verhindert
Lessen en powerpoints gegeven door Prof. Dr. Van Heel in academiejaar ’23-‘24 8
, 1.6 PERSOONLIJKE IMPACT
- Stilstaan bij het voorkomen van taal en cijfers in het dagelijkse lezen
o Instructies, de klok, dienstregeling van het openbaarvervoer
- Ervaren zelf ook discrepantie tussen eigen ‘kunnen’ en resultaten
o Faalangst
o Verminderde motivatie
- Soms schaamte door sterke nadruk op geletterdheid
1.7 IMPACT ONDERWIJS
- Schoolse prestaties zijn belangrijk
o Cognitief
o Sociaal
- Klachten zijn manifest wanneer vaardigheden belast worden
o Belangerijke momenten om ‘mee’ te zijn
o Belang van snel en adequaat handelen
- Meestal tweestaps maar het ligt in het verlengde van elkaar
o Remedial teaching
o Gespecialiseerde hulp (orthodidactiek)
1.7.1 REMEDIAL TEACHING EN BEHANDELING
- In elkaars verlengde met diagnostisch onderzoek als scharnierpunt
- Remedial teaching
o Extra ondersteuning
o (binnenschoolse) leerlingenbegeleiding
o Gericht op brede leerproblemen
o Gebruik van (al dan niet bewezen effectieve) programma’s
- (Orthodidactische) behandeling EB geïmplementeerd
o Gespeciaiseerd
o Diagnostiek als vertrekpunt
o Gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek
Remedial teaching
- Continuüm van ondersteunende onderwijspraktijken
o Traject afgestemd op een individu
- Er bestaan een aantal programma’s
o Afhankelijk van school is er een remedial teacher
- Inhoudelijke aandachtspunten
o Wetenschappelijke basis
o Past in de schoolcontext
o Nood aan tussendoelen, …
Lessen en powerpoints gegeven door Prof. Dr. Van Heel in academiejaar ’23-‘24 9
, - Praktische aandachtspunten
o Financieel: niet iedereen kan het betalen
o Individueel/groep
o Binnen/buiten klas
Behandeling
- Timing is individueel
- Gericht op een specifieke leerstoornis
o Basis in de diagnostiek
- Strikter protocol
1.7.2 REDELIJKE AANPASSINGEN
- Het doel is inclusief onderwijs
o De vraag blijft wat ‘redelijke aanpassingen’ zijn?
- Aantal goed ingeburgerd
o Zoals voorleessoftware, gebruik van een kladpapier, bepaald lettertype
- Maar ze zijn niet altijd effectief
o Zoals extra tijd voor evaluatie
- Zoveel mogelijk ‘uitzonderingsmaatregelen’ installeren voor iederen
o Dit is inclusief onderwijs
- Vaak in context van ‘zwakke leerlingen’
o Goed onderwijs is iedereen hun leerpotentieel optimaal laten benutten
- Hoogbegaafdheid vraagt evenzeer redelijke aanpassingen
o Risico versus veerkracht benadering
o Meer dan enkel ‘heel slim’ zijn
- Vaak over het hoofd gezien in Vlaams onderwijs
o Recent zijn er wel budgetten vrijgemaakt om speciale trajecten op te zetten in
een aantal scholen
1.8 LEERSTOORNISSEN: THEORIE EN PRAKTIJK
- Populair onderzoekstopic
o Nieuwe theoretische inzichten kunnen helpen bij verbeteren praktijk
o Opletten om praktijkwerkers voldoende op de hoogte te brengen van nieuwe
inzichten
- Top-down en bottom-up
Lessen en powerpoints gegeven door Prof. Dr. Van Heel in academiejaar ’23-‘24 10
INHOUDSOPGAVE
1. Inleiding .......................................................................................................................................... 6
1.1 Ontwikkelingsstoornis .................................................................................................................. 6
1.2 Leerproblemen versus leerstoornissen ............................................................................................ 6
1.3 DSM-V criteria ............................................................................................................................ 6
1.4 Dyslexie en dyscalculie ................................................................................................................. 8
1.5 (Leer)stoornis, beperking en handicap ............................................................................................ 8
1.6 Persoonlijke impact ..................................................................................................................... 9
1.7 Impact onderwijs......................................................................................................................... 9
1.7.1 Remedial teaching en behandeling .......................................................................................... 9
1.7.2 Redelijke aanpassingen.........................................................................................................10
1.8 Leerstoornissen: theorie en praktijk...............................................................................................10
1.9 Onderwijspsycholoog ..................................................................................................................11
1.9.1 zeven rollen ........................................................................................................................11
1.9.2 Rolverwarring......................................................................................................................12
1.10 Onderwijs in Vlaanderen ............................................................................................................12
1.11 Inclusief onderwijs ....................................................................................................................13
2. Het dyslexiedebat ...........................................................................................................................14
2.1 Populair beeld van dyslexie ..........................................................................................................14
2.2 Het begrip ‘dyslexie ....................................................................................................................14
2.3 Effecten op definities ..................................................................................................................15
2.4 Afbakening specifieke groep dyslectici ...........................................................................................15
2.5 Zwak lezen of ‘leer’-stoornis? .......................................................................................................16
2.6 Recente RTI-modellen (Fuchs & Fuchs)...........................................................................................16
2.7 Discrepantiemodel......................................................................................................................17
2.8 Rol van intelligentie ....................................................................................................................17
2.9 Het brein en dyslexie ...................................................................................................................18
2.10 Erfelijkheid...............................................................................................................................18
2.11 Besluit achterliggende stoornis ...................................................................................................19
2.12 Intergenerationele multiple deficit model (de verklaringsniveaus) ...................................................19
2.13 Genen .....................................................................................................................................20
2.14 Hoe het brein in kaart brengen?..................................................................................................22
2.14.1 MRI-onderzoek ..................................................................................................................22
2.15 Brein .......................................................................................................................................23
Lessen en powerpoints gegeven door Prof. Dr. Van Heel in academiejaar ’23-‘24 1
,3. Cognitieve oorzaken van dyslexie ......................................................................................................25
3.1 Denken over oorzaken .................................................................................................................25
3.2 Klassieke visie ............................................................................................................................25
3.3 Multifactorieel verklaringsmodel ..................................................................................................26
3.3.1 Fonologie............................................................................................................................26
3.3.2 Verbale KorteTermijnGeheugen (KTG) ....................................................................................28
3.3.3 Letterkennis ........................................................................................................................28
3.3.4 Benoemsnelheid ..................................................................................................................28
3.3.5 Visuele aandachtspanne (VAS) ...............................................................................................29
3.3.6 Impliciet volgorde leren ........................................................................................................30
3.4 Besluit multifactorieel verklaringsmodel ........................................................................................31
4. Lees(ontwikkelings)theorieën ...........................................................................................................32
4.1 Theoretische modellen van lezen ..................................................................................................32
4.1.1 Standaardmodel (twee-route model, Coltheart) .......................................................................32
4.1.2 interactieve-activatiemodel (IAM, McClelland & Rumelhart) ......................................................34
4.1.3 Connectionistisch model (Van Orden & Goldinger, 1994) ..........................................................34
4.2 Fonologische codering domineert woordherkenning ........................................................................35
4.3 Leesontwikkelingstheoriën...........................................................................................................35
4.4 Fasetheorie van Frith (1985)....................................................................................................36
4.4.1 Logografische fase ...............................................................................................................36
4.4.2 Alfabetische fase .................................................................................................................36
4.4.3 Orthografische fase ..............................................................................................................36
4.5 Leesstadia Ehri .......................................................................................................................37
4.5.1 Pre-alfabetische fase ............................................................................................................37
4.5.2 Partieel-alfabetische fase ......................................................................................................38
4.5.3 Volledig alfabetische fase......................................................................................................38
4.5.4 Geconsolideerde alfabetische fase .........................................................................................39
4.5.5 Geautomatiseerde fase.........................................................................................................39
4.6 Leren lezen ................................................................................................................................39
4.7 Leesmethoden ...........................................................................................................................40
4.8 Aanleren van tekeklank koppelingen .............................................................................................40
4.9 Gebruik maken van articulatie......................................................................................................41
4.10 Handgeschreven letters .............................................................................................................41
4.11 Behandeling: het onderzoek van Slavin (2011) ..............................................................................41
4.12 Stabiliteits - plasticiteitsdilemma ................................................................................................42
4.13 Lexicale asymmetrie (Compton et al., 2014) ..................................................................................42
4.14 Implicaties voor (ortho)didactiek ............................................................................................42
4.15 Andere principes.......................................................................................................................43
4.15.1 Self teaching hypothese (Share, 1995) ..................................................................................43
5. Gastles Elien Bellon: Metacognitie in het leerproces ...........................................................................45
5.1 Leren ........................................................................................................................................45
5.2 Metacognitie .............................................................................................................................46
Lessen en powerpoints gegeven door Prof. Dr. Van Heel in academiejaar ’23-‘24 2
, 5.3 Leren en metacognitie.................................................................................................................49
5.4 Complex samenspel van factoren ............................................................................................51
6. Dyscalculie .....................................................................................................................................53
6.1 Definitie ....................................................................................................................................53
6.2 Ten opzichte van dyslexie ............................................................................................................53
6.3 DSM-V criteria ...........................................................................................................................54
6.4 Criteria Netwerk Leerproblemen Vlaanderen ..................................................................................54
6.5 Rekenprocesonderzoek................................................................................................................55
6.6 Kenmerkende moeilijkheden ........................................................................................................56
6.7 Dyscalculie onderwijs ..................................................................................................................57
6.8 Vier fenotypes .........................................................................................................................58
6.9 Onderzoek subtypes ...............................................................................................................59
6.10 Comorbide stoornissen ..............................................................................................................59
6.11 Intergenerationele multiple deficit model (de verklaringsniveaus) ......................60
6.12 Genetisch ................................................................................................................................60
6.13 Neuronaal netwerk ...................................................................................................................60
6.14 Neurofunctionele basis dyscalculie ..............................................................................................61
6.15 Comorbiditeit ...........................................................................................................................62
6.16 (Meta)Cognitieve factoren .........................................................................................................62
6.17 Primaire verklarende factoren ....................................................................................................63
6.18 Access deficit and/or defective number sense ...............................................................................63
6.18.1 Number sense ...................................................................................................................64
6.19 Secundair (cognitieve) verklarende factoren .................................................................................66
6.20 Dyscalculie doorheen de levensloop ............................................................................................67
6.21 Tedi-math ................................................................................................................................68
6.22 Rol omgeving ........................................................................................................................69
6.23 Theoretische modellen ..............................................................................................................69
6.23.1 Abstract code model (McCloskey et al.).................................................................................69
6.23.2 Triple code model (Dehaene & Cohen, 1995) .........................................................................70
6.23.3 Multiple encoding (Campbell & Clark, 1992) ..........................................................................71
6.24 Rekenontwikkeling ................................................................................................................71
6.25 Leren rekenen ..........................................................................................................................72
6.25.1 Mechanische stroming ........................................................................................................73
6.25.2 Empiristische stroming........................................................................................................73
6.25.3 Structuralistische stroming ..................................................................................................73
6.25.4 Realistische stroming ..........................................................................................................74
6.26 Praktijk ...................................................................................................................................75
7. Zittenblijven ...................................................................................................................................76
7.1 “Zittenblijven in vraag gesteld” ....................................................................................................76
Lessen en powerpoints gegeven door Prof. Dr. Van Heel in academiejaar ’23-‘24 3
, 7.2 Denkkaders ...............................................................................................................................77
7.3 Bredere context..........................................................................................................................77
7.4 Zittenblijven...............................................................................................................................78
7.5 Systematisch literatuurstudie (Goos et al., 2013) ............................................................................78
7.6 Wetenschappelijke studies...........................................................................................................79
7.7 Leeftijds- of jaarklasvergelijking? ..................................................................................................80
7.8 Leeftijdsvergelijking en het probleem van maatinvariantie ...............................................................80
7.9 Wetenschappelijke studies...........................................................................................................80
7.10 Selectie-bias is kernprobleem .....................................................................................................81
7.11 Propensity score matching .........................................................................................................81
7.12 SiBo-data (nu SONO) .................................................................................................................82
7.13 Covariate balance check ............................................................................................................83
7.14 Positiviteitsassumptie (overlap) ..................................................................................................83
7.15 Fundamenteel probleem met matching .......................................................................................83
7.16 Meta-analyses .........................................................................................................................84
7.17 Varianten en alternatieven van zittenblijven .................................................................................86
8. Technologie in het onderwijs ............................................................................................................87
8.1 Blended learning ........................................................................................................................87
8.2 Games ......................................................................................................................................90
8.2.1 Serious games .....................................................................................................................92
8.3 Virtual Reality (VR) and Augmented Reality (AR) .............................................................................93
8.4 Artificial intelligence ...................................................................................................................94
9. Gastles Elke Emmers: Inclusief onderwijs en gelijke onderwijskansen ...................................................96
9.1 Perspectieven op inclusie .............................................................................................................96
9.1.1 Exclusie – Uitsluiting.............................................................................................................97
9.1.2 Separatie – Scheiding ...........................................................................................................97
9.1.3 Normalisatie – integratie ......................................................................................................98
9.1.4 Inclusie ...............................................................................................................................98
9.2 Inclusie vs. gelijke onderwijskansen ...............................................................................................99
9.2.1 Klasniveau ..........................................................................................................................99
9.2.2 Schoolniveau.....................................................................................................................100
9.2.3 Individueel niveau ..............................................................................................................101
9.3 Eerste stap naar gelijke onderwijskansen? ...................................................................................102
10. Hoogbegaafdheid ........................................................................................................................105
10.1 Intro .....................................................................................................................................105
10.2 Prevalentie ............................................................................................................................105
10.3 Intelligentie: CHC model (Cattell-Horn-Carroll; Schneider & Mcgrew, 2012) ....................................105
10.4 Definitie ................................................................................................................................107
10.5 Dubbel bijzonder ....................................................................................................................109
Lessen en powerpoints gegeven door Prof. Dr. Van Heel in academiejaar ’23-‘24 4
, 10.6 Modellen ...............................................................................................................................111
10.6.1 Mönks & Mason, 2000 ......................................................................................................111
10.6.2 Multifactorenmodel (Heller, 2005) ....................................................................................111
10.6.3 Delphi-model (Kooijman-Van Thiel, 2008)............................................................................112
10.6.4 Groeimodel (Kieboom & Venderickx, 2017) .........................................................................113
10.7 Risico of sterkte? ....................................................................................................................114
10.8 Wat is hoogbegaafdheid..........................................................................................................114
10.8.1 Sociaal-emotionele ontwikkeling ........................................................................................114
10.8.2 Gedrag ...........................................................................................................................115
10.8.3 School ............................................................................................................................115
10.8.4 Opvoeding ......................................................................................................................116
10.9 Typisch beeld .........................................................................................................................116
10.10 HB herkennen .......................................................................................................................116
...................................................................................................................................................117
...................................................................................................................................................118
10.11 Omgeving ............................................................................................................................118
10.12 Tips .....................................................................................................................................119
10.13 praktijk................................................................................................................................119
10.14 Ongelijke kansen...................................................................................................................120
Lessen en powerpoints gegeven door Prof. Dr. Van Heel in academiejaar ’23-‘24 5
, 1. INLEIDING
1.1 ONTWIKKELINGSSTOORNIS
- Neurologische of psychische aandoening die ‘normale’ ontwikkeling verstoord
o Breed begrip: continuüm van subjectieve impact
o Treedt vroeg in de kindertijd op
- Voorbeelden:
o Autisme
o ADHD
Dit kan er bv voor zorgen dat iemand niet goed leert
o Zwakbegaafdheid
o Leerstoornissen
1.2 LEERPROBLEMEN VERSUS LEERSTOORNISSEN
Vaak gaan ontwikkelingssgtoornissen gepaard met leerproblemen, maar er is een duidelijk
onderscheid. Een leerprobleem is dus niet gelijk aan een leerstoornis.
- Leerproblemen zijn veel breder en algemener
o Er is een gebrek aan motivatie
o Invloed van sociale context
o …
- ‘stoornis’ specifieke criteria
o Zoals in de DSM-V
- Specifieke leerstoornis
o Specifiviteit in vermidnerde mogelijkheden
o Specificiteit paradox: quid comorbiditeit
1.3 DSM-V CRITERIA
Lessen en powerpoints gegeven door Prof. Dr. Van Heel in academiejaar ’23-‘24 6
,Gradaties
- Licht:
o Enige moeilijkheden met leervaardigheden op een of meer leerdomeinen
o Zo licht dat de betrokkene deze kan compenseren of goed functioneert met
de nodige aanpassingen of ondersteuning
o In het bijzonder gedurende de schooljaren
- Matig:
o Duidelijke moeilijkheden met leervaardigheden op een of meer leerdomeinen
o In die mate dat het niet waarschijnlijk is dat de betrokkene de vaardigheden
voldoende leert beheersen zonder periodieke, intensieve en gespecialiseerde
ondersteuning tijdens de schooljaren.
o Er zijn mogelijke aanpassingen of vormen van ondersteuning tijdens de
schooljaren.
o Er zijn mogelijk aanpassingen of vormen van ondersteuning gedurende
minstens een deel van de dag op school, op het werk of thuis, om de
activiteiten accuraat en efficiënt te kunnen afhandelen.
- Ernstig:
o Ernstige moeilijkheden met leervaardigheden die verschillende leerdomeinen
beïnvloeden
o in die mate dat het niet waarschijnlijk is dat de betrokkene die vaardigheden
zal leren zonder aanhoudende geïndividualiseerde en gespecialiseerde
ondersteuning gedurende het grootste deel van de schooljaren.
o Zelfs met een heel pakket aan gerichte aanpassingen of ondersteuning thuis,
op school of op het werk, is de kans groot dat de betrokkene niet in staat is
op alle activiteiten efficiënt af te handelen.
Opmerkingen
- ‘Ondanks interventie’
o Hoeveel verbetering is er nodig?
o Wat is een goede interventie?
- ‘Niet beter verklaard door…’:
o Bij verstandelijke beperking
IQ < 70: geen dyslexie/dyscalculie
IQ tussen de 70 en 80: in rekening genomen bij effect interventie
o Andere stoornissen
Het niet goed kunnen lezen van rekenopgave (dyslexie) is geen
dyscalculie
Soms moeilijk om goed onderscheid te maken
o Psychosociale tegenslagen
- ‘Significant negatieve invloed’
o Sterke leerlingen kunnen (lang) compenseren
o Bv.: hoogbegaafde gaan ondanks de dyslexie/dyscalculie nog steeds (meer
dan) gemiddeld presteren
Lessen en powerpoints gegeven door Prof. Dr. Van Heel in academiejaar ’23-‘24 7
, 1.4 DYSLEXIE EN DYSCALCULIE
- Verklarende vs. niet beschrijvende benadering
o Vooral beschrijvend
o Verklarende: wat is de oorzaak specificiteitsparadox
- Specifieke leerstoornissen met betrekking tot
o Lezen en/of schrijven
o Wiskunde/rekenen
- Stoornis of ‘gewoon’ de zwakkere leerlingen?
o Lees/schrijf en rekenvaardigheden zijn normaak verdeeld
o Verwachten we andere verdeling?
- Vanuit praktijk moeite met opdeling ‘licht’, ‘matig’ en ‘ernstig’
o Is het een stoornis als iemand zelf kan compenseren?
- Discussie over diagnostische criteria/definities
o Van belang voor correcte/tijdige toegang tot hulpverlening
- Ook nog dyspraxie
o Developmental coördination disorder (DCD)
o Verstoorde (fijne en grove) motoriek
1.5 (LEER)STOORNIS, BEPERKING EN HANDICAP
- 1. Oorzaak
o Er zijn verschillende oorzaken mogelijk zoals genetica en omgeving
o Nature-nurture debat is hier van belang
- 2. Stoornis
o Een verlies of afwijking van een anatomische structuur of een fysiologische of
psychologische functie, in vergelijking met leeftijdsgenoten
o Als er een oorzaak is dan zitten we op het niveau van een stoornis
- 3. Beperking
o Een verlies of afwijking in kwantitatieve/kwalitatieve zin van het vermogen
om activiteiten te verrichten of gedrag te vertonen, overeenkomstig, leeftijd,
geslacht en sociaal culturele contaxt
- 4. Handicap
o Een nadelige situatie van een persoon als gevolg van een stoornis of
beperking, die de normale rolvervulling van de betrokkene begrenst of
verhindert
Lessen en powerpoints gegeven door Prof. Dr. Van Heel in academiejaar ’23-‘24 8
, 1.6 PERSOONLIJKE IMPACT
- Stilstaan bij het voorkomen van taal en cijfers in het dagelijkse lezen
o Instructies, de klok, dienstregeling van het openbaarvervoer
- Ervaren zelf ook discrepantie tussen eigen ‘kunnen’ en resultaten
o Faalangst
o Verminderde motivatie
- Soms schaamte door sterke nadruk op geletterdheid
1.7 IMPACT ONDERWIJS
- Schoolse prestaties zijn belangrijk
o Cognitief
o Sociaal
- Klachten zijn manifest wanneer vaardigheden belast worden
o Belangerijke momenten om ‘mee’ te zijn
o Belang van snel en adequaat handelen
- Meestal tweestaps maar het ligt in het verlengde van elkaar
o Remedial teaching
o Gespecialiseerde hulp (orthodidactiek)
1.7.1 REMEDIAL TEACHING EN BEHANDELING
- In elkaars verlengde met diagnostisch onderzoek als scharnierpunt
- Remedial teaching
o Extra ondersteuning
o (binnenschoolse) leerlingenbegeleiding
o Gericht op brede leerproblemen
o Gebruik van (al dan niet bewezen effectieve) programma’s
- (Orthodidactische) behandeling EB geïmplementeerd
o Gespeciaiseerd
o Diagnostiek als vertrekpunt
o Gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek
Remedial teaching
- Continuüm van ondersteunende onderwijspraktijken
o Traject afgestemd op een individu
- Er bestaan een aantal programma’s
o Afhankelijk van school is er een remedial teacher
- Inhoudelijke aandachtspunten
o Wetenschappelijke basis
o Past in de schoolcontext
o Nood aan tussendoelen, …
Lessen en powerpoints gegeven door Prof. Dr. Van Heel in academiejaar ’23-‘24 9
, - Praktische aandachtspunten
o Financieel: niet iedereen kan het betalen
o Individueel/groep
o Binnen/buiten klas
Behandeling
- Timing is individueel
- Gericht op een specifieke leerstoornis
o Basis in de diagnostiek
- Strikter protocol
1.7.2 REDELIJKE AANPASSINGEN
- Het doel is inclusief onderwijs
o De vraag blijft wat ‘redelijke aanpassingen’ zijn?
- Aantal goed ingeburgerd
o Zoals voorleessoftware, gebruik van een kladpapier, bepaald lettertype
- Maar ze zijn niet altijd effectief
o Zoals extra tijd voor evaluatie
- Zoveel mogelijk ‘uitzonderingsmaatregelen’ installeren voor iederen
o Dit is inclusief onderwijs
- Vaak in context van ‘zwakke leerlingen’
o Goed onderwijs is iedereen hun leerpotentieel optimaal laten benutten
- Hoogbegaafdheid vraagt evenzeer redelijke aanpassingen
o Risico versus veerkracht benadering
o Meer dan enkel ‘heel slim’ zijn
- Vaak over het hoofd gezien in Vlaams onderwijs
o Recent zijn er wel budgetten vrijgemaakt om speciale trajecten op te zetten in
een aantal scholen
1.8 LEERSTOORNISSEN: THEORIE EN PRAKTIJK
- Populair onderzoekstopic
o Nieuwe theoretische inzichten kunnen helpen bij verbeteren praktijk
o Opletten om praktijkwerkers voldoende op de hoogte te brengen van nieuwe
inzichten
- Top-down en bottom-up
Lessen en powerpoints gegeven door Prof. Dr. Van Heel in academiejaar ’23-‘24 10
