Architectuur in context C : landschap barg 61
Les 1
0. inleiding
0.1 definities landschap
Van Dale Nederlands woordenboek
1. de omgeving zoals de mens die waarneemt
2. schilderij van een landschap
Cultureel geograaf J.B. Jackson:
‘A portion of land which the eye can comprehend at a glance’
J.B Jackson: ‘The Word Itself’, Discovering the Vernacular Landscape, 1984, p. 3-8
European Landscape Convention (2004)
"Landscape" means an area, as perceived by people, whose character is the result
of the action and interaction of natural and/or human factors
Voorbeeld: Nederlands landschap in de 17e eeuw
→ representatief voor de dubbele definitie als ‘omgeving’ en ‘beeld’:
• toont het fysieke landschap zoals het op dat moment was
• is ook een representatie, een schilderij van een landschap
→ resultaat van actie en interactie tussen menselijke en natuurlijke factoren:
• Platteland in interactie met de stad: bijvoorbeeld voedselproductie, bleekvelden => stad en
land vormen een samenhangend systeem
• manier waarop het landschap gebruikt wordt (percelering, vegetatie, manier van bouwen, …)
hangt samen met landschappelijke kenmerken (geografie, topografie, hydrografie, …)
Jacob Van Ruisdael, Gezicht op Haarlem, 1670.
0.2 Landschap in sociale, economische en politieke context
→ De inrichting van het landschap bepaalt niet alleen de relatie tussen de mens en het land, maar ook
tussen mensen en sociale groepen onderling
→ Manieren van kijken naar, en representeren van het landschap zijn hierin zeer belangrijk.
Cultureel geograaf Denis Cosgrove:
‘Landscape constitutes a discourse through which identifiable social groups historically have framed themselves
and their relations with both the land and with other human groups, and this discourse is closely related (…) to
ways of seeing.’
Voorbeeld: de voortuin
→ Expressie van sociale status
De oorsprong van landschap
volgens social-geograaf Denis Cosgrove
→ Landschap ‘uitgevonden’ in de 15e eeuw: overgang van een feodaal systeem naar een kapitalistisch
systeem waarin een groeiende elite toegang had tot land.
→ ‘Afstand’ tot het land: landschap wordt commodity maar ook esthetisch concept (in tegenstelling tot
de boer of lijfeigene die een veel meer directe verhouding heeft tot het land).
1
, → Italië in de Renaissance: opkomst van het perspectief in de schilderkunst, en nieuwe manieren van het
Landschap, zijn representatie en vormgeving bepaald door machtsrelaties: een nieuwe orde wordt op
het land gelegd, nieuwe sociale, politieke en economische relaties in de maatschappij.
→ Vormend voor het landschap als esthetisch genre, maar ook voor het westerse landschapsontwerp.
Vandaag?
→ De vormgeving en de representatie van het landschap hangt nog steeds zeer nauw samen met sociale,
economische en politieke context.
→ Landschapsontwerp gaat niet alleen over esthetiek, maar ook over maatschappelijke uitdagingen
(infrastructuur, wonen, toegang tot groen, …)
→ Belangrijke hedendaagse uitdagingen: klimaat, duurzaamheid, ecologie
LOLA Landscapes, design for ecological power line networks, 2011
0.3 Definitie Landschapsarchitectuur
→ Zowel in stedelijke als landelijke context
→ Interactie tussen mens en natuur
→ Sociale, culturele, … context
→ Op verschillende schalen
→ Zowel (ontwerp)kunst als wetenschap
→ Raakt aan architectuur en stedenbouw
→ Speelt een rol in belangrijke hedendaagse maatschappelijke uitdagingen
Tekst : Landschapsarchitect Tim Waterman
0.4 Landschapsontwerp als interdisciplinaire discipline
Karl Kullman, ‘Disciplinary convergence: landscape architecture and the spatial design disciplines’, JoLA, 1,
2016, 30-41.
→ Landschapsarchitectuur staat in relatie tot andere disciplines: architectuur, stadsontwerp,
stedenbouw, ‘landscape urbanism’, …
→ Grenzen tussen disciplines veranderen voortdurend, bijvoorbeeld:
• Architecten steeds meer geïnteresseerd in ‘landschappelijke’ aanpak
• Landschapsarchitectuur steeds grotere invloed op stadsontwerp
• Groeiende invloed van externe disciplines, bijvoorbeeld ecologie
→ In deze cursus: ‘landschapsontwerp’ eerder dan landschapsarchitectuur
Voorbeeld:
Bernard Tschumi, Parc de la Villette, Paris, eind jaren 1980.
→ Ontwerper La Villette (Bernard Tschumi) is een architect
→ Architectuur, landschapsarchitectuur, urban design, landscape urbanism?
→ landschapsontwerp staat in relatie tot…
• vorm
• Ecologie
• architectuur
• verandering
• vegetatie
• beheer en onderhoud
• de stad
• politiek
• techniek
• polemiek ( OMA, ontwerp voor Parc de la Villette, Parijs,
• programma
eind jaren 1980)
• gebruik
• Topografie, Water, Seizoenen, Infrastructuur, Verkeer …
2
,0.5 besluit: Landschap - Aanpak
→ Lezing van de landschapsarchitectuur die vertrekt vanuit vorm, esthetiek, maar in samenhang met
gebruik, techniek, omgang met vegetatie, relatie met architectuur, beheer, sociale context, politiek, …
→ Aan de hand van 4 grote tradities
→ Deze tradities hangen samen met een specifieke houding ten opzichte van de natuur
Tradities Houding t.o.v. van de natuur
1. Het formele landschap 1. Beheersing van de natuur
2. Het pittoreske landschap 2. imitatie van de natuur
3. Het wilde landschap 3. de natuur laten zijn
4. Het utilitaire landschap 4. natuur als grondstof
Les 2
1. het formele landschap
1.1 De architecturale tuin: Italiaanse renaissance, 16e eeuw
Zie reader: Christophe Girot, The Course of Landscape Architecture, p. 145-171.
→ Noot: Geometrie in de tuin bestond al voor de Renaissance (bijv. Arabische tuinen (cf. Alhambra),
tuinen in Midden-Oosten, , (Arabische cultuur vooruitstrevend op arch en wiskunde), …
• Tuinen van het Alhambra, ontwikkeld sinds de 13e eeuw
→ In West-Europa: opkomst van de formele of geometrische tuin in de periode van de Renaissance (14e,
15e eeuw, uitvinding perspectief => revolutie in kunst, architectuur en landschapsarchitectuur)
• Uitvinding perspectief
• maakt het mogelijk om stedelijke omgeving voor te stellen zoals we het vandaag kennen op
papier ze gaan zo ook anders ontwerpen
• Piero della Francesco (?), De ideale stad, 1485
→ Opkomst van rijke handelsklasse en landseigenaren, gekoppeld aan technische vooruitgang in de
landbouw (zie hoofdstuk 0, introductie)
• De rijke die afstand houden van het land ( verwijzing naar vorige hoofdstuk) = nieuwe manier
van kijken naar een landschap ( ze gaan niet in het land zelf werken maar nemen afstand er
van )
• Villa Medici, Fiesole, midden 15e eeuw
→ Ordening van, en dominantie over het landschap vanuit de villa: geometrie van de tuin wordt
doorgetrokken in het landschap door perspectief
• midden van de landerijen, arch en steden worden afgebeeld dat wordt doorgetrokken in het
weergeven en ontwerpen van tuinen en landerijen
• Een deel esthetisch, een deel voor landbouw
• Invoeren van rationeel patroon
• Villa Pobbio a Caiano, eind 15e eeuw
→ Tegelijk ook incorporeren van mythologische verhalen en thema’s in de tuin, cf. Hypnerotomachia
Poliphili (1499), de tuin als paradijs.
3
, • belangrijke verhalen is het Idee van de tuin als paradijs
• enerzijds de rationaliteit waar er met het land word omgegaan anderzijds de mythologie met
verhalen
• Fontein van Diana van Efeze, Villa d’Este, Tivoli, 1560-1572.
1.1.1 De tuin van het perspectief: Villa Lante, Bagnaia
Fresco van Villa Lante, Raffaelino da Reggio, 1575.
Ontwerper tuinen: Jacopo Vignola, vanaf 1568.
→ Opdrachtgever: kardinaal Gianfrancesco Gambara (kerk was belangrijke opdrachtgever )
→ Gebruik van parterres: serie van geometrische terrassen, ‘trappen’ die rekening houdt met de
topografie van het terrein en die tegelijk sterk manipuleert
→ Geometrische compositie van vegetatie en architectuur, symmetrie
→ As werking die de zichten op de omgeving stuurt
Voorbeeld:
Villa Fresco van Villa Lante, Raffaelino da Reggio, 1575. Ontwerper tuinen: Jacopo Vignola, vanaf 1568.
→ Projectie van geometrisch geheel op een ‘wild’ landschap, het geometrische overheerst naarmate men
afdaalt
• dus boven wild landschap beneden geometrisch
• heuvelopwaarts, twee delen van gebouwen, assen , symmetrie, waterpartijen, zicht op het
dorp
• gradaties in geometrie, naar mate je naar beneden gaat word het groter en geometrische,
smaller naar boven toe en kom je in de wilde natuur terecht
→ Politieke en morele boodschap: idealen van de rede (wetenschappelijke orde) gekoppeld aan religie:
christelijke orde (temmen van de natuur) versus barbaarse heidendom
• niet louter een pre modern wereldbeeld maar de reden als primaat, ontwikkeling van de
wetenschap, opdracht gever was de kardinaal die gekoppeld was aan de religie dus de rede
werd gekoppeld aan een soort christelijke orde
→ Technisch vernuft en experiment: grondverzet, spel met water: cascades, fonteinen, …
• vertrekt van een esthetisch uitgangspunt esthetische terrassen maar ligt een grote technische
kant achter
• er word behoorlijk veel grond verzet, op dat moment wel ontwikkelingen van technieken
maar niet zoals nu
→ Water als allegorie van de natuur: waterinfrastructuur wordt meer abstract en geometrisch naarmate
men afdaalt in de tuin
• met water gespeeld, fonteinen, watertrap waar het water op een heel speelse manier naar
beneden stroomt langs een centrale a, water moet ook opgepompt worden vergt wel enige
techniek
• water als bijna een symbolisch element heel het idee van de reden de wil van de natuur,
natuur krijgt verschillende vormen en word geometrische beneden rationele deel, midden
deel ronde vijver, boven fontein, boven grotto imitatie van de natuur, watertrap is een
formeel element maar in zijn vormen verwijst het naar de natuur, de verwijzing van hoe
water in de natuur voorkomt
voorbeelden:
Apennino, in tuin van Villa Castello, 1563 => overheersen en temmen van de natuur
4
Les 1
0. inleiding
0.1 definities landschap
Van Dale Nederlands woordenboek
1. de omgeving zoals de mens die waarneemt
2. schilderij van een landschap
Cultureel geograaf J.B. Jackson:
‘A portion of land which the eye can comprehend at a glance’
J.B Jackson: ‘The Word Itself’, Discovering the Vernacular Landscape, 1984, p. 3-8
European Landscape Convention (2004)
"Landscape" means an area, as perceived by people, whose character is the result
of the action and interaction of natural and/or human factors
Voorbeeld: Nederlands landschap in de 17e eeuw
→ representatief voor de dubbele definitie als ‘omgeving’ en ‘beeld’:
• toont het fysieke landschap zoals het op dat moment was
• is ook een representatie, een schilderij van een landschap
→ resultaat van actie en interactie tussen menselijke en natuurlijke factoren:
• Platteland in interactie met de stad: bijvoorbeeld voedselproductie, bleekvelden => stad en
land vormen een samenhangend systeem
• manier waarop het landschap gebruikt wordt (percelering, vegetatie, manier van bouwen, …)
hangt samen met landschappelijke kenmerken (geografie, topografie, hydrografie, …)
Jacob Van Ruisdael, Gezicht op Haarlem, 1670.
0.2 Landschap in sociale, economische en politieke context
→ De inrichting van het landschap bepaalt niet alleen de relatie tussen de mens en het land, maar ook
tussen mensen en sociale groepen onderling
→ Manieren van kijken naar, en representeren van het landschap zijn hierin zeer belangrijk.
Cultureel geograaf Denis Cosgrove:
‘Landscape constitutes a discourse through which identifiable social groups historically have framed themselves
and their relations with both the land and with other human groups, and this discourse is closely related (…) to
ways of seeing.’
Voorbeeld: de voortuin
→ Expressie van sociale status
De oorsprong van landschap
volgens social-geograaf Denis Cosgrove
→ Landschap ‘uitgevonden’ in de 15e eeuw: overgang van een feodaal systeem naar een kapitalistisch
systeem waarin een groeiende elite toegang had tot land.
→ ‘Afstand’ tot het land: landschap wordt commodity maar ook esthetisch concept (in tegenstelling tot
de boer of lijfeigene die een veel meer directe verhouding heeft tot het land).
1
, → Italië in de Renaissance: opkomst van het perspectief in de schilderkunst, en nieuwe manieren van het
Landschap, zijn representatie en vormgeving bepaald door machtsrelaties: een nieuwe orde wordt op
het land gelegd, nieuwe sociale, politieke en economische relaties in de maatschappij.
→ Vormend voor het landschap als esthetisch genre, maar ook voor het westerse landschapsontwerp.
Vandaag?
→ De vormgeving en de representatie van het landschap hangt nog steeds zeer nauw samen met sociale,
economische en politieke context.
→ Landschapsontwerp gaat niet alleen over esthetiek, maar ook over maatschappelijke uitdagingen
(infrastructuur, wonen, toegang tot groen, …)
→ Belangrijke hedendaagse uitdagingen: klimaat, duurzaamheid, ecologie
LOLA Landscapes, design for ecological power line networks, 2011
0.3 Definitie Landschapsarchitectuur
→ Zowel in stedelijke als landelijke context
→ Interactie tussen mens en natuur
→ Sociale, culturele, … context
→ Op verschillende schalen
→ Zowel (ontwerp)kunst als wetenschap
→ Raakt aan architectuur en stedenbouw
→ Speelt een rol in belangrijke hedendaagse maatschappelijke uitdagingen
Tekst : Landschapsarchitect Tim Waterman
0.4 Landschapsontwerp als interdisciplinaire discipline
Karl Kullman, ‘Disciplinary convergence: landscape architecture and the spatial design disciplines’, JoLA, 1,
2016, 30-41.
→ Landschapsarchitectuur staat in relatie tot andere disciplines: architectuur, stadsontwerp,
stedenbouw, ‘landscape urbanism’, …
→ Grenzen tussen disciplines veranderen voortdurend, bijvoorbeeld:
• Architecten steeds meer geïnteresseerd in ‘landschappelijke’ aanpak
• Landschapsarchitectuur steeds grotere invloed op stadsontwerp
• Groeiende invloed van externe disciplines, bijvoorbeeld ecologie
→ In deze cursus: ‘landschapsontwerp’ eerder dan landschapsarchitectuur
Voorbeeld:
Bernard Tschumi, Parc de la Villette, Paris, eind jaren 1980.
→ Ontwerper La Villette (Bernard Tschumi) is een architect
→ Architectuur, landschapsarchitectuur, urban design, landscape urbanism?
→ landschapsontwerp staat in relatie tot…
• vorm
• Ecologie
• architectuur
• verandering
• vegetatie
• beheer en onderhoud
• de stad
• politiek
• techniek
• polemiek ( OMA, ontwerp voor Parc de la Villette, Parijs,
• programma
eind jaren 1980)
• gebruik
• Topografie, Water, Seizoenen, Infrastructuur, Verkeer …
2
,0.5 besluit: Landschap - Aanpak
→ Lezing van de landschapsarchitectuur die vertrekt vanuit vorm, esthetiek, maar in samenhang met
gebruik, techniek, omgang met vegetatie, relatie met architectuur, beheer, sociale context, politiek, …
→ Aan de hand van 4 grote tradities
→ Deze tradities hangen samen met een specifieke houding ten opzichte van de natuur
Tradities Houding t.o.v. van de natuur
1. Het formele landschap 1. Beheersing van de natuur
2. Het pittoreske landschap 2. imitatie van de natuur
3. Het wilde landschap 3. de natuur laten zijn
4. Het utilitaire landschap 4. natuur als grondstof
Les 2
1. het formele landschap
1.1 De architecturale tuin: Italiaanse renaissance, 16e eeuw
Zie reader: Christophe Girot, The Course of Landscape Architecture, p. 145-171.
→ Noot: Geometrie in de tuin bestond al voor de Renaissance (bijv. Arabische tuinen (cf. Alhambra),
tuinen in Midden-Oosten, , (Arabische cultuur vooruitstrevend op arch en wiskunde), …
• Tuinen van het Alhambra, ontwikkeld sinds de 13e eeuw
→ In West-Europa: opkomst van de formele of geometrische tuin in de periode van de Renaissance (14e,
15e eeuw, uitvinding perspectief => revolutie in kunst, architectuur en landschapsarchitectuur)
• Uitvinding perspectief
• maakt het mogelijk om stedelijke omgeving voor te stellen zoals we het vandaag kennen op
papier ze gaan zo ook anders ontwerpen
• Piero della Francesco (?), De ideale stad, 1485
→ Opkomst van rijke handelsklasse en landseigenaren, gekoppeld aan technische vooruitgang in de
landbouw (zie hoofdstuk 0, introductie)
• De rijke die afstand houden van het land ( verwijzing naar vorige hoofdstuk) = nieuwe manier
van kijken naar een landschap ( ze gaan niet in het land zelf werken maar nemen afstand er
van )
• Villa Medici, Fiesole, midden 15e eeuw
→ Ordening van, en dominantie over het landschap vanuit de villa: geometrie van de tuin wordt
doorgetrokken in het landschap door perspectief
• midden van de landerijen, arch en steden worden afgebeeld dat wordt doorgetrokken in het
weergeven en ontwerpen van tuinen en landerijen
• Een deel esthetisch, een deel voor landbouw
• Invoeren van rationeel patroon
• Villa Pobbio a Caiano, eind 15e eeuw
→ Tegelijk ook incorporeren van mythologische verhalen en thema’s in de tuin, cf. Hypnerotomachia
Poliphili (1499), de tuin als paradijs.
3
, • belangrijke verhalen is het Idee van de tuin als paradijs
• enerzijds de rationaliteit waar er met het land word omgegaan anderzijds de mythologie met
verhalen
• Fontein van Diana van Efeze, Villa d’Este, Tivoli, 1560-1572.
1.1.1 De tuin van het perspectief: Villa Lante, Bagnaia
Fresco van Villa Lante, Raffaelino da Reggio, 1575.
Ontwerper tuinen: Jacopo Vignola, vanaf 1568.
→ Opdrachtgever: kardinaal Gianfrancesco Gambara (kerk was belangrijke opdrachtgever )
→ Gebruik van parterres: serie van geometrische terrassen, ‘trappen’ die rekening houdt met de
topografie van het terrein en die tegelijk sterk manipuleert
→ Geometrische compositie van vegetatie en architectuur, symmetrie
→ As werking die de zichten op de omgeving stuurt
Voorbeeld:
Villa Fresco van Villa Lante, Raffaelino da Reggio, 1575. Ontwerper tuinen: Jacopo Vignola, vanaf 1568.
→ Projectie van geometrisch geheel op een ‘wild’ landschap, het geometrische overheerst naarmate men
afdaalt
• dus boven wild landschap beneden geometrisch
• heuvelopwaarts, twee delen van gebouwen, assen , symmetrie, waterpartijen, zicht op het
dorp
• gradaties in geometrie, naar mate je naar beneden gaat word het groter en geometrische,
smaller naar boven toe en kom je in de wilde natuur terecht
→ Politieke en morele boodschap: idealen van de rede (wetenschappelijke orde) gekoppeld aan religie:
christelijke orde (temmen van de natuur) versus barbaarse heidendom
• niet louter een pre modern wereldbeeld maar de reden als primaat, ontwikkeling van de
wetenschap, opdracht gever was de kardinaal die gekoppeld was aan de religie dus de rede
werd gekoppeld aan een soort christelijke orde
→ Technisch vernuft en experiment: grondverzet, spel met water: cascades, fonteinen, …
• vertrekt van een esthetisch uitgangspunt esthetische terrassen maar ligt een grote technische
kant achter
• er word behoorlijk veel grond verzet, op dat moment wel ontwikkelingen van technieken
maar niet zoals nu
→ Water als allegorie van de natuur: waterinfrastructuur wordt meer abstract en geometrisch naarmate
men afdaalt in de tuin
• met water gespeeld, fonteinen, watertrap waar het water op een heel speelse manier naar
beneden stroomt langs een centrale a, water moet ook opgepompt worden vergt wel enige
techniek
• water als bijna een symbolisch element heel het idee van de reden de wil van de natuur,
natuur krijgt verschillende vormen en word geometrische beneden rationele deel, midden
deel ronde vijver, boven fontein, boven grotto imitatie van de natuur, watertrap is een
formeel element maar in zijn vormen verwijst het naar de natuur, de verwijzing van hoe
water in de natuur voorkomt
voorbeelden:
Apennino, in tuin van Villa Castello, 1563 => overheersen en temmen van de natuur
4
