Geschiedenis historische context
Inhoud
Steden en burgers in de Lage Landen (1050-1700).....................................1
1.1 Opbloei van handel en nijverheid in Vlaanderen....................................2
1.2 Van Brugge naar Antwerpen..................................................................9
1.3 Amsterdam in de Gouden Eeuw...........................................................18
2 HC Verlichting (1650-1900).....................................................................25
2.1 Verlichte ideeën over een betere samenleving....................................26
2.2 Revoluties in de Verenigde Staten en Frankrijk....................................32
2.3 De erfenis van de Verlichting...............................................................37
Historische context 4.................................................................................46
4.1 Duitsland: van de Eerste naar de Tweede Wereldoorlog......................46
4.2 Duitsland in de Koude Oorlog...............................................................58
4.3 toenadering, hereniging en integratie.................................................66
Steden en burgers in de Lage Landen
(1050-1700)
LV: Wat maakte de opkomst van een stedelijke burgerij in de Nederlandse
gewesten mogelijk (1050-1302)?
De Guldensporenslag (1302)
Het Vlaamse voetvolk stelt zich strategisch op achter enkele beken in het drassige
land. Ze zijn vastbesloten om de Fransen te verslaan.
Want:
- de afgelopen jaren hoge belastingen opgelegd
- en zijn plunderend door Vlaanderen getrokken.
,Overmoedig rukken de Fransen op. Eerst het voetvolk, maar dat wordt door de
Vlamingen teruggedrongen. Daarop vallen de zwaar geharnaste Franse edelen aan.
De Vlamingen vangen met hun staken en pieken de paarden van de Fransen op en
slachten de ridders genadeloos af.
Een Vlaams leger van ambachtslieden en boeren heeft de Franse ridderelite
verslagen. De overwinnaars hangen als overwinningsteken vijfhonderd vergulde
sporen van de Franse ridders op in de Onze-Lieve-Vrouwekerk van Kortrijk.
De eerste paragraaf van deze historische context gaat over de oorzaken van de
opkomst van steden en burgers. De Guldensporenslag, waarin verschillende
groepen burgers een belangrijke rol spelen, illustreert deze opkomst. In deze
paragraaf is verder aandacht voor spanningen in de stad en in de verhouding tussen
burgers en adel.
1.1 Opbloei van handel en nijverheid in
Vlaanderen
Ontginningen in Vlaanderen
Hoge graanopbrengst in Vlaanderen door vruchtbare grond.
Aan het einde van de vroege Middeleeuwen waren er nog uitgestrekte bossen en
moerassen. De lage kuststreken overstroomden nog regelmatig.
Het inwonertal groeide dan ook zeer langzaam. Maar ook die langzame groei leidde
tot een toenemende vraag naar voedsel.
Daarom was het nodig bossen te kappen, moerassen droog te leggen en
kustgebieden in te dijken en zo geschikt te maken voor de akkerbouw en veeteelt.
De agrarische productie groeide door:
- ontginningen en inpolderingen.
- De boeren ontwikkelden een betere ploeg, die bovendien getrokken werd
door paarden, in plaats van door ossen.
- De boeren gebruikten de landbouwgrond intensiever door van het
tweeslagstelsel over te stappen op het drieslagstelsel, waardoor twee derde
van hun akkers ingezaaid was, in plaats van de helft. Dat kon, doordat de
grond door afwisseling van de gewassen en door betere bemesting minder
snel uitgeput raakte.
,Dankzij de grotere voedselproductie groeide de bevolkingsomvang sterker dan
voorheen: tussen de elfde eeuw en de veertiende eeuw verdrievoudigde het
inwonertal. Die bevolkingsgroei maakte nieuwe ontginningen noodzakelijk, die
vervolgens weer bijdroegen aan verdere bevolkingsgroei.
Deze ontwikkelingen, waarbij ontginningen en bevolkingsgroei hand in hand gingen,
begonnen in de Nederlanden in Noord-Vlaanderen, in de omgeving van Brugge en
Gent. Vanaf het einde van de tiende eeuw waren daar edelen en vooral kloosters
betrokken bij grootschalige ontginningen.
Vanuit Vlaanderen breidden de ontginningen zich in de elfde en twaalfde eeuw uit
naar het vruchtbare zuidelijke deel van Vlaanderen, vervolgens naar Brabant en
daarna naar Holland en Zeeland.
Handel en nijverheid
Door de toename van de voedselproductie kon een deel van de bevolking zich
richten op de productie van bijvoorbeeld aardewerk of textiel.
Deze ambachtslieden (personen die in de nijverheid werken) vestigden zich in
een nederzetting of oude stad die een regionale marktfunctie had. Daar maakten
ze producten die de boeren voorheen zelf produceerden.
De boeren kwamen er hun landbouwoverschotten verhandelen tegen
nijverheidsproducten. Na de Romeinse tijd was de handel ingestort en werden
steeds minder munten geslagen.
Door de toename van de handel in de late Middeleeuwen was het gebruik van geld
veel praktischer dan de handel in natura. Koningen, edelen en stedelingen gingen
munten slaan. Dat bevorderde niet alleen de handel, maar was ook winstgevend,
omdat de munten meer waard waren dan het edelmetaal dat voor die munten werd
gebruikt.
Ook op het platteland nam geldgebruik toe. De afdrachten van de oogst en de
diensten die horigen moesten leveren, werden omgezet in een geldbedrag.
Zo ontstond er een monetaire economie.
Stedengroei en stadsrechten
Handel en nijverheid kwamen tot bloei en hand in hand daarmee nam de
verstedelijking toe.
De adel, nog altijd de belangrijkste grondbezitter, juichte deze ontwikkeling van een
landbouwsamenleving naar een landbouw-stedelijke samenleving toe. Rijke
stedelingen konden namelijk meer belasting betalen dan de horigen op hun
domeinen.
, Ook voor horigen was de verstedelijking gunstig. Zij trokken naar de stad, omdat
daar veel meer ontplooiingskansen waren dan op het domein. Dat was illegaal;
horigen waren immers aan het domein gebonden.
Maar omdat steden graag mensen binnenhaalden om verdere groei mogelijk te
maken, werden nieuwkomers, de aspirant-poorters, in de stad beschermd. Deze
gang van zaken leidde tot afspraken met de edelen in de omgeving.
Horigen die een jaar en een dag in een stad waren, zouden niet meer worden
teruggehaald naar het domein. Zij werden vrije burgers. Dat was gunstig voor de
groei van de stad en dus ook voor de belastinginkomsten van de adel.
Om leegloop van het platteland te voorkomen, moest de adel de plichten van de
horigen op het platteland verminderen. Zo verbeterde de rechtspositie van de
horigen.
Het recht om aspirant-poorters te beschermen tegen adellijke heren, het recht om
een stadsmuur te bouwen en andere privileges werden vastgelegd in zogenaamde
stadsrechten. Hiermee konden edelen de stedengroei stimuleren. Deze
voorrechten gaven de stedelingen steeds meer invloed op het bestuur en op de
rechtspraak.
Atrecht
Atrecht, in Zuid-Vlaanderen, kende verschillende positieve factoren voor stadsgroei:
- De stad lag in een vruchtbaar gebied dat rijke graanoogsten leverde
- de wegen uit de Romeinse tijd waren nog grotendeels intact.
- Via de rivieren Scarpe en Schelde was er een goede verbinding met het
noorden van Vlaanderen.
- Al in de zevende eeuw was er aan de Scarpe een klooster gebouwd: de abdij
van Sint-Vaast. De monniken die er woonden, ontgonnen het omliggende
gebied, waardoor de voedselproductie toenam.
- De boeren en kloosterlingen hielden bovendien schapen, vanwege de wol, die
als grondstof diende voor de textielnijverheid.
De stad stimuleerde de komst van aspirant-poorters door hen een stuk grond te
geven om er een huis te bouwen. Om de belangen van de groeiende
stadsgemeenschap te verdedigen, streefden de inwoners vanaf de vroege twaalfde
eeuw doelen na die de bonum commune ten goede kwamen:
Inhoud
Steden en burgers in de Lage Landen (1050-1700).....................................1
1.1 Opbloei van handel en nijverheid in Vlaanderen....................................2
1.2 Van Brugge naar Antwerpen..................................................................9
1.3 Amsterdam in de Gouden Eeuw...........................................................18
2 HC Verlichting (1650-1900).....................................................................25
2.1 Verlichte ideeën over een betere samenleving....................................26
2.2 Revoluties in de Verenigde Staten en Frankrijk....................................32
2.3 De erfenis van de Verlichting...............................................................37
Historische context 4.................................................................................46
4.1 Duitsland: van de Eerste naar de Tweede Wereldoorlog......................46
4.2 Duitsland in de Koude Oorlog...............................................................58
4.3 toenadering, hereniging en integratie.................................................66
Steden en burgers in de Lage Landen
(1050-1700)
LV: Wat maakte de opkomst van een stedelijke burgerij in de Nederlandse
gewesten mogelijk (1050-1302)?
De Guldensporenslag (1302)
Het Vlaamse voetvolk stelt zich strategisch op achter enkele beken in het drassige
land. Ze zijn vastbesloten om de Fransen te verslaan.
Want:
- de afgelopen jaren hoge belastingen opgelegd
- en zijn plunderend door Vlaanderen getrokken.
,Overmoedig rukken de Fransen op. Eerst het voetvolk, maar dat wordt door de
Vlamingen teruggedrongen. Daarop vallen de zwaar geharnaste Franse edelen aan.
De Vlamingen vangen met hun staken en pieken de paarden van de Fransen op en
slachten de ridders genadeloos af.
Een Vlaams leger van ambachtslieden en boeren heeft de Franse ridderelite
verslagen. De overwinnaars hangen als overwinningsteken vijfhonderd vergulde
sporen van de Franse ridders op in de Onze-Lieve-Vrouwekerk van Kortrijk.
De eerste paragraaf van deze historische context gaat over de oorzaken van de
opkomst van steden en burgers. De Guldensporenslag, waarin verschillende
groepen burgers een belangrijke rol spelen, illustreert deze opkomst. In deze
paragraaf is verder aandacht voor spanningen in de stad en in de verhouding tussen
burgers en adel.
1.1 Opbloei van handel en nijverheid in
Vlaanderen
Ontginningen in Vlaanderen
Hoge graanopbrengst in Vlaanderen door vruchtbare grond.
Aan het einde van de vroege Middeleeuwen waren er nog uitgestrekte bossen en
moerassen. De lage kuststreken overstroomden nog regelmatig.
Het inwonertal groeide dan ook zeer langzaam. Maar ook die langzame groei leidde
tot een toenemende vraag naar voedsel.
Daarom was het nodig bossen te kappen, moerassen droog te leggen en
kustgebieden in te dijken en zo geschikt te maken voor de akkerbouw en veeteelt.
De agrarische productie groeide door:
- ontginningen en inpolderingen.
- De boeren ontwikkelden een betere ploeg, die bovendien getrokken werd
door paarden, in plaats van door ossen.
- De boeren gebruikten de landbouwgrond intensiever door van het
tweeslagstelsel over te stappen op het drieslagstelsel, waardoor twee derde
van hun akkers ingezaaid was, in plaats van de helft. Dat kon, doordat de
grond door afwisseling van de gewassen en door betere bemesting minder
snel uitgeput raakte.
,Dankzij de grotere voedselproductie groeide de bevolkingsomvang sterker dan
voorheen: tussen de elfde eeuw en de veertiende eeuw verdrievoudigde het
inwonertal. Die bevolkingsgroei maakte nieuwe ontginningen noodzakelijk, die
vervolgens weer bijdroegen aan verdere bevolkingsgroei.
Deze ontwikkelingen, waarbij ontginningen en bevolkingsgroei hand in hand gingen,
begonnen in de Nederlanden in Noord-Vlaanderen, in de omgeving van Brugge en
Gent. Vanaf het einde van de tiende eeuw waren daar edelen en vooral kloosters
betrokken bij grootschalige ontginningen.
Vanuit Vlaanderen breidden de ontginningen zich in de elfde en twaalfde eeuw uit
naar het vruchtbare zuidelijke deel van Vlaanderen, vervolgens naar Brabant en
daarna naar Holland en Zeeland.
Handel en nijverheid
Door de toename van de voedselproductie kon een deel van de bevolking zich
richten op de productie van bijvoorbeeld aardewerk of textiel.
Deze ambachtslieden (personen die in de nijverheid werken) vestigden zich in
een nederzetting of oude stad die een regionale marktfunctie had. Daar maakten
ze producten die de boeren voorheen zelf produceerden.
De boeren kwamen er hun landbouwoverschotten verhandelen tegen
nijverheidsproducten. Na de Romeinse tijd was de handel ingestort en werden
steeds minder munten geslagen.
Door de toename van de handel in de late Middeleeuwen was het gebruik van geld
veel praktischer dan de handel in natura. Koningen, edelen en stedelingen gingen
munten slaan. Dat bevorderde niet alleen de handel, maar was ook winstgevend,
omdat de munten meer waard waren dan het edelmetaal dat voor die munten werd
gebruikt.
Ook op het platteland nam geldgebruik toe. De afdrachten van de oogst en de
diensten die horigen moesten leveren, werden omgezet in een geldbedrag.
Zo ontstond er een monetaire economie.
Stedengroei en stadsrechten
Handel en nijverheid kwamen tot bloei en hand in hand daarmee nam de
verstedelijking toe.
De adel, nog altijd de belangrijkste grondbezitter, juichte deze ontwikkeling van een
landbouwsamenleving naar een landbouw-stedelijke samenleving toe. Rijke
stedelingen konden namelijk meer belasting betalen dan de horigen op hun
domeinen.
, Ook voor horigen was de verstedelijking gunstig. Zij trokken naar de stad, omdat
daar veel meer ontplooiingskansen waren dan op het domein. Dat was illegaal;
horigen waren immers aan het domein gebonden.
Maar omdat steden graag mensen binnenhaalden om verdere groei mogelijk te
maken, werden nieuwkomers, de aspirant-poorters, in de stad beschermd. Deze
gang van zaken leidde tot afspraken met de edelen in de omgeving.
Horigen die een jaar en een dag in een stad waren, zouden niet meer worden
teruggehaald naar het domein. Zij werden vrije burgers. Dat was gunstig voor de
groei van de stad en dus ook voor de belastinginkomsten van de adel.
Om leegloop van het platteland te voorkomen, moest de adel de plichten van de
horigen op het platteland verminderen. Zo verbeterde de rechtspositie van de
horigen.
Het recht om aspirant-poorters te beschermen tegen adellijke heren, het recht om
een stadsmuur te bouwen en andere privileges werden vastgelegd in zogenaamde
stadsrechten. Hiermee konden edelen de stedengroei stimuleren. Deze
voorrechten gaven de stedelingen steeds meer invloed op het bestuur en op de
rechtspraak.
Atrecht
Atrecht, in Zuid-Vlaanderen, kende verschillende positieve factoren voor stadsgroei:
- De stad lag in een vruchtbaar gebied dat rijke graanoogsten leverde
- de wegen uit de Romeinse tijd waren nog grotendeels intact.
- Via de rivieren Scarpe en Schelde was er een goede verbinding met het
noorden van Vlaanderen.
- Al in de zevende eeuw was er aan de Scarpe een klooster gebouwd: de abdij
van Sint-Vaast. De monniken die er woonden, ontgonnen het omliggende
gebied, waardoor de voedselproductie toenam.
- De boeren en kloosterlingen hielden bovendien schapen, vanwege de wol, die
als grondstof diende voor de textielnijverheid.
De stad stimuleerde de komst van aspirant-poorters door hen een stuk grond te
geven om er een huis te bouwen. Om de belangen van de groeiende
stadsgemeenschap te verdedigen, streefden de inwoners vanaf de vroege twaalfde
eeuw doelen na die de bonum commune ten goede kwamen:
