Eeuwen des onderscheids
Een geschiedenis van Middeleeuws Europa
Deel 2: De centrale middeleeuwen 1000-1300
6 Religieuze vernieuwing en kerkhervorming
Het hervormingsstreven
Kerkelijke hervorming was eigenlijk altijd gericht op het herstel van oude waarden en verhoudingen die in
de ogen van hervormingsgezinden verloren waren gegaan of anders toch dreigden te gaan. Het is geen
vernieuwingsdrang. De vernieuwingen onder Karel de Grote en Lodewijk de Vrome waren wel steeds meer
gericht op morele verbetering van individuen: eerst monniken en geestelijken, daarna ook leken. Daartoe
was het nodig om de grote lekeninvloed in de kerk op alle fronten terug te dringen. Alleen door zuiver te
leven zouden geestelijken het gezag kunnen verwerven om aan leken morele beperkingen voor te schrijven.
Paus tegen keizer: de investituurstrijd
Lekeninvestituur praktijk in de vroegere middeleeuwen dat geestelijke hoogwaardigheidsbekleders na
hun uitverkiezing door clerus en volk en voor hun wijding door aartsbisschop met de uiterlijke teken van
hun geestelijke waardigheid, namelijk een staf en een ring, werden bekleed door de koning. De koning had
zo feitelijk de benoeming van bisschoppen en abten in de hand, want zonder investituur door hem konden
ze hum ambt niet uitoefenen.
Het hervormingsprogramma
In de Dictatus Papae wordt een soort verlanglijstje opgesteld waaruit de macht van de paus diende te
bestaan. In feite in het een extreme herinterpretatie van de tweezwaardenleer waarbij de hoogste macht in
de wereld aan de paus werd toegekend. De hiërocratische wereldorde zou de caesaropapistische orde
moeten vervangen. De strijd barste los toen Hendrik IV een aartsbisschop aanstelde terwijl er al een
kandidaat door de paus was goedgekeurd. Gregorius VII zette de keizer in de kerkelijke ban en uit zijn ambt.
Hendrik IV zocht vervolgens verzoening door een tocht te maken naar Canossa. De prijs die Hendrik IV met
deze overwinning moest betalen was heel hoog. Impliciet had een Duitse koning erkend dat de paus over
zijn koningschap kon beschikken. Voor de paus was dit een startsein om zijn ideeën over de relatie tussen
koningen en pausen strakker te formuleren. Ze kwamen erop neer dan een koning gehoorzaam, nuttig en
geschikt diende te zijn, respectievelijk aan de paus. In 1122 werd eindelijk een compromis bereikt, het
Concordaat van Worms. De koning deed afstand van de investituur voor zover die de bevestiging in het
geestelijke ambt betrof. Het betekende dat bisschoppen voortaan werden gekozen door de belangrijkste
priesters van het bisdom. Wel behield de koning de macht om bisschoppen in wereldlijke functie te zetten.
De aanzet tot kruistochten
De pausen beschikten over onvoldoende militaire en politieke middelen om hun hiërocratische aanspraken
te verwezenlijken. Ze waren dus aangewezen op ideologische propaganda, diplomatieke bravoure en
kerkelijke sancties. Het meest extreme machtsmiddel dat door pausen werd ingezet was dat van de
algemene oproep van de kerk door een heilige oorlog te verdedigen. De eerste oproep om in Palestina het
Heilige Graf te bevrijden van de islamitische overheersers, kwam in 1095 van paus Urbanus II tijdens het
Concilie van Clermont. In de canons van het concilie is vastgelegd dat aan de strijders voor het geloof die
naar Jeruzalem zouden trekken zonder verlangen naar ijdele roem of materieel gewin, maar enkel met de
bedoeling het Heilige Graf te bezoeken, volle aflaat zou worden verleend voor hun zonden.
De pauselijke aanspraken op het hoogste gezag
De twee belangrijkste niet-militaire wapens uit het kerkrechtelijke arsenaal die de paus ten dienste stonden
waren de excommunicatie en het interdict. Onder het eerste verstaat met het uitsluiten van specifieke, zeer
zondige gelovigen uit de christelijke gemeenschap; onder het tweede het opschorten van kerkelijke
diensten binnen een bepaald gebied. Een nog zwaarder middel was de beschuldiging van ketterij.
,De ‘pauselijke monarchie’
Het college van kardinalen, aangeduid als het Heilige College, groeide in de 12e eeuw uit tot het
belangrijkste advies- en bestuursorgaan van de pausen. Deze kardinalen kwamen in de loop van de tijd uit
veel verschillende landen. Hierdoor konden pausen gezag in alle uithoeken van de christenheid voelbaar te
maken. De centrale ambtelijke bestuursorganen ontwikkelden zich uit de pauselijke curie. Natuurlijk hadden
pausen altijd een soort van hoogste oordelend gezag in de Roomse kerk gehad, maar dat werd pas in de
loop van de 12e eeuw geïnstitutionaliseerd. De pausen gingen dus meer rechtspraak naar zich toe trekken.
Ook de inkomsten van de kerk groeiden in de 12 e eeuw. De verruiming van de financiële armslag en de
verbeteringen in het financiële beheer hebben bijgedragen aan de versterking van de pauselijke greep op
wat ‘pauselijke gebieden’ of ‘pauselijke staat’ waren.
Hervormingen en vernieuwing in het kloosterwezen
Cluny en de ecclesia cluniacensis
De bakermat van de meeste hervormingen in de kerk stond in het West-Frankische hertogdom Bourgondië,
Cluny. Daar stichtte Willem de Vrome in 910 een abdij. Omstreeks 1150 was Cluny met 300 monniken met
afstand het grootste klooster van de Latijnse christenheid. Cluny dankte haar bijzondere positie aan:
1. Het succes waarmee zij haar hervormingsstreven wist over te brengen op talrijke bestaande en
nieuwe kloostergemeenschappen.
2. Cluny genoot vanaf het eind van de 10 e eeuw aan een bijzondere vorm van kerkelijke exemptie. De
abdij was onttrokken aan zowel bisschoppelijke supervisie als aan elke vorm van wereldlijk gezag.
De abdij genoot directe protectie van de paus.
3. Cluny onderhield een bijzondere relatie met de paus en met de voornaamste apostelen (Petrus en
Paulus). Dit door het hebben van relieken. Een gang van pelgrims naar Cluny was een alternatief
voor de bedevaart naar Rome geworden.
4. Cluny groeide spoedig uit tot een centrum van geleerdheid en intellectuele vorming. De abten
genoten een grote faam binnen de christenheid. Hun advies werd zeer op prijs gesteld.
De nieuwe religieuze orden
Spoedig kwam er ook kritiek op Cluny. Monniken leefden met relatieve luxe en er was een intensieve
betrokkenheid van verschillende abten bij wereldlijke politiek. Dit alles paste niet bij de oorspronkelijke
monastieke idealen van wereldverzerzaking, complementatie en soberheid. Het protest leidde tot de
stichting van twee nieuwe kloostergemeenschappen: La Grande Chartreuse en Cîteaux. Zij werden
moederhuizen van de twee eerste echte kloosterorden: de kartuizers en cisterciënzers. De cisterciënzers
keerden terug naar de oorsprong van het kloosterwezen. Ze voerden een sobere levenswijze en liturgie van
Benedictus weer in. De orde der kartuizers ontsproot aan de heremitische traditie binnen het christelijke
kloosterwezen. Kartuizers leven wel in een gemeenschap, terwijl monniken het grootste deel van hun tijd
echt in afzondering doorbrengen. De premonstratenzers zijn strikt genomen geen monniken, maar
reguliere kanunniken, dat wil zeggen, priesters die in de lekenwereld actief zijn die met elkaar in een
klooster wonen en die volgens de kloosterregels leven. Seculiere kanunniken zijn priesters die verbonden
zijn aan een belangrijke kerk waarin ze gemeenschappelijke activiteiten ontplooien. Zij zijn verenigd in een
kapittel, maar wonen niet samen in een klooster.
Vita apostolica, imitatio christi, en de nieuwe spiritualiteit
Imitatio Christi het idee dat goede christenen moesten leven naar het voorbeeld van Christus en zijn
apostelen in het Nieuwe Testament. Dit ideaal schreef een moreel zuiver en van materiële overdaad
ontdaan evangelistisch of apostolisch leven voor. Het nieuwe religieuze elan kreeg zijn meest radicale
uitdrukkingsvorm in groepen die aan het ideaal van het leven als de apostelen niet alleen een spirituele en
innerlijk-morele invulling wilden geven, maar die ook letterlijk wilden gaan leven, dat wil zeggen in armoede
en gedreven om het woord Gods actief te verkondigen. De vroegste van deze kwamen geheel voort uit
lekeninitiatieven in de snelgroeiende steden waar geconcentreerde rijkdom als het ware vanzelf een
fascinatie met absolutie armoede opriep.
, De bedelorden
De predikheren of dominicanen wilden de Zuid-Franse katharen bestrijden vanuit een evangelisch
armoede-ideaal. Met zijn medestanders wilde Dominicus Guzman (kanunnik) preken voor gewone
gelovigen, in de volkstaal. De dominicanen moesten dus goed opgeleid zijn. Daartoe zette de orde een eigen
onderwijssysteem op, dat de beste leerlingen via een getrapte vooropleiding moest leiden naar een
universitaire studie theologie. De principiëlen of spirituelen blijven zich vasthouden aan de leer van
Franciscus: het empathisch naleven van het leven van vooral de navolging van Christus zelf.
De gelovigen worden zichtbaar
Godsvrede en godsbestand
In 1033 was het duizend jaar geleden dat Christus aan het kruis was gestorven, en om dat te herdenken
werd er in Aquitanië een massabijeenkomst georganiseerd. De zogeheten Godsvredebeweging (Pax Dei of
Treuga Dei) ontstond als reactie op het ongebreidelde geweld waarmee de vestigingen van banale
heerschappijen in Frankrijk gepaard gingen. Met synodes werden er regels gemaakt rondom dit geweld.
Koningen en andere wereldlijke vorsten gingen ook in hun machtsgebieden eigen vredes afkondigen. Om de
rust in het rijk te doen wederkeren proclameerde de keizer in 1103 te Mainz naar het model van de
godsvrede de eerste ‘rijksvrede’.
De vervolging van anders denken en anders zijn
In de 11e eeuw ontstonden er dissidente groepen die het op een punt met elkaar eens waren: hun scherpe
kritiek op de corruptie en verwereldlijking binnen de kerk. Katharen geloofden dat de materiële wereld niet
door God geschapen was, maar door Satan. Om tot de goede God te komen moest al het stoffelijke dus
radicaal worden afgewezen. De inhoud van de katholieke kerk was door ontwikkeling van dogmatiek, door
systematisering van het canonieke recht en door de groeiende regelgeving binnen de kerk steeds meer
gefixeerd geraakt. Toen eenmaal vaststond wat recht in de leer was en wat niet, kon dissidentie niet meer
worden getolereerd: zij werden nu verraders van het geloof. De kerk ging vanaf dit moment over op de
ontwikkeling van inquisitoire procedures. Onder paus Gregorius IX werd een pauselijk tribunaal, de
inquisitie, opgezet. De Zuid-Franse katharen waren de eerste groep die het te verduren kregen. Hierna
volgde de systematische vervolging van de joden.
Het gelovige volk
Teksten en bouwwerken uit de 11e eeuw leggen vast dat het volk een grotere rol speelt in maatschappelijke
situaties. De hoge mate van religieus enthousiasme van de massa wordt geregisseerd en misbruikt door de
kerkelijke autoriteiten.
Pastorale zorg
De aanhoudende bevolkingstoename en de trek van het platteland naar steden dwongen de kerk om haar
organisatie aan ta passen dat ze het gelovige volk kon blijven controleren. Tot omstreeks 1200 was de
zielzorg niet altijd een prioriteit geweest voor de geestelijkheid, omdat kloosters toen zo’n prominente
plaats innamen. Vanaf de 12e eeuw was er meer pastorale actie vereist om de bevolking geestelijk te
bedienen. Het leidde tot de bouw / uitbreiding van kerken, aanstelling van priesters die sacramenten
konden toedienen en de stichting van fondsen.
Kerken als de visualisering van christelijke kennis
De 11e en 12e eeuw is ook de periode van de romaanse en gotische kunst. De romaanse kunst gaat niet
terug op een onderscheid dat men in de tijd zelf maakte. De naam gotiek duidt de stijl van bouwen,
beeldhouwen en schilderen die men toen ‘barbaars’ was gaan vinden. De ontwikkeling van het Romaanse
taalconcept in al zijn onderdelen stond in nauw verband met de nieuwe, gevarieerde functies die kerken
van eind 10e eeuw begonnen te krijgen.
Een geschiedenis van Middeleeuws Europa
Deel 2: De centrale middeleeuwen 1000-1300
6 Religieuze vernieuwing en kerkhervorming
Het hervormingsstreven
Kerkelijke hervorming was eigenlijk altijd gericht op het herstel van oude waarden en verhoudingen die in
de ogen van hervormingsgezinden verloren waren gegaan of anders toch dreigden te gaan. Het is geen
vernieuwingsdrang. De vernieuwingen onder Karel de Grote en Lodewijk de Vrome waren wel steeds meer
gericht op morele verbetering van individuen: eerst monniken en geestelijken, daarna ook leken. Daartoe
was het nodig om de grote lekeninvloed in de kerk op alle fronten terug te dringen. Alleen door zuiver te
leven zouden geestelijken het gezag kunnen verwerven om aan leken morele beperkingen voor te schrijven.
Paus tegen keizer: de investituurstrijd
Lekeninvestituur praktijk in de vroegere middeleeuwen dat geestelijke hoogwaardigheidsbekleders na
hun uitverkiezing door clerus en volk en voor hun wijding door aartsbisschop met de uiterlijke teken van
hun geestelijke waardigheid, namelijk een staf en een ring, werden bekleed door de koning. De koning had
zo feitelijk de benoeming van bisschoppen en abten in de hand, want zonder investituur door hem konden
ze hum ambt niet uitoefenen.
Het hervormingsprogramma
In de Dictatus Papae wordt een soort verlanglijstje opgesteld waaruit de macht van de paus diende te
bestaan. In feite in het een extreme herinterpretatie van de tweezwaardenleer waarbij de hoogste macht in
de wereld aan de paus werd toegekend. De hiërocratische wereldorde zou de caesaropapistische orde
moeten vervangen. De strijd barste los toen Hendrik IV een aartsbisschop aanstelde terwijl er al een
kandidaat door de paus was goedgekeurd. Gregorius VII zette de keizer in de kerkelijke ban en uit zijn ambt.
Hendrik IV zocht vervolgens verzoening door een tocht te maken naar Canossa. De prijs die Hendrik IV met
deze overwinning moest betalen was heel hoog. Impliciet had een Duitse koning erkend dat de paus over
zijn koningschap kon beschikken. Voor de paus was dit een startsein om zijn ideeën over de relatie tussen
koningen en pausen strakker te formuleren. Ze kwamen erop neer dan een koning gehoorzaam, nuttig en
geschikt diende te zijn, respectievelijk aan de paus. In 1122 werd eindelijk een compromis bereikt, het
Concordaat van Worms. De koning deed afstand van de investituur voor zover die de bevestiging in het
geestelijke ambt betrof. Het betekende dat bisschoppen voortaan werden gekozen door de belangrijkste
priesters van het bisdom. Wel behield de koning de macht om bisschoppen in wereldlijke functie te zetten.
De aanzet tot kruistochten
De pausen beschikten over onvoldoende militaire en politieke middelen om hun hiërocratische aanspraken
te verwezenlijken. Ze waren dus aangewezen op ideologische propaganda, diplomatieke bravoure en
kerkelijke sancties. Het meest extreme machtsmiddel dat door pausen werd ingezet was dat van de
algemene oproep van de kerk door een heilige oorlog te verdedigen. De eerste oproep om in Palestina het
Heilige Graf te bevrijden van de islamitische overheersers, kwam in 1095 van paus Urbanus II tijdens het
Concilie van Clermont. In de canons van het concilie is vastgelegd dat aan de strijders voor het geloof die
naar Jeruzalem zouden trekken zonder verlangen naar ijdele roem of materieel gewin, maar enkel met de
bedoeling het Heilige Graf te bezoeken, volle aflaat zou worden verleend voor hun zonden.
De pauselijke aanspraken op het hoogste gezag
De twee belangrijkste niet-militaire wapens uit het kerkrechtelijke arsenaal die de paus ten dienste stonden
waren de excommunicatie en het interdict. Onder het eerste verstaat met het uitsluiten van specifieke, zeer
zondige gelovigen uit de christelijke gemeenschap; onder het tweede het opschorten van kerkelijke
diensten binnen een bepaald gebied. Een nog zwaarder middel was de beschuldiging van ketterij.
,De ‘pauselijke monarchie’
Het college van kardinalen, aangeduid als het Heilige College, groeide in de 12e eeuw uit tot het
belangrijkste advies- en bestuursorgaan van de pausen. Deze kardinalen kwamen in de loop van de tijd uit
veel verschillende landen. Hierdoor konden pausen gezag in alle uithoeken van de christenheid voelbaar te
maken. De centrale ambtelijke bestuursorganen ontwikkelden zich uit de pauselijke curie. Natuurlijk hadden
pausen altijd een soort van hoogste oordelend gezag in de Roomse kerk gehad, maar dat werd pas in de
loop van de 12e eeuw geïnstitutionaliseerd. De pausen gingen dus meer rechtspraak naar zich toe trekken.
Ook de inkomsten van de kerk groeiden in de 12 e eeuw. De verruiming van de financiële armslag en de
verbeteringen in het financiële beheer hebben bijgedragen aan de versterking van de pauselijke greep op
wat ‘pauselijke gebieden’ of ‘pauselijke staat’ waren.
Hervormingen en vernieuwing in het kloosterwezen
Cluny en de ecclesia cluniacensis
De bakermat van de meeste hervormingen in de kerk stond in het West-Frankische hertogdom Bourgondië,
Cluny. Daar stichtte Willem de Vrome in 910 een abdij. Omstreeks 1150 was Cluny met 300 monniken met
afstand het grootste klooster van de Latijnse christenheid. Cluny dankte haar bijzondere positie aan:
1. Het succes waarmee zij haar hervormingsstreven wist over te brengen op talrijke bestaande en
nieuwe kloostergemeenschappen.
2. Cluny genoot vanaf het eind van de 10 e eeuw aan een bijzondere vorm van kerkelijke exemptie. De
abdij was onttrokken aan zowel bisschoppelijke supervisie als aan elke vorm van wereldlijk gezag.
De abdij genoot directe protectie van de paus.
3. Cluny onderhield een bijzondere relatie met de paus en met de voornaamste apostelen (Petrus en
Paulus). Dit door het hebben van relieken. Een gang van pelgrims naar Cluny was een alternatief
voor de bedevaart naar Rome geworden.
4. Cluny groeide spoedig uit tot een centrum van geleerdheid en intellectuele vorming. De abten
genoten een grote faam binnen de christenheid. Hun advies werd zeer op prijs gesteld.
De nieuwe religieuze orden
Spoedig kwam er ook kritiek op Cluny. Monniken leefden met relatieve luxe en er was een intensieve
betrokkenheid van verschillende abten bij wereldlijke politiek. Dit alles paste niet bij de oorspronkelijke
monastieke idealen van wereldverzerzaking, complementatie en soberheid. Het protest leidde tot de
stichting van twee nieuwe kloostergemeenschappen: La Grande Chartreuse en Cîteaux. Zij werden
moederhuizen van de twee eerste echte kloosterorden: de kartuizers en cisterciënzers. De cisterciënzers
keerden terug naar de oorsprong van het kloosterwezen. Ze voerden een sobere levenswijze en liturgie van
Benedictus weer in. De orde der kartuizers ontsproot aan de heremitische traditie binnen het christelijke
kloosterwezen. Kartuizers leven wel in een gemeenschap, terwijl monniken het grootste deel van hun tijd
echt in afzondering doorbrengen. De premonstratenzers zijn strikt genomen geen monniken, maar
reguliere kanunniken, dat wil zeggen, priesters die in de lekenwereld actief zijn die met elkaar in een
klooster wonen en die volgens de kloosterregels leven. Seculiere kanunniken zijn priesters die verbonden
zijn aan een belangrijke kerk waarin ze gemeenschappelijke activiteiten ontplooien. Zij zijn verenigd in een
kapittel, maar wonen niet samen in een klooster.
Vita apostolica, imitatio christi, en de nieuwe spiritualiteit
Imitatio Christi het idee dat goede christenen moesten leven naar het voorbeeld van Christus en zijn
apostelen in het Nieuwe Testament. Dit ideaal schreef een moreel zuiver en van materiële overdaad
ontdaan evangelistisch of apostolisch leven voor. Het nieuwe religieuze elan kreeg zijn meest radicale
uitdrukkingsvorm in groepen die aan het ideaal van het leven als de apostelen niet alleen een spirituele en
innerlijk-morele invulling wilden geven, maar die ook letterlijk wilden gaan leven, dat wil zeggen in armoede
en gedreven om het woord Gods actief te verkondigen. De vroegste van deze kwamen geheel voort uit
lekeninitiatieven in de snelgroeiende steden waar geconcentreerde rijkdom als het ware vanzelf een
fascinatie met absolutie armoede opriep.
, De bedelorden
De predikheren of dominicanen wilden de Zuid-Franse katharen bestrijden vanuit een evangelisch
armoede-ideaal. Met zijn medestanders wilde Dominicus Guzman (kanunnik) preken voor gewone
gelovigen, in de volkstaal. De dominicanen moesten dus goed opgeleid zijn. Daartoe zette de orde een eigen
onderwijssysteem op, dat de beste leerlingen via een getrapte vooropleiding moest leiden naar een
universitaire studie theologie. De principiëlen of spirituelen blijven zich vasthouden aan de leer van
Franciscus: het empathisch naleven van het leven van vooral de navolging van Christus zelf.
De gelovigen worden zichtbaar
Godsvrede en godsbestand
In 1033 was het duizend jaar geleden dat Christus aan het kruis was gestorven, en om dat te herdenken
werd er in Aquitanië een massabijeenkomst georganiseerd. De zogeheten Godsvredebeweging (Pax Dei of
Treuga Dei) ontstond als reactie op het ongebreidelde geweld waarmee de vestigingen van banale
heerschappijen in Frankrijk gepaard gingen. Met synodes werden er regels gemaakt rondom dit geweld.
Koningen en andere wereldlijke vorsten gingen ook in hun machtsgebieden eigen vredes afkondigen. Om de
rust in het rijk te doen wederkeren proclameerde de keizer in 1103 te Mainz naar het model van de
godsvrede de eerste ‘rijksvrede’.
De vervolging van anders denken en anders zijn
In de 11e eeuw ontstonden er dissidente groepen die het op een punt met elkaar eens waren: hun scherpe
kritiek op de corruptie en verwereldlijking binnen de kerk. Katharen geloofden dat de materiële wereld niet
door God geschapen was, maar door Satan. Om tot de goede God te komen moest al het stoffelijke dus
radicaal worden afgewezen. De inhoud van de katholieke kerk was door ontwikkeling van dogmatiek, door
systematisering van het canonieke recht en door de groeiende regelgeving binnen de kerk steeds meer
gefixeerd geraakt. Toen eenmaal vaststond wat recht in de leer was en wat niet, kon dissidentie niet meer
worden getolereerd: zij werden nu verraders van het geloof. De kerk ging vanaf dit moment over op de
ontwikkeling van inquisitoire procedures. Onder paus Gregorius IX werd een pauselijk tribunaal, de
inquisitie, opgezet. De Zuid-Franse katharen waren de eerste groep die het te verduren kregen. Hierna
volgde de systematische vervolging van de joden.
Het gelovige volk
Teksten en bouwwerken uit de 11e eeuw leggen vast dat het volk een grotere rol speelt in maatschappelijke
situaties. De hoge mate van religieus enthousiasme van de massa wordt geregisseerd en misbruikt door de
kerkelijke autoriteiten.
Pastorale zorg
De aanhoudende bevolkingstoename en de trek van het platteland naar steden dwongen de kerk om haar
organisatie aan ta passen dat ze het gelovige volk kon blijven controleren. Tot omstreeks 1200 was de
zielzorg niet altijd een prioriteit geweest voor de geestelijkheid, omdat kloosters toen zo’n prominente
plaats innamen. Vanaf de 12e eeuw was er meer pastorale actie vereist om de bevolking geestelijk te
bedienen. Het leidde tot de bouw / uitbreiding van kerken, aanstelling van priesters die sacramenten
konden toedienen en de stichting van fondsen.
Kerken als de visualisering van christelijke kennis
De 11e en 12e eeuw is ook de periode van de romaanse en gotische kunst. De romaanse kunst gaat niet
terug op een onderscheid dat men in de tijd zelf maakte. De naam gotiek duidt de stijl van bouwen,
beeldhouwen en schilderen die men toen ‘barbaars’ was gaan vinden. De ontwikkeling van het Romaanse
taalconcept in al zijn onderdelen stond in nauw verband met de nieuwe, gevarieerde functies die kerken
van eind 10e eeuw begonnen te krijgen.
