Inleiding tot het recht
VOLUME 1
DEEL 1: RECHTSFENOMEEN
HOOFDSTUK 1: CONCEPTEN VAN HET RECHT
1) Het recht bestaat niet
Juridisering Verschijnsel in maatschappij waarbij burger maatschappelijke verhoudingen
voortduren ook kwalificeert als een juridisch probleem
Recht • Geen precieze definitie
• Regels over uiterlijke menselijke gedragingen die altijd verbonden zijn aan
maatschappelijke context
Waarom zijn • Maatschappelijk leven in goede banen leiden
rechtsregels nodig • Conflicten voorkomen en regelen
Waar vastgelegd? • Grondwet
• Wetten & besluiten
• Internationaal recht
Evolutie juridisering Vroeger was recht niet steeds ingelaten met sociale ongelijkheid, leefgewoontes...
Evolutie middelen • Vroeger: strenge lijfstraffen
• Vandaag: zachtere en meer alternatieve vormen (bv. werkstraffen)
Paradigma’s • Breuklijnen tussen verschillende benaderingen van recht
• Historische breuklijnen
Rechtsvergelijking • Door geografische breuklijnen
• Vergelijking Belgisch recht en Amerikaans recht
Belgisch recht • Ingebed in Europees supranationale recht
Ø Europese Unie
Ø Europees Verdrag tot bescherming rechten mens & fundamentele vrijheden
(EVRM)
• Meergelaagd rechtssysteem à federalisering
Supranationaal • Samenwerking tussen verschillende staten
• Deel van bevoegdheid nationale staten wordt overgedragen aan hogere autoriteit
• Bv. Europese Unie
Synoniemen • Rechtsorde
rechtssysteem • Rechtsstelsel
Formeel rechtssysteem
Formeel • Hoe wordt recht gehandhaafd (hoe gebeurt controle op naleving materieel recht,
rechtssysteem regels die rechter moet volgen...)
• Geheel van rechtsnormen is afkomstig van 1 gezagstructuur `
• https://www.youtube.com/watch?v=NfWwPWBpoSs
België • Federale rechtssysteem
Ø Volledige grondgebied België
• Deelstatelijke rechtssysteem
Ø In 1 bepaalde deelstaat
Ø Sinds defederalisering 1970 steeds belangrijker
• Lokale normen
Ø Gemeentes & provincies
• Grensoverschrijdend rechtssysteem
Ø Sinds internationalisering 1950 sterkere invloed
Ø Via 3 kanalen: rechten mens, Europees of communautaire recht, internationaal
privaatrecht (IPR)
1
,Materieel rechtssysteem
Materieel • Inhoud van het systeem, wetten
rechtssysteem • Waar burgers zich aan moeten houden
• 2 soorten: casuïstisch / doctrinegebonden
België • Federaal recht
• Deelstatelijk recht
• Gemeentelijk & provenciaal recht
• Europees recht
Casuïstisch • Ontbreken algemene codificaties
opgebouwd • Rechtspraak bouwt case na case rechtssysteem op
rechtssysteem • Stare decisis à uitspraak hogere rechter bindend tov lagere rechter
• Mogelijk dissenting opinion bij uitspraak
• Bv. common law (UK)
Doctrinegebonden • Algemene rechtsmodellen
rechtssysteem • Codificatie aanwezig
• Case wordt getoetst aan begrippenrecht
• Taak rechter: probleem oplossen vanuit opgebouwde rechtsdogmatiek
• Bv. civil law (europa)
Rechtsmonisme • Rechtssysteem dat ondanks meergelaagdheid toch als 1 geïntegreerd
rechtsstelsel beschouwd moet worden
• Er zijn verschillende technieken om eenheid te garanderen
1 federaal Hof van Past federale, deelstatelijke wetten en internationale rechtsnormen toe
Cassatie
Prejudiciële vragen Belgische rechtscollege stelt vraag aan ander rechtscollege à garandeert uniforme
interpretatie
In welke gevallen? • Alle rechtscolleges aan Belgisch grondwettelijk hof à federale en deelstatelijke
formele wetten over bevoegdheidsregeling
• Aan Hof van Justitie in Luxemburg à interpretatie communautair recht
• Aan Benelux Gerechtshof à Benelux-eenvormige verdragen
Uitputting interne Verplichting om interne rechtsbescherming eerst uit te putten voor controle te
rechtsmiddelen kunnen vragen van internationale instantie
2) Klassieke recht
Piramidaal en coherent systeem
Kenmerken • Logisch, hiërarchisch georganiseerd
Ø Van eenvoudige, algemene principes à zo logisch mogelijk
• Abstracte rechtsregel is bouwsteen
• Formele benadering rechtsregel
• Basisregels: ‘Gouden regel’ & pacta sunt servanda
Gouden regel • Doe anderen niet aan wat je niet wil dat anderen jou aandoen
• Formaliseerde principiële gelijkheid tussen alle burgers
Pacta sunt servanda Geldig gesloten contracten moeten steeds worden nagekomen
Taak rechter • Wet moet waardevrij worden toegepast (zonder te letten op gevolgen)
• Dura lex, des lex
• Toepassen van syllogisme
• Enkel creatief indien wet niet bestaat, onduidelijk of onvolledig is
2
, Hoe is deze strikte Als reactie op willekeurige rechtsstelsel van Ancien Régime
opvatting ontstaan?
Was het klassieke • Het was bevrijding van willekeur rechter
recht positief voor de • Maar zette deur open voor systeem naziregime
bevolking
Rechtspositivisme • Centraal staat formele karakter rechtsregel
• In piramidaal gestructureerde maatschappij
Aannames • Wil wetgever is enige bron van recht
rechtspositivisme • Buiten de Staat is er geen recht
• Recht moet waardevrije discipline zijn
• Recht staat los van maatschappelijke gebeuren
• Afdwingbaarheid (er mag geweld gebruikt worden bij niet-naleving)
• Taak rechter is marginaal
Materieel & formeel recht
Vervaging • Meer alternatieve vormen (bemiddeling, verzoening)
onderscheidt materieel • Juridische reguleringsmechanismen die moeilijk onder te brengen zijn in 1 van
en formeel nu categorieën
Publiekrecht & privaatrecht
Publiekrecht • Regels zijn van openbare orde
• Sterk bindend karakter
• Verticaal (overheid staat boven burger)
• Bv. strafrecht, fiscaal recht
Privaatrecht • Betrekking op verhouding tussen burgers onderling
• Aanvullend recht (er kan vrij van afgeweken worden)
• Horizontaal (overheid en burger zijn gelijk)
• Bv. ondernemingsrecht, familierecht
Vervaging onderscheid • Aanvullende regels worden meer en meer vervangen door dwingende regels
nu • Dwingend recht à minder bindend dan regels openbare orde
à uitgevaardigd ter bescherming van bepaalde groep
3) De ontwikkeling van het huidige recht
Sociale menswetenschappen
Opkomst modern recht • Eind 19e, begin 20e eeuw
• Tijdens industrialisering à ontwikkeling sociale menswetenschappen
• Klassieke recht had geen oog voor sociale ongelijkheid (wat wel een uitgangspunt
was)
Wat toonde sociale Burger wordt onvermijdelijk beheerst door medische, economische, sociologische,
wetenschappen aan biologische, psychologische & filologische waarnemingen
Abstracte definitie Burger is drager van ‘subjectieve rechten’ zonder medische, economische...
burger substraat te belichten
Burger nu Sociaal wezen, dat gevormd wordt door maatschappelijke context waarin hij leeft
Maatschappij • Niet langer stabiele orde
• Maar als voortdurende beweging van conflicterende belangen
3
, Instrumentalistisch recht
Instrumentalistisch • Instrumentele rol opnemen om legitimiteit te behouden
recht • Een van de vele instrumenten van sociale sturing en sociale verandering
• Sociaal evenwicht realiseren tussen conflicterende belangen
• Dit evenwicht: slechts precair & voorlopig
Verschillen met • Niet meer a priori uitdenken
klassieke recht • Krijgt vorm nadat sociale wetenschappen alle verschillen omschreven hebben
• Recht wordt uit de feiten gehaald
• Principes technischer en meer gespecialiseerd
• Algemene, uitgedachte basisregels à onvoldoende greep op sociale
werkelijkheid
• Hiërarchie moet in competitie met uitgebreid netwerk sociaaleconomische
instanties à proberen juridische beslissing zo dicht mogelijk bij sociale
werkelijkheid tot stand te brengen
Verzekeringsmechanisme
Ontwikkeling • Door gebruik statistiek en kansberekening à nieuwe reeks regels voor
verzekerings- beschrijven gedrag individuen
mechanisme • Regels berustte op louter technische vormen van kennis
• Bevolking benaderen in objectieve en wiskundige termen à optelsom homogene
reeksen
In de loop van 20e eeuw • Verspreiden naar heel continentaal-Europa
• Voortdurend nieuwe risico’s in kaart brengen à greep op sociale werkelijkheid
exponentieel uitgebreid
Risico • ≠ gevaar of dreiging
• ≠ methode om toeval te berekenen
• Niets is risico op zichzelf
• Geen enkele gebeurtenis kan ontsnappen aan mogelijke kwalificatie als risico
• Om op objectieve manier naar realiteit te kijken
Verzekeringsprincipe en Verzekeringsprincipe objectiveert elke gebeurtenis als mogelijk incident via risico
risico à becijfering van waarschijnlijkheden
Relatie met klassieke • Manier van denken staat haaks à ‘Gouden Regel’
aansprakelijkheidsrecht • Artikel 1382 oud BW
Waarom dit artikel • Schade à slachtoffer zelf verantwoordelijk
• Schade door fout à schade terug vorderbaar van dader
• Lichtste fout volstaat
Welk soort • Weinig ongevallen
maatschappij • Fouten vrij gemakkelijk aantoonbaar
• Onmiddellijke relatie tussen ernst fout en omvang schade
Maar verandering • Industrialisering à arbeidsongevallen namen toe
maatschappij? • Verband ernst fout en omvang schade moeilijk te bewijzen
• Slachtoffer vaak zelf voor schade opdraaien
• Artikel 1382 nog steeds geldend maar enkel relevant doordat het gesteund wordt
door verzekeringsmechanisme
Begin 20e eeuw • Verzekeringsmechanisme breidt uit naar alle domeinen samenleving
• Systeem van verplichte verzekering om ziekte & indivaliteit op te vangen
• Probleem ouderdom & pensioenen oplossen
• Expansie sociale zekerheid: kwalitatief & kwantitatief
à Steeds meer risico’s & domeinen
à Aantal verzekerde mensen neemt toe
4
VOLUME 1
DEEL 1: RECHTSFENOMEEN
HOOFDSTUK 1: CONCEPTEN VAN HET RECHT
1) Het recht bestaat niet
Juridisering Verschijnsel in maatschappij waarbij burger maatschappelijke verhoudingen
voortduren ook kwalificeert als een juridisch probleem
Recht • Geen precieze definitie
• Regels over uiterlijke menselijke gedragingen die altijd verbonden zijn aan
maatschappelijke context
Waarom zijn • Maatschappelijk leven in goede banen leiden
rechtsregels nodig • Conflicten voorkomen en regelen
Waar vastgelegd? • Grondwet
• Wetten & besluiten
• Internationaal recht
Evolutie juridisering Vroeger was recht niet steeds ingelaten met sociale ongelijkheid, leefgewoontes...
Evolutie middelen • Vroeger: strenge lijfstraffen
• Vandaag: zachtere en meer alternatieve vormen (bv. werkstraffen)
Paradigma’s • Breuklijnen tussen verschillende benaderingen van recht
• Historische breuklijnen
Rechtsvergelijking • Door geografische breuklijnen
• Vergelijking Belgisch recht en Amerikaans recht
Belgisch recht • Ingebed in Europees supranationale recht
Ø Europese Unie
Ø Europees Verdrag tot bescherming rechten mens & fundamentele vrijheden
(EVRM)
• Meergelaagd rechtssysteem à federalisering
Supranationaal • Samenwerking tussen verschillende staten
• Deel van bevoegdheid nationale staten wordt overgedragen aan hogere autoriteit
• Bv. Europese Unie
Synoniemen • Rechtsorde
rechtssysteem • Rechtsstelsel
Formeel rechtssysteem
Formeel • Hoe wordt recht gehandhaafd (hoe gebeurt controle op naleving materieel recht,
rechtssysteem regels die rechter moet volgen...)
• Geheel van rechtsnormen is afkomstig van 1 gezagstructuur `
• https://www.youtube.com/watch?v=NfWwPWBpoSs
België • Federale rechtssysteem
Ø Volledige grondgebied België
• Deelstatelijke rechtssysteem
Ø In 1 bepaalde deelstaat
Ø Sinds defederalisering 1970 steeds belangrijker
• Lokale normen
Ø Gemeentes & provincies
• Grensoverschrijdend rechtssysteem
Ø Sinds internationalisering 1950 sterkere invloed
Ø Via 3 kanalen: rechten mens, Europees of communautaire recht, internationaal
privaatrecht (IPR)
1
,Materieel rechtssysteem
Materieel • Inhoud van het systeem, wetten
rechtssysteem • Waar burgers zich aan moeten houden
• 2 soorten: casuïstisch / doctrinegebonden
België • Federaal recht
• Deelstatelijk recht
• Gemeentelijk & provenciaal recht
• Europees recht
Casuïstisch • Ontbreken algemene codificaties
opgebouwd • Rechtspraak bouwt case na case rechtssysteem op
rechtssysteem • Stare decisis à uitspraak hogere rechter bindend tov lagere rechter
• Mogelijk dissenting opinion bij uitspraak
• Bv. common law (UK)
Doctrinegebonden • Algemene rechtsmodellen
rechtssysteem • Codificatie aanwezig
• Case wordt getoetst aan begrippenrecht
• Taak rechter: probleem oplossen vanuit opgebouwde rechtsdogmatiek
• Bv. civil law (europa)
Rechtsmonisme • Rechtssysteem dat ondanks meergelaagdheid toch als 1 geïntegreerd
rechtsstelsel beschouwd moet worden
• Er zijn verschillende technieken om eenheid te garanderen
1 federaal Hof van Past federale, deelstatelijke wetten en internationale rechtsnormen toe
Cassatie
Prejudiciële vragen Belgische rechtscollege stelt vraag aan ander rechtscollege à garandeert uniforme
interpretatie
In welke gevallen? • Alle rechtscolleges aan Belgisch grondwettelijk hof à federale en deelstatelijke
formele wetten over bevoegdheidsregeling
• Aan Hof van Justitie in Luxemburg à interpretatie communautair recht
• Aan Benelux Gerechtshof à Benelux-eenvormige verdragen
Uitputting interne Verplichting om interne rechtsbescherming eerst uit te putten voor controle te
rechtsmiddelen kunnen vragen van internationale instantie
2) Klassieke recht
Piramidaal en coherent systeem
Kenmerken • Logisch, hiërarchisch georganiseerd
Ø Van eenvoudige, algemene principes à zo logisch mogelijk
• Abstracte rechtsregel is bouwsteen
• Formele benadering rechtsregel
• Basisregels: ‘Gouden regel’ & pacta sunt servanda
Gouden regel • Doe anderen niet aan wat je niet wil dat anderen jou aandoen
• Formaliseerde principiële gelijkheid tussen alle burgers
Pacta sunt servanda Geldig gesloten contracten moeten steeds worden nagekomen
Taak rechter • Wet moet waardevrij worden toegepast (zonder te letten op gevolgen)
• Dura lex, des lex
• Toepassen van syllogisme
• Enkel creatief indien wet niet bestaat, onduidelijk of onvolledig is
2
, Hoe is deze strikte Als reactie op willekeurige rechtsstelsel van Ancien Régime
opvatting ontstaan?
Was het klassieke • Het was bevrijding van willekeur rechter
recht positief voor de • Maar zette deur open voor systeem naziregime
bevolking
Rechtspositivisme • Centraal staat formele karakter rechtsregel
• In piramidaal gestructureerde maatschappij
Aannames • Wil wetgever is enige bron van recht
rechtspositivisme • Buiten de Staat is er geen recht
• Recht moet waardevrije discipline zijn
• Recht staat los van maatschappelijke gebeuren
• Afdwingbaarheid (er mag geweld gebruikt worden bij niet-naleving)
• Taak rechter is marginaal
Materieel & formeel recht
Vervaging • Meer alternatieve vormen (bemiddeling, verzoening)
onderscheidt materieel • Juridische reguleringsmechanismen die moeilijk onder te brengen zijn in 1 van
en formeel nu categorieën
Publiekrecht & privaatrecht
Publiekrecht • Regels zijn van openbare orde
• Sterk bindend karakter
• Verticaal (overheid staat boven burger)
• Bv. strafrecht, fiscaal recht
Privaatrecht • Betrekking op verhouding tussen burgers onderling
• Aanvullend recht (er kan vrij van afgeweken worden)
• Horizontaal (overheid en burger zijn gelijk)
• Bv. ondernemingsrecht, familierecht
Vervaging onderscheid • Aanvullende regels worden meer en meer vervangen door dwingende regels
nu • Dwingend recht à minder bindend dan regels openbare orde
à uitgevaardigd ter bescherming van bepaalde groep
3) De ontwikkeling van het huidige recht
Sociale menswetenschappen
Opkomst modern recht • Eind 19e, begin 20e eeuw
• Tijdens industrialisering à ontwikkeling sociale menswetenschappen
• Klassieke recht had geen oog voor sociale ongelijkheid (wat wel een uitgangspunt
was)
Wat toonde sociale Burger wordt onvermijdelijk beheerst door medische, economische, sociologische,
wetenschappen aan biologische, psychologische & filologische waarnemingen
Abstracte definitie Burger is drager van ‘subjectieve rechten’ zonder medische, economische...
burger substraat te belichten
Burger nu Sociaal wezen, dat gevormd wordt door maatschappelijke context waarin hij leeft
Maatschappij • Niet langer stabiele orde
• Maar als voortdurende beweging van conflicterende belangen
3
, Instrumentalistisch recht
Instrumentalistisch • Instrumentele rol opnemen om legitimiteit te behouden
recht • Een van de vele instrumenten van sociale sturing en sociale verandering
• Sociaal evenwicht realiseren tussen conflicterende belangen
• Dit evenwicht: slechts precair & voorlopig
Verschillen met • Niet meer a priori uitdenken
klassieke recht • Krijgt vorm nadat sociale wetenschappen alle verschillen omschreven hebben
• Recht wordt uit de feiten gehaald
• Principes technischer en meer gespecialiseerd
• Algemene, uitgedachte basisregels à onvoldoende greep op sociale
werkelijkheid
• Hiërarchie moet in competitie met uitgebreid netwerk sociaaleconomische
instanties à proberen juridische beslissing zo dicht mogelijk bij sociale
werkelijkheid tot stand te brengen
Verzekeringsmechanisme
Ontwikkeling • Door gebruik statistiek en kansberekening à nieuwe reeks regels voor
verzekerings- beschrijven gedrag individuen
mechanisme • Regels berustte op louter technische vormen van kennis
• Bevolking benaderen in objectieve en wiskundige termen à optelsom homogene
reeksen
In de loop van 20e eeuw • Verspreiden naar heel continentaal-Europa
• Voortdurend nieuwe risico’s in kaart brengen à greep op sociale werkelijkheid
exponentieel uitgebreid
Risico • ≠ gevaar of dreiging
• ≠ methode om toeval te berekenen
• Niets is risico op zichzelf
• Geen enkele gebeurtenis kan ontsnappen aan mogelijke kwalificatie als risico
• Om op objectieve manier naar realiteit te kijken
Verzekeringsprincipe en Verzekeringsprincipe objectiveert elke gebeurtenis als mogelijk incident via risico
risico à becijfering van waarschijnlijkheden
Relatie met klassieke • Manier van denken staat haaks à ‘Gouden Regel’
aansprakelijkheidsrecht • Artikel 1382 oud BW
Waarom dit artikel • Schade à slachtoffer zelf verantwoordelijk
• Schade door fout à schade terug vorderbaar van dader
• Lichtste fout volstaat
Welk soort • Weinig ongevallen
maatschappij • Fouten vrij gemakkelijk aantoonbaar
• Onmiddellijke relatie tussen ernst fout en omvang schade
Maar verandering • Industrialisering à arbeidsongevallen namen toe
maatschappij? • Verband ernst fout en omvang schade moeilijk te bewijzen
• Slachtoffer vaak zelf voor schade opdraaien
• Artikel 1382 nog steeds geldend maar enkel relevant doordat het gesteund wordt
door verzekeringsmechanisme
Begin 20e eeuw • Verzekeringsmechanisme breidt uit naar alle domeinen samenleving
• Systeem van verplichte verzekering om ziekte & indivaliteit op te vangen
• Probleem ouderdom & pensioenen oplossen
• Expansie sociale zekerheid: kwalitatief & kwantitatief
à Steeds meer risico’s & domeinen
à Aantal verzekerde mensen neemt toe
4
