1. Vroege Middeleeuwen I (ca. 400-ca. 750)
Volksverhuizingen en val van het West-Romeinse Rijk
375 – Visigoten nemen intrek op de Balkan aan Romeinse kant en worden bondgenoten.
395 – Romeinse Rijk in 2 helften verdeeld door de dood van keizer Theodosius I De Grote.
406 – Vandalen, Sueven, Alemannen en Bourgondiërs steken de Rijn over.
410 – Plundering van Rome door Visigoten.
429 – Vandalen nemen alle Romeinse provincies over in Noord-Afrika.
450 – Gallië wordt binnengevallen door de Hunnen.
455 – Plundering van Rome.
456 – Attila dood, macht van de Hunnen viel uiteen.
476 – Generaal Odakar grijpt de macht > geen nieuwe Romeinse keizers meer.
- Het gebied tussen de Somme en de Rijn (Noord-Frankrijk) was van de Salische Franken (hfdstd:
Doornik). Clovis bezette in 486 het gebied tot aan de Loire. Hij nam Aquintië af van de Visigoten en
de Alemannen en in 511 (dood Clovis) had hij het grootste deel van Gallië in handen.
- ‘Volksverhuizingen’ misleidend: clans voegde zich samen (coalitie), zijn verder geen hechte culturele
verbanden. (Friezen uit Romeinse bronnen zijn wss niet dezelfde Friezen uit middeleeuwse bronnen).
Kerkvaders, pausen en monniken
- Kerkvaders: christelijke geleerden uit de Late Oudheid die gestalte hebben gegeven aan de
geloofsleer. -> verbonden klassieke literatuur en filosofie met het geloof.
- Halverwege 4e eeuw: kwam het cenobitisme op: monniken leefden voortaan in groepsverband,
onder een regel en een prior (overste).
- Benedictus van Nursia (overleden ca. 560).
-> De Regel van Benedictus (vanaf 7 e eeuw over West-Europa): versterving eigen wil en
verlangens.
▪ Idealen: nederigheid, kuisheid en gehoorzaamheid.
▪ Dagindeling: gebed, lezen, mediteren, handenarbeid (ora et labora), diensten.
▪ Abdij alleen verlaten met toestemming van de abt.
Het Merovingische rijk
Het door Merovevech gestichte Frankische rijk van de Merovingen week in 3 opzichten af van de
andere Germaanse rijken:
1. De Franken waren niet verhuisd, zij waren langs de Rijn en de Maas blijven wonen en hadden van
daaruit hun macht uitgebreid.
2. De Franken breidden niet alleen uit naar het zuiden (grotere delen van Gallië) maar ook naar het
oosten dat nooit onder Romeins bestuur had gestaan. In die niet-geromaniseerde gebieden waren de
Franken juist degenen die de Romeinse beschaving en het christendom kwamen brengen (geen
barbaren meer!).
3. Clovis was de 1e Germaanse koning die zich tot het katholicisme bekeerde (doop in Reims ca.460).
Hiervoor waren alle Germaanse vorsten Arianen (=heterodoxe stroming christendom. Arianen zien
de Zoon als schepsel van de ene God, niet als één vd 3 eeuwige goddelijke personen).
- Door doop Clovis minder grote kloof tussen Franken en Gallo-Romeinen, die rond 700 versmolten
waren tot één rijksaristocratie. (aristocraten leverde bisschoppen, beambten en legeraanvoerders).
- Na Clovis’ dood in 511 kreeg elk van zijn 4 zoons een deel van het rijk. Na 639 verviel het rijk.
- Pepijn | is stamvader van de Pippiniden aka Karolingen. Zijn achterkleinzoon is Karel Martel (slag bij
Poitiers/Tours, 732).
,Ging het Romeinse rijk wel teloor?
- Continuïteit van de geschiedenis (geen dramatische val van het RR met daarna barbarij).
- Germanen wilde Romeinse beschaving niet vernietigen maar juist toe eigenen (als foederati).
Bestuur en rechtspraak
- Tollen
- Landelijke gebieden verdeeld in graafschappen of gouwen.
- In veel gebieden kreeg een hertog gezag over verschillende graven tegelijker.
De adel
- Romeinse of geromaniseerde adelsfamilies behielden in de Vroege middeleeuwen hun aanzien (->
leverde met name bisschoppen).
- Het was belangrijk als koning om genoeg land en ambten te geven had anders zouden de adel met
elkaar in oorlog kunnen raken (concurreren met elkaar).
- Sociaaleconomisch opzicht:
▪ Romeinse & vroegmiddeleeuwse edelen waren grondbezitters
Romeinse edelen in steden waar zij ambt beoefenden, naar hun landhuizen voor rust.
VME edelen woonden op het platteland en gingen alleen naar de stad als dat nodig was.
▪ VME adel was veel minder rijk dan de Romeinse.
▪ Romeinse edelen kregen loon uit directe belastingen, VME edelen werden beloond met
land. -> wat ze weer moesten delen met hun volgelingen.
▪ VME edelen hadden vooral militaire taken, Romeinse bestuurs- in ambt en kerk.
▪ VME adel investeerde aan het onderhoud van een netwerk en bewapening van volgelingen.
> moesten rijkdom en macht afstaan aan plaatselijke heren
▪ VME edelen verbonden zich onderling op 3 manieren:
1. door eden van trouw en vriendschap
2. door huwelijksbanden
3. door uitwisseling van geschenken
Landbouw en handel
- 3de eeuw tot 6de eeuw
Periode van neergang op sociaal economisch gebied, kenmerkten zich door:
▪ Klimatologische verslechteringen
▪ Bevolkingsvermindering
▪ Inkrimping van het bouwland
▪ (vanaf 6de eeuw) Pestepidemieën
▪ Noord Europa: aantal steden liep terug
▪ Zuid Europa: minder inkrimping steden (de adel bleef in de steden wonen)
- Late keizertijd (rond 3e/4e eeuw):
▪ Villae: groot grondgebied waarbij landgoederen werden bewerkt door slaven, coloni(= aan
de grond gebonden ‘vrijen’) en andere boeren die afhankelijk waren van grondeigenaren.
▪ Daarnaast: op armere gronden zelfstandige, kleine boeren dreven vaak handel op
plaatselijke schaal
▪ Deze tweedeling bleef ongeveer tot de 6 de eeuw (door de volksverhuizing wisselde villae
wel vaak van eigenaar)
- 6de eeuw:
▪ Bezitseenheden in noordelijk Europa versnipperd, sommige villae geheel verlaten
▪ Merovingische tijd: dorpen waren vaak enkele afgeschermde boerderijen waartoe veel
kleine percelen behoorden.
‘’Vroegmiddeleeuwse grondbezitters (inclusief koningen) waren nu minder rijk dan hun antieke
voorgangers. Hierdoor werden luxegoederen in veel mindere mate vervaardigd. Zij woonden nu ook
minder vaak in steden waardoor de landbouwoverschotten niet meer vooral in de steden werd
geconsumeerd.’’
, - Slavernij na de volksverhuizing
Bleef bestaan, slavenhandel behoorde tot de Hoge Middeleeuwen tot belangrijkste vormen van
langeafstandshandel.
▪ In christelijke gebieden werd slavernij teruggedrongen (hoewel zij wel zelf slaven
gebruikten)
▪ Geestelijkheid moedigde vrijlating aan, met name christelijke slaven
> Mogelijk heeft afwijzende houding van de geestelijkheid het ontstaan van horigheid in de
hand gewerkt.
- Vanaf 7de eeuw
Landbouwexpansie en verbetering productie
▪ Noord Europa: toename landbouwproductie, bebouwing en bevolkingsaantal.
▪ Nieuwe technieken (bv. keerploeg en trekpaard)
▪ Overschakeling naar makkelijk gedijende gewassen (bv. rogge en haver)
▪ (rond 8ste eeuw) het drieslagstelsel (wintergraan-zomergraan-herstel)
productieverbetering
▪ (tussen 8ste en 11de eeuw) Klimaat wordt warmer
- Belangrijkste oorzaak voor landbouwexpansie: intensivering en rationalisering van de agrarische
arbeid. (meer arbeiders en efficiëntere inzet wijze)
Handel
Romeinse handelsverbindingen bleven in Vroege Middeleeuwen aanvankelijk in stand.
▪ Aandeel westerse schepen in middellandse zee daalde sterk
> Nieuwe levendige regionale handel rondom het kanaal en de Noordzee:
▪ Vooral handel in wijn, graan, zout en ambachtelijke producten
▪ Nieuw type handelsnederzetting ‘’emporium’’: onversterkte handelsplaatsen aan zee waar
handelaars hun waren invoerden, voornamelijk doorvoerhavens.
▪ Grote kloosters namen volop deel aan de handel (zij hadden agrarische overschotten)
▪ Henri Perinne: ‘’Islamitische heroveringen sneden noordelijk Europa af van de mediterrane
economie. Noordelijk Europa werd gedwongen om een handelseconomie te ontwikkelen.
Godsdienst: wel en wee van de kerstening
- Het christendom gaf de Germaanse koningen de toegang tot de Romeinse beschaving.
- Vanaf Clovis won katholicisme het veld.
▪ 589: Visigoten uit eigen beweging over naar het katholicisme.
▪ 597: Begin bekering Engeland (paus Gregorius de Grote)
▪ Eind 7e eeuw namen de Longobarden het katholicisme aan > eind Arianisme
- Bisschoppen en missionarissen
▪ Willibrord (tot 739) ‘aartsbisschop van de Friezen (695)’
▪ Bonifatius (tot 754) ‘apostel van de Duitsers (722)’ > gewelddadige dood
- Kerstening:
1. Koning
Missionaris kreeg bescherming, materiële steun en organisatie
Koning kon beschikken over kerkelijk bestuur > meer gezag & bijstaan in bestuur
Hierna de meeste volgelingen die de missie in de regio bevorderden
2. Edelen
Hielpen kloosters en bisdommen stichten
Volksverhuizingen en val van het West-Romeinse Rijk
375 – Visigoten nemen intrek op de Balkan aan Romeinse kant en worden bondgenoten.
395 – Romeinse Rijk in 2 helften verdeeld door de dood van keizer Theodosius I De Grote.
406 – Vandalen, Sueven, Alemannen en Bourgondiërs steken de Rijn over.
410 – Plundering van Rome door Visigoten.
429 – Vandalen nemen alle Romeinse provincies over in Noord-Afrika.
450 – Gallië wordt binnengevallen door de Hunnen.
455 – Plundering van Rome.
456 – Attila dood, macht van de Hunnen viel uiteen.
476 – Generaal Odakar grijpt de macht > geen nieuwe Romeinse keizers meer.
- Het gebied tussen de Somme en de Rijn (Noord-Frankrijk) was van de Salische Franken (hfdstd:
Doornik). Clovis bezette in 486 het gebied tot aan de Loire. Hij nam Aquintië af van de Visigoten en
de Alemannen en in 511 (dood Clovis) had hij het grootste deel van Gallië in handen.
- ‘Volksverhuizingen’ misleidend: clans voegde zich samen (coalitie), zijn verder geen hechte culturele
verbanden. (Friezen uit Romeinse bronnen zijn wss niet dezelfde Friezen uit middeleeuwse bronnen).
Kerkvaders, pausen en monniken
- Kerkvaders: christelijke geleerden uit de Late Oudheid die gestalte hebben gegeven aan de
geloofsleer. -> verbonden klassieke literatuur en filosofie met het geloof.
- Halverwege 4e eeuw: kwam het cenobitisme op: monniken leefden voortaan in groepsverband,
onder een regel en een prior (overste).
- Benedictus van Nursia (overleden ca. 560).
-> De Regel van Benedictus (vanaf 7 e eeuw over West-Europa): versterving eigen wil en
verlangens.
▪ Idealen: nederigheid, kuisheid en gehoorzaamheid.
▪ Dagindeling: gebed, lezen, mediteren, handenarbeid (ora et labora), diensten.
▪ Abdij alleen verlaten met toestemming van de abt.
Het Merovingische rijk
Het door Merovevech gestichte Frankische rijk van de Merovingen week in 3 opzichten af van de
andere Germaanse rijken:
1. De Franken waren niet verhuisd, zij waren langs de Rijn en de Maas blijven wonen en hadden van
daaruit hun macht uitgebreid.
2. De Franken breidden niet alleen uit naar het zuiden (grotere delen van Gallië) maar ook naar het
oosten dat nooit onder Romeins bestuur had gestaan. In die niet-geromaniseerde gebieden waren de
Franken juist degenen die de Romeinse beschaving en het christendom kwamen brengen (geen
barbaren meer!).
3. Clovis was de 1e Germaanse koning die zich tot het katholicisme bekeerde (doop in Reims ca.460).
Hiervoor waren alle Germaanse vorsten Arianen (=heterodoxe stroming christendom. Arianen zien
de Zoon als schepsel van de ene God, niet als één vd 3 eeuwige goddelijke personen).
- Door doop Clovis minder grote kloof tussen Franken en Gallo-Romeinen, die rond 700 versmolten
waren tot één rijksaristocratie. (aristocraten leverde bisschoppen, beambten en legeraanvoerders).
- Na Clovis’ dood in 511 kreeg elk van zijn 4 zoons een deel van het rijk. Na 639 verviel het rijk.
- Pepijn | is stamvader van de Pippiniden aka Karolingen. Zijn achterkleinzoon is Karel Martel (slag bij
Poitiers/Tours, 732).
,Ging het Romeinse rijk wel teloor?
- Continuïteit van de geschiedenis (geen dramatische val van het RR met daarna barbarij).
- Germanen wilde Romeinse beschaving niet vernietigen maar juist toe eigenen (als foederati).
Bestuur en rechtspraak
- Tollen
- Landelijke gebieden verdeeld in graafschappen of gouwen.
- In veel gebieden kreeg een hertog gezag over verschillende graven tegelijker.
De adel
- Romeinse of geromaniseerde adelsfamilies behielden in de Vroege middeleeuwen hun aanzien (->
leverde met name bisschoppen).
- Het was belangrijk als koning om genoeg land en ambten te geven had anders zouden de adel met
elkaar in oorlog kunnen raken (concurreren met elkaar).
- Sociaaleconomisch opzicht:
▪ Romeinse & vroegmiddeleeuwse edelen waren grondbezitters
Romeinse edelen in steden waar zij ambt beoefenden, naar hun landhuizen voor rust.
VME edelen woonden op het platteland en gingen alleen naar de stad als dat nodig was.
▪ VME adel was veel minder rijk dan de Romeinse.
▪ Romeinse edelen kregen loon uit directe belastingen, VME edelen werden beloond met
land. -> wat ze weer moesten delen met hun volgelingen.
▪ VME edelen hadden vooral militaire taken, Romeinse bestuurs- in ambt en kerk.
▪ VME adel investeerde aan het onderhoud van een netwerk en bewapening van volgelingen.
> moesten rijkdom en macht afstaan aan plaatselijke heren
▪ VME edelen verbonden zich onderling op 3 manieren:
1. door eden van trouw en vriendschap
2. door huwelijksbanden
3. door uitwisseling van geschenken
Landbouw en handel
- 3de eeuw tot 6de eeuw
Periode van neergang op sociaal economisch gebied, kenmerkten zich door:
▪ Klimatologische verslechteringen
▪ Bevolkingsvermindering
▪ Inkrimping van het bouwland
▪ (vanaf 6de eeuw) Pestepidemieën
▪ Noord Europa: aantal steden liep terug
▪ Zuid Europa: minder inkrimping steden (de adel bleef in de steden wonen)
- Late keizertijd (rond 3e/4e eeuw):
▪ Villae: groot grondgebied waarbij landgoederen werden bewerkt door slaven, coloni(= aan
de grond gebonden ‘vrijen’) en andere boeren die afhankelijk waren van grondeigenaren.
▪ Daarnaast: op armere gronden zelfstandige, kleine boeren dreven vaak handel op
plaatselijke schaal
▪ Deze tweedeling bleef ongeveer tot de 6 de eeuw (door de volksverhuizing wisselde villae
wel vaak van eigenaar)
- 6de eeuw:
▪ Bezitseenheden in noordelijk Europa versnipperd, sommige villae geheel verlaten
▪ Merovingische tijd: dorpen waren vaak enkele afgeschermde boerderijen waartoe veel
kleine percelen behoorden.
‘’Vroegmiddeleeuwse grondbezitters (inclusief koningen) waren nu minder rijk dan hun antieke
voorgangers. Hierdoor werden luxegoederen in veel mindere mate vervaardigd. Zij woonden nu ook
minder vaak in steden waardoor de landbouwoverschotten niet meer vooral in de steden werd
geconsumeerd.’’
, - Slavernij na de volksverhuizing
Bleef bestaan, slavenhandel behoorde tot de Hoge Middeleeuwen tot belangrijkste vormen van
langeafstandshandel.
▪ In christelijke gebieden werd slavernij teruggedrongen (hoewel zij wel zelf slaven
gebruikten)
▪ Geestelijkheid moedigde vrijlating aan, met name christelijke slaven
> Mogelijk heeft afwijzende houding van de geestelijkheid het ontstaan van horigheid in de
hand gewerkt.
- Vanaf 7de eeuw
Landbouwexpansie en verbetering productie
▪ Noord Europa: toename landbouwproductie, bebouwing en bevolkingsaantal.
▪ Nieuwe technieken (bv. keerploeg en trekpaard)
▪ Overschakeling naar makkelijk gedijende gewassen (bv. rogge en haver)
▪ (rond 8ste eeuw) het drieslagstelsel (wintergraan-zomergraan-herstel)
productieverbetering
▪ (tussen 8ste en 11de eeuw) Klimaat wordt warmer
- Belangrijkste oorzaak voor landbouwexpansie: intensivering en rationalisering van de agrarische
arbeid. (meer arbeiders en efficiëntere inzet wijze)
Handel
Romeinse handelsverbindingen bleven in Vroege Middeleeuwen aanvankelijk in stand.
▪ Aandeel westerse schepen in middellandse zee daalde sterk
> Nieuwe levendige regionale handel rondom het kanaal en de Noordzee:
▪ Vooral handel in wijn, graan, zout en ambachtelijke producten
▪ Nieuw type handelsnederzetting ‘’emporium’’: onversterkte handelsplaatsen aan zee waar
handelaars hun waren invoerden, voornamelijk doorvoerhavens.
▪ Grote kloosters namen volop deel aan de handel (zij hadden agrarische overschotten)
▪ Henri Perinne: ‘’Islamitische heroveringen sneden noordelijk Europa af van de mediterrane
economie. Noordelijk Europa werd gedwongen om een handelseconomie te ontwikkelen.
Godsdienst: wel en wee van de kerstening
- Het christendom gaf de Germaanse koningen de toegang tot de Romeinse beschaving.
- Vanaf Clovis won katholicisme het veld.
▪ 589: Visigoten uit eigen beweging over naar het katholicisme.
▪ 597: Begin bekering Engeland (paus Gregorius de Grote)
▪ Eind 7e eeuw namen de Longobarden het katholicisme aan > eind Arianisme
- Bisschoppen en missionarissen
▪ Willibrord (tot 739) ‘aartsbisschop van de Friezen (695)’
▪ Bonifatius (tot 754) ‘apostel van de Duitsers (722)’ > gewelddadige dood
- Kerstening:
1. Koning
Missionaris kreeg bescherming, materiële steun en organisatie
Koning kon beschikken over kerkelijk bestuur > meer gezag & bijstaan in bestuur
Hierna de meeste volgelingen die de missie in de regio bevorderden
2. Edelen
Hielpen kloosters en bisdommen stichten
