Samenvatting Literatuurgeschiedenis Middeleeuwen
Een samenvatting van de colleges gegeven aan de Hogeschool van Amsterdam (2017-2018) en de
daarin besproken literatuur.
Inhoud
Overzicht Middeleeuwen ........................................................................................................................ 1
Hebban olla vogala .................................................................................................................................. 6
Verschillende genres ............................................................................................................................... 7
Ridderepiek ........................................................................................................................................... 10
Karel ende Elegast ............................................................................................................................. 11
Renout van Montalbaen.................................................................................................................... 12
Liederen ................................................................................................................................................. 13
Antwerps Liedboek ............................................................................................................................ 14
De reis van Sint Brandaan ..................................................................................................................... 15
Reinaert de Vos ..................................................................................................................................... 16
Bijlage 1: Karel en Elegast...................................................................................................................... 19
Bijlage 2: De reis van Sint Brandaan (‘Van Sente Brandane’)................................................................ 26
Bijlage 3: Reinaert de Vos ...................................................................................................................... 32
Primaire bronnen
• Karel ende Elegast
• Vanden vos Reynaerde
• Van Sente Brandane
• Antwerps Liedboek
Secundaire bronnen
• Literatuurgeschiedenis en leesdossier, Dautzenberg (D)
• Inleiding literatuurgeschiedenis voor de internationale neerlandistiek, Gera & Sneller (GS)
• Nederlandse literatuur, een geschiedenis, diverse auteurs (NLG)
• Zingen in de Middeleeuwen, literatuurgeschiedenis.nl (ZIM)
Overzicht Middeleeuwen
Historische achtergrond (D, hst 3; GS, hst 1)
• Indeling: bestuur en cultuur
- Vroege Middeleeuwen (500 – 1000)
- Imperium Romanum overwonnen volken in contact met Romeinse taal en cultuur.
- 3-4e eeuw: West-Romeinse keizerrijk in verval. Val Rome: 476.
Samenvatting Literatuurgeschiedenis Middeleeuwen | Mark-Jan Zwart | 1
, - Opkomst Germaanse koninkrijken: Franken Karel de Grote (768-814) Frankische
Rijk.
- Bekering Franken tot christendom (6e eeuw).
- Romeinse cultuur bewaard door Kerk.
- Feodale stelsel (leenstelsel): leenheer (koning) leenmannen (adel)
onderleenmannen. Land in ruil voor bestuur in naam van koning, opbrengsten, trouw,
verdediging.
- Christelijke invloed samenleving (onderwijs): theocentrische cultuur.
- Kerstening door dwang, scholing, invloed kerk (kerken en kloosters).
- Wereldlijke macht adel: ridderlijk karakter.
- Hoge Middeleeuwen (1000 – 1300)
- Ontstaan steden.
- Zelfstandigheid vastgelegd in stadsrechten.
- Opkomst derde stand: burgerij (handel en nijverheid).
- Cultuur: gotische kathedralen, universiteiten, start literatuurgeschiedenis.
- Schisma (1054) oosterse kerk en kerk van Rome.
- Strijd met islam om buitengrenzen Europa.
- Kruistochten (1096-1291) als machtspolitiek om Heilige Land.
- Saracenen (heidenen) en Moren (huidskleur).
- Eeuwenlange, goede verstandhouding joden, moslims en christenen vertaling van
Griekse en Joodse werken in Arabisch en Latijn.
- Na dood KdG opsplitsing in westelijk (Frankrijk) en oostelijk rijk (Duitse rijk).
- Feodale bestuursvorm blijft bestaan. Leenheren Duitse keizer en Franse koning.
- Lage Landen deels onder Duitse rijk en deels onder Franse kroon.
- In Nederland en België: graafschappen (Vlaanderen, Holland) en hertogdommen
(Brabant, Gelre). Eenheid door huwelijke, erfenissen en veroveringen.
- Late Middeleeuwen (1300 – 1500)
- Burgerlijke cultuur.
- Steden economische machtspositie.
- Tegenwicht tegen macht van vorsten.
- Unieke ontwikkeling in Lage Landen.
- Oude leenstelsel verdwijnt.
- Guldensporenslag (1302): Vlaamse ambachtslieden verslaan Franse ridderleger.
- Spanningen tussen leenmannen van keizer en koning en volk van ambachtslieden en
stedelingen.
- Opkomst ‘nationale staat’.
- Belangrijkste centra economie en cultuur: Vlaanderen (Brugge, Gent), Brabant (Brussel,
Antwerpen), later Holland (16e eeuw).
- Schilderkunst: Vlaamse primitieven.
- Wetenschap: universiteit Leuven (1425).
- Boekdrukkunst (1450): zelfstandige drukkerijen als stedelijke instelling literaire
en) wetenschappelijke productie tot over grenzen.
- 1492: onderwerping Iberische schiereiland verslaan moslims, vervolging joden, die
zich verspreiden over Europa.
- Duitse keizer Karel V (1500-1550) heer van Nederlandse gewesten.
• Tendensen in Middeleeuwen
- Theocentrisme = God centraal, memento mori, leven na de dood belangrijker, kennis van
God is doel kunst, gemeenschap boven individu.
- Voorbeeld: Egidiuslied (Middelnederlands).
Samenvatting Literatuurgeschiedenis Middeleeuwen | Mark-Jan Zwart | 2
, - Standenmaatschappij
1. Priesterlijke stand geestelijke macht. Oratores = zij die bidden (ca. 10%).
2. Adellijke stand wereldlijke macht. Bellatores = zij die vechten (ca. 20%).
3. Boerenstand (later burgerlijke stand). Laboratores = zij die werken (ca. 70%).
- Feodale stelsel = leenstelsel van leenheren en leenmannen.
- God = opperste leenheer.
- Feodus = eed.
- Koning (leenheer) geeft grond in leen aan edele (leenman) in ruil voor diensten.
- Adel biedt bescherming aan boeren (vrijen en horigen) en krijgt goederen en diensten.
- Leenman is leenheer hulde en hulp verschuldigd (consilium et auxilium).
- Oraliteit = mondelinge overlevering.
- Voordrachtskunst = met grote groepen luisteren naar verhalen, liederen en gedichten
voorgedragen door minstrelen, troubadours, sprooksprekers, vaganten.
- Boeken (perkament) waren kostbaar.
- Mensen konden niet lezen en schrijven.
- Schriftelijke cultuur = Latijn (kerk en wetenschap).
- Verschriftelijking = overgang van oraliteit (mondelinge overlevering) naar geschreven
literatuur (in de loop van de 13e eeuw).
Cultuur (D, hst 4)
• Theocentrisch = kunst dient te wijzen op goddelijke en mens bewust te maken van
vergankelijkheid.
• Bouwkunst
- Romaanse stijl (950-1200): rond, massief, steunberen, kleine ramen, sober.
- Gotische stijl (1150-1500): spits, hoog, luchtbogen, gedecoreerd, grote ramen, luchtig.
• Schilderkunst
- Romaans: wandschilderingen in kerken en miniaturen in boeken.
- Gotisch: Vlaamse primitieven (onrealistisch karakter: perspectief, anatomie, historisch), bijv.
Giotto di Bondone (1267-1337), Jan van Eyck (1390-1441), Hiëronymus Bosch (1400-1516).
- Ridderlijk: bouw kastelen, uitbeelden dappere, vrome ridders.
- Burgerlijk: gotische gebouwen, portretteren rijke kooplieden.
• Muziek
- Nauwe verbinding Kerk en literatuur.
- Gregoriaans.
- Paus Gregorius de Grote (ca. 600).
- Internationale eenheid in liturgie.
- Eenstemmig, vocaal.
- Meerstemmig door paus verboden in 1325.
- Oorspronkelijk mondeling doorgegeven.
- Notenbalk vanaf 11e eeuw.
- Wereldlijke muziek
- Eenstemmig.
- Muzikale begeleiding door luit (gitaar), vedel (viool), schalmei (fluit).
- Vanaf 13e eeuw: meerstemmig.
- Vanaf 14e eeuw: organisatie in gilden (Meistersinger).
- Hoge Middeleeuwen: Guillame de Machaut (ca. 1300-1377).
- Late Middeleeuwen: Nederlandse en Bourgondische scholen, Henegouwer Josquin des
Prés (1450-1521).
Samenvatting Literatuurgeschiedenis Middeleeuwen | Mark-Jan Zwart | 3
, Literatuur (D, hst 5; GS, hst 1)
• Beperkte kennis slechts snippers bewaard.
• Taal en literatuurgeschiedenis
- Tot 11e eeuw: alleen Latijn (priesters = geleerden).
- Bestuurstaal.
- Lingua franca kerk en wetenschap.
- Schrijftaal.
- Literatuur in volkstalen mondeling overgeleverd.
- Tot ca. 1100: Oudnederlands.
- Geen eenheidstaal.
- Eigen dialecten: Vlaams, Brabants, Hollands.
- Diets (diet = volk) overkoepelende term verzameling dialecten = Middelnederlands.
- Continuüm = geleidelijke overgang varianten.
- Hoogduits Nederduits Diets.
- Bedoeld om te beluisteren (orale cultuur): liederen, gedichten, verhalen, toneel.
- Rijm (onthouden).
- Troubadours (schrijvers, componisten), jongleurs of minstrelen (rondreizende
uitvoerders).
- Oudste Oudnederlandse tekst: ‘Hebban olla vogala’ (ca. 1100).
- Probatio pennae van kopiist.
- Mogelijk liedje of gedicht.
- Vanaf 11e eeuw: teksten in volkstalen opgeschreven = start West-Europese
literatuurgeschiedenis.
- Weinig boeken overschrijven kostbaar (perkament).
- Handschriften, monniken, perkament, versiering met miniaturen, initiaal = versierde
beginletter.
- 12e-13e eeuw: ridderlijke (ridderroman) en theocentrische (heiligenleven) literatuur.
- Vanaf 13e eeuw: didactische literatuur (voor adel en burgerij).
- Verschriftelijking: overgang oraliteit naar geschreven literatuur.
- Steeds meer mensen kunnen lezen en schrijven.
- Relatief veel literaire werken (weinig oorspronkelijk, veel afschriften): Reinaert de Vos,
Karel ende Elegast.
- 1450: uitvinding boekdrukkunst
- Johannes Gutenberg.
- Boeken goedkoper.
- Rijmvorm overbodig.
- 1450-1500: wiegendrukken of incunabelen = drukletter als nabootsing schrijfletter, intialen
erbij getekend.
- Na 1500: vermelding namen schrijvers.
- Tot die tijd ‘gemeenschapskunst’.
- Plagiaat bestond niet.
• Indeling
- Voor 1150: Oudnederlands.
- Hebban olla vogala (ca. 1100).
- 1150 – 1500: Middelnederlands (Diets verzameling dialecten).
- Taalgrens valt niet samen met natiegrens.
- Spelling varieert: geen standaardtaal of -spelling.
- Vergelijking modern Nederlands: clisis (verkleven), dubbele ontkenning.
- Egidiuslied (ca. 1400).
Samenvatting Literatuurgeschiedenis Middeleeuwen | Mark-Jan Zwart | 4
Een samenvatting van de colleges gegeven aan de Hogeschool van Amsterdam (2017-2018) en de
daarin besproken literatuur.
Inhoud
Overzicht Middeleeuwen ........................................................................................................................ 1
Hebban olla vogala .................................................................................................................................. 6
Verschillende genres ............................................................................................................................... 7
Ridderepiek ........................................................................................................................................... 10
Karel ende Elegast ............................................................................................................................. 11
Renout van Montalbaen.................................................................................................................... 12
Liederen ................................................................................................................................................. 13
Antwerps Liedboek ............................................................................................................................ 14
De reis van Sint Brandaan ..................................................................................................................... 15
Reinaert de Vos ..................................................................................................................................... 16
Bijlage 1: Karel en Elegast...................................................................................................................... 19
Bijlage 2: De reis van Sint Brandaan (‘Van Sente Brandane’)................................................................ 26
Bijlage 3: Reinaert de Vos ...................................................................................................................... 32
Primaire bronnen
• Karel ende Elegast
• Vanden vos Reynaerde
• Van Sente Brandane
• Antwerps Liedboek
Secundaire bronnen
• Literatuurgeschiedenis en leesdossier, Dautzenberg (D)
• Inleiding literatuurgeschiedenis voor de internationale neerlandistiek, Gera & Sneller (GS)
• Nederlandse literatuur, een geschiedenis, diverse auteurs (NLG)
• Zingen in de Middeleeuwen, literatuurgeschiedenis.nl (ZIM)
Overzicht Middeleeuwen
Historische achtergrond (D, hst 3; GS, hst 1)
• Indeling: bestuur en cultuur
- Vroege Middeleeuwen (500 – 1000)
- Imperium Romanum overwonnen volken in contact met Romeinse taal en cultuur.
- 3-4e eeuw: West-Romeinse keizerrijk in verval. Val Rome: 476.
Samenvatting Literatuurgeschiedenis Middeleeuwen | Mark-Jan Zwart | 1
, - Opkomst Germaanse koninkrijken: Franken Karel de Grote (768-814) Frankische
Rijk.
- Bekering Franken tot christendom (6e eeuw).
- Romeinse cultuur bewaard door Kerk.
- Feodale stelsel (leenstelsel): leenheer (koning) leenmannen (adel)
onderleenmannen. Land in ruil voor bestuur in naam van koning, opbrengsten, trouw,
verdediging.
- Christelijke invloed samenleving (onderwijs): theocentrische cultuur.
- Kerstening door dwang, scholing, invloed kerk (kerken en kloosters).
- Wereldlijke macht adel: ridderlijk karakter.
- Hoge Middeleeuwen (1000 – 1300)
- Ontstaan steden.
- Zelfstandigheid vastgelegd in stadsrechten.
- Opkomst derde stand: burgerij (handel en nijverheid).
- Cultuur: gotische kathedralen, universiteiten, start literatuurgeschiedenis.
- Schisma (1054) oosterse kerk en kerk van Rome.
- Strijd met islam om buitengrenzen Europa.
- Kruistochten (1096-1291) als machtspolitiek om Heilige Land.
- Saracenen (heidenen) en Moren (huidskleur).
- Eeuwenlange, goede verstandhouding joden, moslims en christenen vertaling van
Griekse en Joodse werken in Arabisch en Latijn.
- Na dood KdG opsplitsing in westelijk (Frankrijk) en oostelijk rijk (Duitse rijk).
- Feodale bestuursvorm blijft bestaan. Leenheren Duitse keizer en Franse koning.
- Lage Landen deels onder Duitse rijk en deels onder Franse kroon.
- In Nederland en België: graafschappen (Vlaanderen, Holland) en hertogdommen
(Brabant, Gelre). Eenheid door huwelijke, erfenissen en veroveringen.
- Late Middeleeuwen (1300 – 1500)
- Burgerlijke cultuur.
- Steden economische machtspositie.
- Tegenwicht tegen macht van vorsten.
- Unieke ontwikkeling in Lage Landen.
- Oude leenstelsel verdwijnt.
- Guldensporenslag (1302): Vlaamse ambachtslieden verslaan Franse ridderleger.
- Spanningen tussen leenmannen van keizer en koning en volk van ambachtslieden en
stedelingen.
- Opkomst ‘nationale staat’.
- Belangrijkste centra economie en cultuur: Vlaanderen (Brugge, Gent), Brabant (Brussel,
Antwerpen), later Holland (16e eeuw).
- Schilderkunst: Vlaamse primitieven.
- Wetenschap: universiteit Leuven (1425).
- Boekdrukkunst (1450): zelfstandige drukkerijen als stedelijke instelling literaire
en) wetenschappelijke productie tot over grenzen.
- 1492: onderwerping Iberische schiereiland verslaan moslims, vervolging joden, die
zich verspreiden over Europa.
- Duitse keizer Karel V (1500-1550) heer van Nederlandse gewesten.
• Tendensen in Middeleeuwen
- Theocentrisme = God centraal, memento mori, leven na de dood belangrijker, kennis van
God is doel kunst, gemeenschap boven individu.
- Voorbeeld: Egidiuslied (Middelnederlands).
Samenvatting Literatuurgeschiedenis Middeleeuwen | Mark-Jan Zwart | 2
, - Standenmaatschappij
1. Priesterlijke stand geestelijke macht. Oratores = zij die bidden (ca. 10%).
2. Adellijke stand wereldlijke macht. Bellatores = zij die vechten (ca. 20%).
3. Boerenstand (later burgerlijke stand). Laboratores = zij die werken (ca. 70%).
- Feodale stelsel = leenstelsel van leenheren en leenmannen.
- God = opperste leenheer.
- Feodus = eed.
- Koning (leenheer) geeft grond in leen aan edele (leenman) in ruil voor diensten.
- Adel biedt bescherming aan boeren (vrijen en horigen) en krijgt goederen en diensten.
- Leenman is leenheer hulde en hulp verschuldigd (consilium et auxilium).
- Oraliteit = mondelinge overlevering.
- Voordrachtskunst = met grote groepen luisteren naar verhalen, liederen en gedichten
voorgedragen door minstrelen, troubadours, sprooksprekers, vaganten.
- Boeken (perkament) waren kostbaar.
- Mensen konden niet lezen en schrijven.
- Schriftelijke cultuur = Latijn (kerk en wetenschap).
- Verschriftelijking = overgang van oraliteit (mondelinge overlevering) naar geschreven
literatuur (in de loop van de 13e eeuw).
Cultuur (D, hst 4)
• Theocentrisch = kunst dient te wijzen op goddelijke en mens bewust te maken van
vergankelijkheid.
• Bouwkunst
- Romaanse stijl (950-1200): rond, massief, steunberen, kleine ramen, sober.
- Gotische stijl (1150-1500): spits, hoog, luchtbogen, gedecoreerd, grote ramen, luchtig.
• Schilderkunst
- Romaans: wandschilderingen in kerken en miniaturen in boeken.
- Gotisch: Vlaamse primitieven (onrealistisch karakter: perspectief, anatomie, historisch), bijv.
Giotto di Bondone (1267-1337), Jan van Eyck (1390-1441), Hiëronymus Bosch (1400-1516).
- Ridderlijk: bouw kastelen, uitbeelden dappere, vrome ridders.
- Burgerlijk: gotische gebouwen, portretteren rijke kooplieden.
• Muziek
- Nauwe verbinding Kerk en literatuur.
- Gregoriaans.
- Paus Gregorius de Grote (ca. 600).
- Internationale eenheid in liturgie.
- Eenstemmig, vocaal.
- Meerstemmig door paus verboden in 1325.
- Oorspronkelijk mondeling doorgegeven.
- Notenbalk vanaf 11e eeuw.
- Wereldlijke muziek
- Eenstemmig.
- Muzikale begeleiding door luit (gitaar), vedel (viool), schalmei (fluit).
- Vanaf 13e eeuw: meerstemmig.
- Vanaf 14e eeuw: organisatie in gilden (Meistersinger).
- Hoge Middeleeuwen: Guillame de Machaut (ca. 1300-1377).
- Late Middeleeuwen: Nederlandse en Bourgondische scholen, Henegouwer Josquin des
Prés (1450-1521).
Samenvatting Literatuurgeschiedenis Middeleeuwen | Mark-Jan Zwart | 3
, Literatuur (D, hst 5; GS, hst 1)
• Beperkte kennis slechts snippers bewaard.
• Taal en literatuurgeschiedenis
- Tot 11e eeuw: alleen Latijn (priesters = geleerden).
- Bestuurstaal.
- Lingua franca kerk en wetenschap.
- Schrijftaal.
- Literatuur in volkstalen mondeling overgeleverd.
- Tot ca. 1100: Oudnederlands.
- Geen eenheidstaal.
- Eigen dialecten: Vlaams, Brabants, Hollands.
- Diets (diet = volk) overkoepelende term verzameling dialecten = Middelnederlands.
- Continuüm = geleidelijke overgang varianten.
- Hoogduits Nederduits Diets.
- Bedoeld om te beluisteren (orale cultuur): liederen, gedichten, verhalen, toneel.
- Rijm (onthouden).
- Troubadours (schrijvers, componisten), jongleurs of minstrelen (rondreizende
uitvoerders).
- Oudste Oudnederlandse tekst: ‘Hebban olla vogala’ (ca. 1100).
- Probatio pennae van kopiist.
- Mogelijk liedje of gedicht.
- Vanaf 11e eeuw: teksten in volkstalen opgeschreven = start West-Europese
literatuurgeschiedenis.
- Weinig boeken overschrijven kostbaar (perkament).
- Handschriften, monniken, perkament, versiering met miniaturen, initiaal = versierde
beginletter.
- 12e-13e eeuw: ridderlijke (ridderroman) en theocentrische (heiligenleven) literatuur.
- Vanaf 13e eeuw: didactische literatuur (voor adel en burgerij).
- Verschriftelijking: overgang oraliteit naar geschreven literatuur.
- Steeds meer mensen kunnen lezen en schrijven.
- Relatief veel literaire werken (weinig oorspronkelijk, veel afschriften): Reinaert de Vos,
Karel ende Elegast.
- 1450: uitvinding boekdrukkunst
- Johannes Gutenberg.
- Boeken goedkoper.
- Rijmvorm overbodig.
- 1450-1500: wiegendrukken of incunabelen = drukletter als nabootsing schrijfletter, intialen
erbij getekend.
- Na 1500: vermelding namen schrijvers.
- Tot die tijd ‘gemeenschapskunst’.
- Plagiaat bestond niet.
• Indeling
- Voor 1150: Oudnederlands.
- Hebban olla vogala (ca. 1100).
- 1150 – 1500: Middelnederlands (Diets verzameling dialecten).
- Taalgrens valt niet samen met natiegrens.
- Spelling varieert: geen standaardtaal of -spelling.
- Vergelijking modern Nederlands: clisis (verkleven), dubbele ontkenning.
- Egidiuslied (ca. 1400).
Samenvatting Literatuurgeschiedenis Middeleeuwen | Mark-Jan Zwart | 4
