DE LEERLING CENTRAAL?
Een verkenning naar het centraal stellen van de leerling vanuit het perspectief van het publieke belang
van onderwijs
ONDERWIJSRAAD
DE TOEGEVOEGDE WAARDE VAN EEN SCHOOL
Begripsbepaling, meting en causale attributie.
ROEL BOSKER
ONTWIKKELING IN DE PEDAGOGISCH DIDACTISCHE VAARDIGHEID VAN
LERAREN IN HET BASISONDERWIJS
Pedagogische Studiën
VAN DE GRIFT, VAN DE R WAL
& TORENBEEK
1
,De leerling centraal?
1. Inleiding: context van het centraal stellen van de leerling
De wens om de leerling meer centraal te stellen in het onderwijs komt in verschillende betekenissen en
discussies terug. Met deze verkenning wil de raad bestaande discussies verhelderen en bijdragen aan de
gedachtevorming over de wenselijkheid van het centraal stellen van de leerling.
1.1 Aanleiding: Pleidooien voor het centraal stellen van de leerling
De leerling zou meer centraal moeten komen te staan in het onderwijs, 3 argumenten daarvoor worden
uitgewerkt:
- Recht doen aan verschillen tussen leerlingen
- Onderwijsprestaties verbeteren, door dat onderwijs nauwer aansluit bij de capaciteiten en
interesses van de leerlingen
- Het bevorderen van gelijke toegang tot en kansen in het onderwijs
de wens om de leerling meer centraal te stellen is in de geschiedenis regelmatig teruggekeerd.
Onderwijsinstellingen in Nederland hebben de vrijheid daar op hun eigen wijze vorm aan te geven, zolang
hun onderwijs blijft voldoen aan de eisen die daaraan gesteld zijn en de te vervullen opdracht. Inmiddels is
de roep om de leerling centraal te stellen weer terug zoals onder andere blijkt uit de vraag om (meer)
maatwerk en ontwikkeling van unieke kwaliteiten.
1.2 Adviesvraag: Wat betekent het om de leerling meer centraal te stellen in het onderwijs en
waar ontmoet deze ambitie grenzen?
Doel: het verhelderen van bestaande discussies omtrent het centraal stellen van de leerling in het onderwijs
en het bijdragen aan de gedachtevorming over de wenselijkheid van het centraal stellen van de leerling.
2
,2. Velerlei betekenissen van leerling centraal
Een illustratie van de hoeveelheid en verscheidenheid aan aspecten die aan de orde komen in verschillende
discussies over het centraal stellen van de leerling:
3
, 2.1 Leerling centraal als doel en bedoeling van onderwijs
In leerstofgericht onderwijs gaat het er om leerstof ‘in’ de leerling te krijgen – een proces van overdragen
en verwerven. Het kind- of leerlinggericht onderwijs gaat uit van het tegenovergestelde: hier staat de
leerling in plaats van de leerstof centraal. Terwijl leerstofgericht onderwijs kan worden gekarakteriseerd als
sturend, is kind- of leerlinggericht onderwijs zo bezien volgend. De leerling vormt hier het criterium voor
wat er in het onderwijs zou moeten gebeuren. Daarbij kunnen twee varianten worden onderscheiden.
- In de eerste variant is de ontwikkeling van de leerling het centrale element. Wat er vanuit het kind
tot ontwikkeling kan komen is richtinggevend voor het onderwijs. Het begrip ontwikkeling speelt
hierin een centrale rol.
- In de tweede variant vormt de zeggenschap van de leerling over het eigen onderwijs het centrale
element. Hier gaat het om visies op en vormen van onderwijs die ervan uitgaan dat kinderen zelf
aangeven welk onderwijs ze wensen te ontvangen.
Volledig kindgericht onderwijs is onmogelijk, omdat ontwikkeling nooit in een vacuüm kan plaatsvinden en
het kind dus op zijn minst een omgeving nodig heeft.
2.2 Leerling centraal in de vormgeving en uitvoering van het onderwijs
Twee typen leerlinggericht onderwijs:
- Onderwijs dat aansluit bij verschillen tussen individuele leerlingen.
- Onderwijs dat aansluit bij de wijze waarop leerlingen en studenten in het algemeen optimaal leren.
Differentiatie: rekening houden met verschillen.
- Convergente differentiatie kent minimumdoelen voor de gehele groep. Er wordt gewerkt met
gezamenlijke groepsinstructie en zelfstandig verwerken van de stof, waarbij de leraar tijd heeft om
de leerlingen die dat nodig hebben extra hulp te geven.
- Divergente differentiatie staat in dienst van verschillende eindtermen voor leerlingen. Leerlingen
werken hierbij in niveaugroepen, begeleid door de leraar.
Het is moeilijk voor leraren om expliciete beslissingen te nemen over welke differentiatiestrategie ingezet
moet worden, en voor welk doel. Omdat effecten niet duidelijk zijn en de hoogte waarin een doel moet
worden nagestreefd.
Gepersonaliseerd leren: “het afstemmen van didactiek, pedagogiek, curriculum en de leeromgeving, voor
leerlingen en door leerlingen, om zo tegemoet te komen aan hun verschillende leerbehoeftes en ambities”.
Meer regie bij de leerling.
Meer eigen regie zou voor de leerling betekenen dat hij/zij ervaring opdoet met zelfsturing en het nemen
van eigen verantwoordelijkheid. Daarnaast zullen leerlingen als ze meer controle over het onderwijsproces
hebben, meer gemotiveerd zijn. Omdat verschillende groepen leerlingen in verschillende mate tot
zelfsturing in staat zijn, zou meer ruimte voor zelfsturing van leerlingen bijdragen aan ongelijke
onderwijskansen. De extra belasting van de leerlingen kan leiden tot keuzestress.
2.3 Leerling centraal in de organisatie van het onderwijs
Het centraal stellen van de leerling betekent hier dat overwegingen die te maken hebben met de organisatie
van het onderwijs en de onderwijsorganisatie altijd ondergeschikt dienen te zijn aan het primaire
onderwijsproces. Scholen laten strategisch gedrag zien (hoog doorstroomniveau en zittenblijven
voorkomen), waardoor hun eigen school beter naar voren komt. Actoren die dicht bij het onderwijs staan
zouden meer het niveau kunnen beslissen over de inrichting en vormgeving van het onderwijs, maar is daar
wel de nodige ruimte voor?
4
Een verkenning naar het centraal stellen van de leerling vanuit het perspectief van het publieke belang
van onderwijs
ONDERWIJSRAAD
DE TOEGEVOEGDE WAARDE VAN EEN SCHOOL
Begripsbepaling, meting en causale attributie.
ROEL BOSKER
ONTWIKKELING IN DE PEDAGOGISCH DIDACTISCHE VAARDIGHEID VAN
LERAREN IN HET BASISONDERWIJS
Pedagogische Studiën
VAN DE GRIFT, VAN DE R WAL
& TORENBEEK
1
,De leerling centraal?
1. Inleiding: context van het centraal stellen van de leerling
De wens om de leerling meer centraal te stellen in het onderwijs komt in verschillende betekenissen en
discussies terug. Met deze verkenning wil de raad bestaande discussies verhelderen en bijdragen aan de
gedachtevorming over de wenselijkheid van het centraal stellen van de leerling.
1.1 Aanleiding: Pleidooien voor het centraal stellen van de leerling
De leerling zou meer centraal moeten komen te staan in het onderwijs, 3 argumenten daarvoor worden
uitgewerkt:
- Recht doen aan verschillen tussen leerlingen
- Onderwijsprestaties verbeteren, door dat onderwijs nauwer aansluit bij de capaciteiten en
interesses van de leerlingen
- Het bevorderen van gelijke toegang tot en kansen in het onderwijs
de wens om de leerling meer centraal te stellen is in de geschiedenis regelmatig teruggekeerd.
Onderwijsinstellingen in Nederland hebben de vrijheid daar op hun eigen wijze vorm aan te geven, zolang
hun onderwijs blijft voldoen aan de eisen die daaraan gesteld zijn en de te vervullen opdracht. Inmiddels is
de roep om de leerling centraal te stellen weer terug zoals onder andere blijkt uit de vraag om (meer)
maatwerk en ontwikkeling van unieke kwaliteiten.
1.2 Adviesvraag: Wat betekent het om de leerling meer centraal te stellen in het onderwijs en
waar ontmoet deze ambitie grenzen?
Doel: het verhelderen van bestaande discussies omtrent het centraal stellen van de leerling in het onderwijs
en het bijdragen aan de gedachtevorming over de wenselijkheid van het centraal stellen van de leerling.
2
,2. Velerlei betekenissen van leerling centraal
Een illustratie van de hoeveelheid en verscheidenheid aan aspecten die aan de orde komen in verschillende
discussies over het centraal stellen van de leerling:
3
, 2.1 Leerling centraal als doel en bedoeling van onderwijs
In leerstofgericht onderwijs gaat het er om leerstof ‘in’ de leerling te krijgen – een proces van overdragen
en verwerven. Het kind- of leerlinggericht onderwijs gaat uit van het tegenovergestelde: hier staat de
leerling in plaats van de leerstof centraal. Terwijl leerstofgericht onderwijs kan worden gekarakteriseerd als
sturend, is kind- of leerlinggericht onderwijs zo bezien volgend. De leerling vormt hier het criterium voor
wat er in het onderwijs zou moeten gebeuren. Daarbij kunnen twee varianten worden onderscheiden.
- In de eerste variant is de ontwikkeling van de leerling het centrale element. Wat er vanuit het kind
tot ontwikkeling kan komen is richtinggevend voor het onderwijs. Het begrip ontwikkeling speelt
hierin een centrale rol.
- In de tweede variant vormt de zeggenschap van de leerling over het eigen onderwijs het centrale
element. Hier gaat het om visies op en vormen van onderwijs die ervan uitgaan dat kinderen zelf
aangeven welk onderwijs ze wensen te ontvangen.
Volledig kindgericht onderwijs is onmogelijk, omdat ontwikkeling nooit in een vacuüm kan plaatsvinden en
het kind dus op zijn minst een omgeving nodig heeft.
2.2 Leerling centraal in de vormgeving en uitvoering van het onderwijs
Twee typen leerlinggericht onderwijs:
- Onderwijs dat aansluit bij verschillen tussen individuele leerlingen.
- Onderwijs dat aansluit bij de wijze waarop leerlingen en studenten in het algemeen optimaal leren.
Differentiatie: rekening houden met verschillen.
- Convergente differentiatie kent minimumdoelen voor de gehele groep. Er wordt gewerkt met
gezamenlijke groepsinstructie en zelfstandig verwerken van de stof, waarbij de leraar tijd heeft om
de leerlingen die dat nodig hebben extra hulp te geven.
- Divergente differentiatie staat in dienst van verschillende eindtermen voor leerlingen. Leerlingen
werken hierbij in niveaugroepen, begeleid door de leraar.
Het is moeilijk voor leraren om expliciete beslissingen te nemen over welke differentiatiestrategie ingezet
moet worden, en voor welk doel. Omdat effecten niet duidelijk zijn en de hoogte waarin een doel moet
worden nagestreefd.
Gepersonaliseerd leren: “het afstemmen van didactiek, pedagogiek, curriculum en de leeromgeving, voor
leerlingen en door leerlingen, om zo tegemoet te komen aan hun verschillende leerbehoeftes en ambities”.
Meer regie bij de leerling.
Meer eigen regie zou voor de leerling betekenen dat hij/zij ervaring opdoet met zelfsturing en het nemen
van eigen verantwoordelijkheid. Daarnaast zullen leerlingen als ze meer controle over het onderwijsproces
hebben, meer gemotiveerd zijn. Omdat verschillende groepen leerlingen in verschillende mate tot
zelfsturing in staat zijn, zou meer ruimte voor zelfsturing van leerlingen bijdragen aan ongelijke
onderwijskansen. De extra belasting van de leerlingen kan leiden tot keuzestress.
2.3 Leerling centraal in de organisatie van het onderwijs
Het centraal stellen van de leerling betekent hier dat overwegingen die te maken hebben met de organisatie
van het onderwijs en de onderwijsorganisatie altijd ondergeschikt dienen te zijn aan het primaire
onderwijsproces. Scholen laten strategisch gedrag zien (hoog doorstroomniveau en zittenblijven
voorkomen), waardoor hun eigen school beter naar voren komt. Actoren die dicht bij het onderwijs staan
zouden meer het niveau kunnen beslissen over de inrichting en vormgeving van het onderwijs, maar is daar
wel de nodige ruimte voor?
4
