Cultuurgeschiedenis 1
Honour and Flemming
HOOFDSTUK 11: DE ZESTIENDE EEUW IN EUROPA
DE HOGE RENAISSANCE IN ITALIË
Eerst kwart van de 16e eeuw in Italië: politieke spanningen en bijna constante oorlogvoering.
Forence werd van republiek tot een autocratisch bestuurde stad onder de Medici. De pausen waren
druk bezig hun wereldlijke macht uit te breiden. In 1527 werd Rome geplunderd door Duitse en
Spaanse huurlingen van het leger van Karel V. In deze periode kwam de kunst van de hoge
renaissance op, een kunst van serene en verheven opvattingen, van grote mar beheerste energie en
van een klassiek evenwicht. Het kwam op door een klein aantal kunstenaars die alleen individueel
waren. Er sprongen wel vonken van wederzijdse inspiratie tussen hen over, maar ze waren nooit een
groep. Da Vinci, Michelangelo, Rafaël.
Leonardo da Vinci
Veel van zijn schilderijen, beelden en mechanische uitvindingen is nooit voltooid. Hij groeide op in
het Florence van de humanisten, maar toonde weinig belangstelling voor hun klassieke eruditie en
neoplatonisme beschouwingen. Hij leerde pas op zijn veertigste Latijn en was dus even onafhankelijk
van het klassieke als van het middeleeuwse denken. Zijn belangstelling omvatte niet alleen alle
terreinen van de kunst maar ook van natuurverschijnselen. Vandaar zijn voor keur voor het
kiemstadium in natuur en kunst, het moment waarop een lichaam organisch compleet is maar nog
steeds onrijp, of het stadium waarin een schilderij geheel 'klaar' is maar nog niet 'voltooid'. Hij ging
lijken ontleden om de structuur van het menselijk lichaam te doorgronden. Hij maakte de eerste
nauwkeurige anatomische tekeningen. #11.2#.
#11.3 Het laatste avondmaal, 1495-98#. Het moment van de vraag wie Christus zal verraden wordt
afgebeeld. Hij gebruikte een materiaal dat hem in staat stelde tegelijkertijd aan de hele compositie te
werken, omdat het niet meteen opdroogde zoals bij olieverf. Helaas bleek dit niet duurzaam en
begon het al te vervallen tijdens zijn leven. In algemene opzet volgt zijn compositie Florentijnse
voorgangers; de fituren azijn in een geschilderde ruimte geplaatste waardoor de werkelijke ruimte
van de refter groter lijkt. Maar de voorstelling is nieuw en exacter bepaald. In plaats van discipelen
zonder onderscheid op een rij af te beelden werde ze in groepen van drie geplaatst netwerk van
formele en emotionele relaties die elk figuur binden aan zijn buren en aan Christus in het midden.
Alle niet ter zake doende bijzonderheden werden weggelaten, waaraan vroegere 15e eeuwse
schilders zich te buiten waren gegaan. Ook emblemen en teksten werden weggelaten die vroeger
werden gebruikt om verschillende figuren te identificeren. De discipelen zijn groter en nobeler dan
gewone mensen, behalve Judas, wiens hoofd in de schaduw is gehouden. Alleen de goddelijke
aureool boven Christus wordt zichtbaar door het licht dat door het raam naar binnen valt. Leonardo
was geen vroom christen, maar door aan een wat vroeger als een ritueel werd uitgebeeld, te vertalen
in een menselijke tragedie gaf hij er een diepere godsdienstige betekenis aan.
#11.4 Maria met het Kind en St. Anna, 1508-10#. Een zorgvuldige studie van planten, anatomie en
het organisch groeibeginsel bracht Leonardo ertoe zijn schilderijen ook zo op de bouwen. Je ziet geen
zichtbare begin en eindpunten, er zijn geen scherpe overgangen. De drie figuren vormen een
piramide. Leonardo gebruikte technieken die snel de Europese schilderkunst zouden transformeren
tot een unieke kunstvorm die nergens anders op de wereld op deze wijze werd beoefend:
chiaroscuro (licht en donker in verschillende gradaties, zodat er een effect van reliëf ontstaat),
sfumato (wazige, zachte kleurovergang), en luchtperspectief, waarbij de afstand wordt aangegeven
door gradaties van tingen en gedempte kleurtegenstellingen. Leonardo's schilderij geeft een beeld
van figuren in een landschap dat dichter bij de visuele waarneming staat, maar is gehuld in een
mysterieuze, bovenaardse atmosfeer. Een berekende onnauwkeurigheid in het weergeven van de
meest expressieve gelaatsdelen, de ogen en mondhoeken, geeft de gezichten een raadselachtige
half-glimlach, even afstandelijk en toch obsederend als die van de Mona Lisa #11.15#.
Harmonie, eenheid en Rafaël
, Leonardo wees kunstenaars de weg naar grote nieuwe mogelijkheden in de schilderkunst, ook zijn
tegenpolen: Fra Bartolommeo #11.16#. Contrapposto: verschillende dleen van het lichaam worden in
tegengestelde richtingen gedraaid, een rechterarm vormt bijvoorbeeld een tegenwicht voor een
linkerbeen. Er is een ritme van overeenkomsten dat door de hele compositie loopt en het geheel
samenbindt. Hoe het natuurlijke met het gekunstelde (evenwicht) samenbrengen?
Rafaël kwam met een oplossing in #11.17 Alba Madonna, 1510#. De gestalten zijn natuurlijk in
houding en gebaar, maar ze vomren een zeer onnatuurlijk uitgebalanceerd spel van zachte bogen en
lijnen binnen de ronde omlijsting; toch weten de beste werken een spiritualiteit te bewaren als
icoon. Het idee om Madonna en Kind te groeperen met het kind Johannes de Doper (een
ontmoetingen die in de evangeliën niet wordt vermeld) was van Leonardo afkomstig. Ook kwam
hiervan Rafaëls organisch systeem voor het componeren van zijn schilderijen, en zijn subtiel gebruik
van chiaroscuro. Maar van Leonardo's schemerlicht moest hij niets hebben. Rafaëls figuren baden in
het gelijkmatige, heldere licht van een milde zomerdag en zij zijn geplaats in een ongecompliceerd
landschap. Ook is Leonardo's mysterieuze glimlach niet aanwezig.
Het ideaal van eenheid en harmonie inspireerde ook architecten. Bramante luidde met zijn
Tempietto #11.18# een nieuwe fase in de renaissancearchitectuur in. Hij zag af van elke overbodige
versiering en herstelde de juiste toepassing van de klassieke bouworde in dit gebouwtje. Bramante
was adviseur als architect van paus Julius II. Onder deze paus werd Rome voor het eerste sinds de
oudheid weer het middelpunt van de Europese kunst. Rafaël werd aangewezen om de pauselijke
privévertrekken in het Vaticaan te decoreren. De schilderijen hebben betrekking op de vier
'faculteiten' van humanistische geleerdheid: theologie, filosofie, poëzie en jurisprudentie. Het
middelpunt is de school van Athene #11.19#. Tegenover deze verheerlijking van de menselijke rede
staat een fresco over het heilig Sacrament. #11.24#.
Rafaël stapte af van het oude systeem van allegorische personificaties van abstracte ideeën ten
gunste van scènes waarin historische figuren het onderwerp uitbeelden. Terwijl in Het laatste
avondmaal van Da Vinci de figuren in een vooraf bepaalde perspectivische ruimte zijn geplaatst,
bepalen zij in de School van Athene zelf de ruimte, die niet langer is opgevat als een verlengstuk van
het vertrek maar totaal onafhankelijk van de omgeving.
Michelangelo
Terwijl Rafaël bezig was in de Stanza della Segnatura was Michelangelo bezig in de Sixtijnse kapel.
Nog nooit zijn twee meesterwerken van dit formaat tegelijkertijd zo dicht bij elkaar ontstaan. De
twee kunstenaars verschillen in achtergrond en karakter. Rafaël, zoon van een schilder, was
begonnen volgens de middeleeuwse traditie van het kunstambacht, maar als snel de
maatschappelijke ladder opgeklommen. Hij werd een man van aanzienlijke rijkdom. Michelangelo
was het tegengestelde: moeilijk in omgang, humeurig, argwanend, onverzorgd, bezeten door zijn
werk en pathologisch trots. Hij stamde uit een arme Florentijnse familie. De ajren van zijn vorming
bracht hij door aan het hof van Lorenzo de'Medici, waar hij zich bekwaamde in de beeldhouwkunst
onder Giovanni.
#11.25 David, 1501-04#. Werd aan de buitenkand van het Palazzo Vecchio geplaatst in Florence. Hij is
niet hier als overwinnaar weergeven zoals voorheen, maar als strijder voor een rechtvaardige zaak.
Dit was het eerste naakt dat sinds de oudheid op dit enorme formaat wed vervaardigd. Het effect is
gedrufd onklassiek. Handen en voeten zijn te groot, spieren en aderen zijn gezwollen en de
ledenmaten zijn niet in rust. Maar Michelangelo's opvatting van het lichaam als de gevangenis van de
ziel heeft deze herotische gestalte als het ware begiftigd met opgekropte energie, uiterlijk kalm,
maar innerlijk gespannen en uitdagend. Dit succes was zo groot dat Michelangelo naar Rome werd
gestuurd om en vrijstaand grafmonument te maken voor Julius II. Dit zou zijn meesterwerk moeten
worden: een combinatie en vereniging van architectuur en sculptuur. Hij werkte er 40 jaar aan. De
opzet werd geleidelijk gereduceerd tot een monument tegen een muur; alleen de meer dan
levensgrote Mozes-figuur kan aan Michelangelo worden toegeschreven. #11.26#. De onvoltooide
slaven werden verspreid #11.27#. tragedie van zijn leven.
Honour and Flemming
HOOFDSTUK 11: DE ZESTIENDE EEUW IN EUROPA
DE HOGE RENAISSANCE IN ITALIË
Eerst kwart van de 16e eeuw in Italië: politieke spanningen en bijna constante oorlogvoering.
Forence werd van republiek tot een autocratisch bestuurde stad onder de Medici. De pausen waren
druk bezig hun wereldlijke macht uit te breiden. In 1527 werd Rome geplunderd door Duitse en
Spaanse huurlingen van het leger van Karel V. In deze periode kwam de kunst van de hoge
renaissance op, een kunst van serene en verheven opvattingen, van grote mar beheerste energie en
van een klassiek evenwicht. Het kwam op door een klein aantal kunstenaars die alleen individueel
waren. Er sprongen wel vonken van wederzijdse inspiratie tussen hen over, maar ze waren nooit een
groep. Da Vinci, Michelangelo, Rafaël.
Leonardo da Vinci
Veel van zijn schilderijen, beelden en mechanische uitvindingen is nooit voltooid. Hij groeide op in
het Florence van de humanisten, maar toonde weinig belangstelling voor hun klassieke eruditie en
neoplatonisme beschouwingen. Hij leerde pas op zijn veertigste Latijn en was dus even onafhankelijk
van het klassieke als van het middeleeuwse denken. Zijn belangstelling omvatte niet alleen alle
terreinen van de kunst maar ook van natuurverschijnselen. Vandaar zijn voor keur voor het
kiemstadium in natuur en kunst, het moment waarop een lichaam organisch compleet is maar nog
steeds onrijp, of het stadium waarin een schilderij geheel 'klaar' is maar nog niet 'voltooid'. Hij ging
lijken ontleden om de structuur van het menselijk lichaam te doorgronden. Hij maakte de eerste
nauwkeurige anatomische tekeningen. #11.2#.
#11.3 Het laatste avondmaal, 1495-98#. Het moment van de vraag wie Christus zal verraden wordt
afgebeeld. Hij gebruikte een materiaal dat hem in staat stelde tegelijkertijd aan de hele compositie te
werken, omdat het niet meteen opdroogde zoals bij olieverf. Helaas bleek dit niet duurzaam en
begon het al te vervallen tijdens zijn leven. In algemene opzet volgt zijn compositie Florentijnse
voorgangers; de fituren azijn in een geschilderde ruimte geplaatste waardoor de werkelijke ruimte
van de refter groter lijkt. Maar de voorstelling is nieuw en exacter bepaald. In plaats van discipelen
zonder onderscheid op een rij af te beelden werde ze in groepen van drie geplaatst netwerk van
formele en emotionele relaties die elk figuur binden aan zijn buren en aan Christus in het midden.
Alle niet ter zake doende bijzonderheden werden weggelaten, waaraan vroegere 15e eeuwse
schilders zich te buiten waren gegaan. Ook emblemen en teksten werden weggelaten die vroeger
werden gebruikt om verschillende figuren te identificeren. De discipelen zijn groter en nobeler dan
gewone mensen, behalve Judas, wiens hoofd in de schaduw is gehouden. Alleen de goddelijke
aureool boven Christus wordt zichtbaar door het licht dat door het raam naar binnen valt. Leonardo
was geen vroom christen, maar door aan een wat vroeger als een ritueel werd uitgebeeld, te vertalen
in een menselijke tragedie gaf hij er een diepere godsdienstige betekenis aan.
#11.4 Maria met het Kind en St. Anna, 1508-10#. Een zorgvuldige studie van planten, anatomie en
het organisch groeibeginsel bracht Leonardo ertoe zijn schilderijen ook zo op de bouwen. Je ziet geen
zichtbare begin en eindpunten, er zijn geen scherpe overgangen. De drie figuren vormen een
piramide. Leonardo gebruikte technieken die snel de Europese schilderkunst zouden transformeren
tot een unieke kunstvorm die nergens anders op de wereld op deze wijze werd beoefend:
chiaroscuro (licht en donker in verschillende gradaties, zodat er een effect van reliëf ontstaat),
sfumato (wazige, zachte kleurovergang), en luchtperspectief, waarbij de afstand wordt aangegeven
door gradaties van tingen en gedempte kleurtegenstellingen. Leonardo's schilderij geeft een beeld
van figuren in een landschap dat dichter bij de visuele waarneming staat, maar is gehuld in een
mysterieuze, bovenaardse atmosfeer. Een berekende onnauwkeurigheid in het weergeven van de
meest expressieve gelaatsdelen, de ogen en mondhoeken, geeft de gezichten een raadselachtige
half-glimlach, even afstandelijk en toch obsederend als die van de Mona Lisa #11.15#.
Harmonie, eenheid en Rafaël
, Leonardo wees kunstenaars de weg naar grote nieuwe mogelijkheden in de schilderkunst, ook zijn
tegenpolen: Fra Bartolommeo #11.16#. Contrapposto: verschillende dleen van het lichaam worden in
tegengestelde richtingen gedraaid, een rechterarm vormt bijvoorbeeld een tegenwicht voor een
linkerbeen. Er is een ritme van overeenkomsten dat door de hele compositie loopt en het geheel
samenbindt. Hoe het natuurlijke met het gekunstelde (evenwicht) samenbrengen?
Rafaël kwam met een oplossing in #11.17 Alba Madonna, 1510#. De gestalten zijn natuurlijk in
houding en gebaar, maar ze vomren een zeer onnatuurlijk uitgebalanceerd spel van zachte bogen en
lijnen binnen de ronde omlijsting; toch weten de beste werken een spiritualiteit te bewaren als
icoon. Het idee om Madonna en Kind te groeperen met het kind Johannes de Doper (een
ontmoetingen die in de evangeliën niet wordt vermeld) was van Leonardo afkomstig. Ook kwam
hiervan Rafaëls organisch systeem voor het componeren van zijn schilderijen, en zijn subtiel gebruik
van chiaroscuro. Maar van Leonardo's schemerlicht moest hij niets hebben. Rafaëls figuren baden in
het gelijkmatige, heldere licht van een milde zomerdag en zij zijn geplaats in een ongecompliceerd
landschap. Ook is Leonardo's mysterieuze glimlach niet aanwezig.
Het ideaal van eenheid en harmonie inspireerde ook architecten. Bramante luidde met zijn
Tempietto #11.18# een nieuwe fase in de renaissancearchitectuur in. Hij zag af van elke overbodige
versiering en herstelde de juiste toepassing van de klassieke bouworde in dit gebouwtje. Bramante
was adviseur als architect van paus Julius II. Onder deze paus werd Rome voor het eerste sinds de
oudheid weer het middelpunt van de Europese kunst. Rafaël werd aangewezen om de pauselijke
privévertrekken in het Vaticaan te decoreren. De schilderijen hebben betrekking op de vier
'faculteiten' van humanistische geleerdheid: theologie, filosofie, poëzie en jurisprudentie. Het
middelpunt is de school van Athene #11.19#. Tegenover deze verheerlijking van de menselijke rede
staat een fresco over het heilig Sacrament. #11.24#.
Rafaël stapte af van het oude systeem van allegorische personificaties van abstracte ideeën ten
gunste van scènes waarin historische figuren het onderwerp uitbeelden. Terwijl in Het laatste
avondmaal van Da Vinci de figuren in een vooraf bepaalde perspectivische ruimte zijn geplaatst,
bepalen zij in de School van Athene zelf de ruimte, die niet langer is opgevat als een verlengstuk van
het vertrek maar totaal onafhankelijk van de omgeving.
Michelangelo
Terwijl Rafaël bezig was in de Stanza della Segnatura was Michelangelo bezig in de Sixtijnse kapel.
Nog nooit zijn twee meesterwerken van dit formaat tegelijkertijd zo dicht bij elkaar ontstaan. De
twee kunstenaars verschillen in achtergrond en karakter. Rafaël, zoon van een schilder, was
begonnen volgens de middeleeuwse traditie van het kunstambacht, maar als snel de
maatschappelijke ladder opgeklommen. Hij werd een man van aanzienlijke rijkdom. Michelangelo
was het tegengestelde: moeilijk in omgang, humeurig, argwanend, onverzorgd, bezeten door zijn
werk en pathologisch trots. Hij stamde uit een arme Florentijnse familie. De ajren van zijn vorming
bracht hij door aan het hof van Lorenzo de'Medici, waar hij zich bekwaamde in de beeldhouwkunst
onder Giovanni.
#11.25 David, 1501-04#. Werd aan de buitenkand van het Palazzo Vecchio geplaatst in Florence. Hij is
niet hier als overwinnaar weergeven zoals voorheen, maar als strijder voor een rechtvaardige zaak.
Dit was het eerste naakt dat sinds de oudheid op dit enorme formaat wed vervaardigd. Het effect is
gedrufd onklassiek. Handen en voeten zijn te groot, spieren en aderen zijn gezwollen en de
ledenmaten zijn niet in rust. Maar Michelangelo's opvatting van het lichaam als de gevangenis van de
ziel heeft deze herotische gestalte als het ware begiftigd met opgekropte energie, uiterlijk kalm,
maar innerlijk gespannen en uitdagend. Dit succes was zo groot dat Michelangelo naar Rome werd
gestuurd om en vrijstaand grafmonument te maken voor Julius II. Dit zou zijn meesterwerk moeten
worden: een combinatie en vereniging van architectuur en sculptuur. Hij werkte er 40 jaar aan. De
opzet werd geleidelijk gereduceerd tot een monument tegen een muur; alleen de meer dan
levensgrote Mozes-figuur kan aan Michelangelo worden toegeschreven. #11.26#. De onvoltooide
slaven werden verspreid #11.27#. tragedie van zijn leven.
