Systeem aarde hoofdstuk 1: De actieve aarde
1.1 Ontstaan en opbouw van de aarde
➔ Actualiteitsbeginsel: principe waarbij ervan uitgegaan wordt dat
natuurprocessen in het verleden en het heden op dezelfde manier
verlopen.
➔ De aarde heeft twee belangrijke eigenschappen die een grote rol spelen in
de vorming van continenten, oceanen en landschappen, water en de
inwendige gelaagdheid van de aarde. De aarde bestaat uit verschillende
schillen met steeds een andere chemische samenstelling en fysische
eigenschappen.
◆ Aardkern: binnenste van de aarde, bestaat voornamelijk uit ijzer,
5000-6000 graden
◆ Aardmantel: bestaat voornamelijk uit magnesium en ijzer, 2800-
1800 graden
◆ Aardkorst: buitenste dunne laag, vast gesteente
● Continentale korst: bestaat uit vrij licht gesteente (oa graniet),
dikte van 30-70 km
● Oceanische korst: bestaat uit vrij zwaar gesteente (basalt),
vanaf 7 km dikte
➔ Een van de fysische eigenschappen is de hardheid van de schillen. De
harde, vaste buitenlaag van de aarde heet de lithosfeer. Onder de
lithosfeer ligt de asthenosfeer, een zachtere, vrij plastische laag in de
aardmantel. De binnenmantel en binnenkern zijn ast, en de buitenkern
daartussenin is weer vloeibaar.
➔ De aarde krijgt haar warmte van inwendige en uitwendige bronnen. De
warmte die de aarde bij haar ontstaan door hete nevelgassen kreeg en
radioactiviteit van sommige gesteenten zijn inwendige bronnen. De zon is
een uitwendige bron.
1.2 Het verhaal van de gesteenten
➔ Een gesteente is opgebouwd uit een mengsel van mineralen en/of
organische stoffen die in de natuur voorkomen. Een mineraal is een
verbinding die in de natuur voorkomt en bepaalde chemische
eigenschappen heeft.
➔ Verschillende gesteenten kun je op basis van hun ontstaanswijze in drie
hoofdgroepen verdelen:
◆ Stollingsgesteenten: ontstaan door afkoeling en stolling van
magma.
● Diepteuitvloeiinggesteenten: ontstaat als het vloeibare
magma ver onder de aardkorst langzaam stolt (bv graniet).
● Uitvloeiingsgesteenten: ontstaan als hete magma bij een
vulkaanuitbarsting als lava uit de krater over de hellingen van
een vulkaan stroomt en stolt (bv basalt).
, ◆ Sedimentgesteenten: ontstaan wanneer afzettingen van
bijvoorbeeld zand/klei in lagen worden neergelegd en
samengeperst.
● Klassische sedimenten: ontstaan doordat zand/klei in de zee,
meren of in riviervlakten gesedimenteerd wordt tot dikke
lagen, door de druk van bovenliggende lagen wordt het
samengeperst tot een gesteente (bv zandsteen).
● Organische sedimenten: ontstaan door opeenhoping van
organisch materiaal (bv kalksteen).
◆ Metamorfe gesteenten: ontstaan wanneer een gesteente langere
tijd onder invloed van hoge druk en hoge temperatuur staat. De
mineralen vallen dan uiteen en de moleculen organiseren zich in
nieuwe kristallen. Voorbeelden hiervan zijn marmer en leisteen.
➔ Gesteentekringloop: kringloop van de opbouw en afbraak van gesteente
op aarde. Zo kan een sedimentgesteente door hitte en druk een metamorf
gesteente worden wat door smelten en stollen een stollingsgesteente kan
worden. Vervolgens kan het door verwering, erosie en sedimentatie weer
een sedimentgesteente worden.
1.3 Schuivende continenten
➔ Aan de hand van de geologische tijdschaal kon men een indeling van de
geschiedenis van de aarde in geologische tijdperken maken. Elke periode
komt overeen met een serie gesteenten en kenmerkende fossielen.
➔ De theorie van Wegener laat zien dat alle continenten in het verleden aan
elkaar hebben gelegen als een supercontinent (Pangea). De argumenten
die hij daarvoor had waren dat de flora en fauna op verschillende
continenten veel overeenkomsten heeft, de gesteenten in Zuid-Amerika
en Afrika overeenkomen en dat grote delen van verschillende continenten
in dezelfde tijd bedekt zijn geweest met ijs. Wegener wordt tegenwoordig
gezien als de grondlegger van de theorie van de schuivende continenten
of de platentektoniek.
➔ Paleomagnetisme is een methode waarmee de richting van het
aardmagnetisch veld in oude gesteenteformaties kan worden vastgesteld.
Door de draaiing van de aarde om haar as wordt een aardmagnetisch veld
opgewekt wat naar het magnetische noorden wijst. Wanneer gesteente
ergens op aarde stolt, richten de mineralen zich naar dit magnetische
noorden. Zo kunnen ook plaatbewegingen worden gedateerd.
➔ Op de oceaanbodem ligt een gebergteketen die is ontstaan doordat
mantelmateriaal bij een divergente breukzone aan de oppervlakte is
gekomen en een bergrug heeft gevormd, deze bergrug noemen wij de
mid-oceanische rug.
➔ De beweging van aardplaten wordt aangedreven door convectiestromen.
Vloeibaar en plastisch gesteente welt vanuit de mantel op en koelt af
onder de lithosfeer. Het stroomt dan zijdelings weg en neemt daarbij de
1.1 Ontstaan en opbouw van de aarde
➔ Actualiteitsbeginsel: principe waarbij ervan uitgegaan wordt dat
natuurprocessen in het verleden en het heden op dezelfde manier
verlopen.
➔ De aarde heeft twee belangrijke eigenschappen die een grote rol spelen in
de vorming van continenten, oceanen en landschappen, water en de
inwendige gelaagdheid van de aarde. De aarde bestaat uit verschillende
schillen met steeds een andere chemische samenstelling en fysische
eigenschappen.
◆ Aardkern: binnenste van de aarde, bestaat voornamelijk uit ijzer,
5000-6000 graden
◆ Aardmantel: bestaat voornamelijk uit magnesium en ijzer, 2800-
1800 graden
◆ Aardkorst: buitenste dunne laag, vast gesteente
● Continentale korst: bestaat uit vrij licht gesteente (oa graniet),
dikte van 30-70 km
● Oceanische korst: bestaat uit vrij zwaar gesteente (basalt),
vanaf 7 km dikte
➔ Een van de fysische eigenschappen is de hardheid van de schillen. De
harde, vaste buitenlaag van de aarde heet de lithosfeer. Onder de
lithosfeer ligt de asthenosfeer, een zachtere, vrij plastische laag in de
aardmantel. De binnenmantel en binnenkern zijn ast, en de buitenkern
daartussenin is weer vloeibaar.
➔ De aarde krijgt haar warmte van inwendige en uitwendige bronnen. De
warmte die de aarde bij haar ontstaan door hete nevelgassen kreeg en
radioactiviteit van sommige gesteenten zijn inwendige bronnen. De zon is
een uitwendige bron.
1.2 Het verhaal van de gesteenten
➔ Een gesteente is opgebouwd uit een mengsel van mineralen en/of
organische stoffen die in de natuur voorkomen. Een mineraal is een
verbinding die in de natuur voorkomt en bepaalde chemische
eigenschappen heeft.
➔ Verschillende gesteenten kun je op basis van hun ontstaanswijze in drie
hoofdgroepen verdelen:
◆ Stollingsgesteenten: ontstaan door afkoeling en stolling van
magma.
● Diepteuitvloeiinggesteenten: ontstaat als het vloeibare
magma ver onder de aardkorst langzaam stolt (bv graniet).
● Uitvloeiingsgesteenten: ontstaan als hete magma bij een
vulkaanuitbarsting als lava uit de krater over de hellingen van
een vulkaan stroomt en stolt (bv basalt).
, ◆ Sedimentgesteenten: ontstaan wanneer afzettingen van
bijvoorbeeld zand/klei in lagen worden neergelegd en
samengeperst.
● Klassische sedimenten: ontstaan doordat zand/klei in de zee,
meren of in riviervlakten gesedimenteerd wordt tot dikke
lagen, door de druk van bovenliggende lagen wordt het
samengeperst tot een gesteente (bv zandsteen).
● Organische sedimenten: ontstaan door opeenhoping van
organisch materiaal (bv kalksteen).
◆ Metamorfe gesteenten: ontstaan wanneer een gesteente langere
tijd onder invloed van hoge druk en hoge temperatuur staat. De
mineralen vallen dan uiteen en de moleculen organiseren zich in
nieuwe kristallen. Voorbeelden hiervan zijn marmer en leisteen.
➔ Gesteentekringloop: kringloop van de opbouw en afbraak van gesteente
op aarde. Zo kan een sedimentgesteente door hitte en druk een metamorf
gesteente worden wat door smelten en stollen een stollingsgesteente kan
worden. Vervolgens kan het door verwering, erosie en sedimentatie weer
een sedimentgesteente worden.
1.3 Schuivende continenten
➔ Aan de hand van de geologische tijdschaal kon men een indeling van de
geschiedenis van de aarde in geologische tijdperken maken. Elke periode
komt overeen met een serie gesteenten en kenmerkende fossielen.
➔ De theorie van Wegener laat zien dat alle continenten in het verleden aan
elkaar hebben gelegen als een supercontinent (Pangea). De argumenten
die hij daarvoor had waren dat de flora en fauna op verschillende
continenten veel overeenkomsten heeft, de gesteenten in Zuid-Amerika
en Afrika overeenkomen en dat grote delen van verschillende continenten
in dezelfde tijd bedekt zijn geweest met ijs. Wegener wordt tegenwoordig
gezien als de grondlegger van de theorie van de schuivende continenten
of de platentektoniek.
➔ Paleomagnetisme is een methode waarmee de richting van het
aardmagnetisch veld in oude gesteenteformaties kan worden vastgesteld.
Door de draaiing van de aarde om haar as wordt een aardmagnetisch veld
opgewekt wat naar het magnetische noorden wijst. Wanneer gesteente
ergens op aarde stolt, richten de mineralen zich naar dit magnetische
noorden. Zo kunnen ook plaatbewegingen worden gedateerd.
➔ Op de oceaanbodem ligt een gebergteketen die is ontstaan doordat
mantelmateriaal bij een divergente breukzone aan de oppervlakte is
gekomen en een bergrug heeft gevormd, deze bergrug noemen wij de
mid-oceanische rug.
➔ De beweging van aardplaten wordt aangedreven door convectiestromen.
Vloeibaar en plastisch gesteente welt vanuit de mantel op en koelt af
onder de lithosfeer. Het stroomt dan zijdelings weg en neemt daarbij de
