Samenvatting ontwikkeling en ontwikkelingsproblemen van adolescenten
Aantekeningen bij de hoorcolleges, aangevuld met info uit de artikelen
2021-2022 Tilburg University – Femke van Leth
Inhoudsopgave
Hoorcollege 1 – Introductie............................................................................................................................ 1
Extra informatie uit het artikel van Steinberg en Morris (2001)..........................................................................4
Extra informatie uit de APA practitioners manual (2002)....................................................................................5
Hoorcollege 2 – Cognitieve ontwikkeling........................................................................................................ 7
Hoorcollege 3 – Morele ontwikkeling........................................................................................................... 10
Hoorcollege 4 – Gedragsontwikkeling........................................................................................................... 14
Externaliserende gedragsproblemen.................................................................................................................14
Internaliserende gedragsproblemen..................................................................................................................17
Hoorcollege 5 – De rol van massamedia....................................................................................................... 18
Hoorcollege 6 – Sociaal-emotionele ontwikkeling......................................................................................... 23
Hoorcollege 7 en 8 – Seksuele ontwikkeling.................................................................................................26
Extra informatie uit het artikel van Fortenberry (2013).....................................................................................30
Extra informatie uit het artikel van Tolman & McClelland (2011).....................................................................32
Hoorcollege 9 – Interactieve les o.b.v. de documentaire Bully......................................................................33
Extra informatie uit het artikel van Salmivalli (2010)........................................................................................33
Hoorcollege 10 – Non-suicidal self-injury and suicide....................................................................................35
Non-suicidal self-injury.......................................................................................................................................36
Suicidal ideation and behavior...........................................................................................................................38
Hoorcollege 1 – Introductie
- 4 belangrijke thema’s in dit vak: cognitieve ontwikkeling, fysiologische ontwikkeling,
sociaal-emotionele ontwikkeling en de gedragsontwikkeling tijdens de adolescentie
o Hierbij gaan we steeds een onderscheid maken tussen normale en abnormale
ontwikkelingspaden in de adolescentie + we gaan ook kijken of de populaire
opvattingen over adolescenten (irrationaliteit, risk-taking etc.) echt kloppen
Adolescenten zijn namelijk helemaal niet irrationeel -> ze redeneren
net zo logisch als volwassenen vanaf een leeftijd van ongeveer 15/16
Adolescenten ervaren risico’s op dezelfde manier als volwassenen ->
ze overschatten risico’s soms zelfs eerder (dit is heel erg onverwacht)
Als ze risico onderschatten, is dit in interactie met de omgeving
Het versterken van de opvallendheid van risico’s bij het maken van
beslissingen heeft hetzelfde effect op volwassenen én adolescenten
,- Van alle Nederlanders is 29% van de totale bevolking onder de 25 jaar -> er is veel
unieke problematiek in de groep van 15-25-jarigen (denk bijv. aan alcoholmisbruik)
o Er zijn ook specifieke risico’s waar je extra rekening mee moet houden in de
groep van adolescenten -> dit is middelenmisbruik, maar ook bijv. COVID-19
Je ziet een hele grote toename in depressieve en ook angstige emoties
bij jongeren (16 tot 24 jaar) tijdens de Lockdown (vooral bij vrouwen)
Deze toename was sterker dan de toename bij volwassenen…
- Welke veranderingen in het brein leiden eerder tot probleemgedrag? Wat is de rol
van ouders en leeftijdsgenoten (en eventueel de media)? Welke gedragingen nemen
nog meer toe en waarom? Hoe kunnen we omgaan met dergelijke uitwassen van de
adolescentie in de dagelijkse praktijk? -> dit zijn voorbeelden van tentamenvragen (!)
o Dan moet je deze vragen beantwoorden a.d.h.v. filmpjes uit de hoorcolleges
- Adolescentie: Stanley Hall (1904): de “transitional stage” van de kindertijd naar de
volwassenheid + een fase die gepaard gaat met ‘storm en stress’ -> deze overgang
naar de volwassenheid is niet nieuw (je ziet in veel culturen een ‘rite’: een officiële
overgang naar de volwassenheid, die groot gevierd wordt), maar de lengte (langer:
tot 20 jaar) + de start (eerder: 12 jaar) van de adolescentie zijn recent wel veranderd
o Het ontwikkelen van veel autonomie is één van de belangrijkste doelen in de
adolescentie -> losmaken van ouders en meer focus op de leeftijdsgenoten
Er ontstaan hierdoor vaak conflicten tussen ouders en adolescenten
o Het is belangrijk dat we weten wat de adolescentie is en wat de belangrijkste
doelen zijn in deze levensfase, zodat we effectief kunnen communiceren met
jongeren (APA) en zodat we diversiteit kunnen erkennen (verschil in geslacht
en verschil in etniciteit) -> we moeten ook weten wat normale ontwikkeling is
Normale en abnormale ontwikkeling gaan samen -> beide begrijpen!!
Het begrijpen van en het kunnen communiceren met adolescenten is
niet alleen belangrijk voor clinici, maar natuurlijk ook voor hun ouders
- Het ITSO (Integrated
Theory of Sexual
Offending) – model van
Ward en Beech (2006)
vindt Rabia een
duidelijker theoretisch
model dan het bio-
psychosociale model
om te begrijpen hoe
alle ontwikkelingen in
de adolescentie in
interactie staan met
elkaar -> een volledige
illustratie van dit model is terug te vinden op slide nummer 20 van hoorcollege 1
- De fysieke ontwikkeling = de puberteit: je ziet een verstoring en/of overmaat van de
gewone functies van hormonen, vooral de androgenen (oestrogeen en testosteron) -
> dit heeft een genetische grondslag, maar het wordt beïnvloed door stress (eerder)
o Deze veranderingen beginnen al licht rond 6/8 jaar en ontstaan steeds eerder,
omdat jongeren meestal meer sociaal-emotionele stress ervaren dan vroeger
Dit is een evolutionaire ontwikkeling: stress -> eerdere voortplanting
, Stress voor meisjes: leven in een gezin met een alleenstaande moeder
Bij een eerdere start van de puberteit zie je bij meisjes erg veel
problemen: in gedrag (oudere vrienden) en ook internaliserend
o Dit heeft ook een invloed op de seksuele ontwikkeling +
het eventueel ontwikkelen van eetproblemen (Westen)
Een vroege puberteit heeft bij jongens vaak een positief effect
op hun sociale status en zelfvertrouwen, maar dit leidt helaas
vaak ook tot een toename in delinquentie + ander risicogedrag
o De omgeving bepaalt dus de timing en het tempo van de puberteit -> dit zijn
beïnvloedende factoren, maar de relatieve timing t.o.v. je peers bepaalt meer
- De (neuro)cognitieve ontwikkeling kijkt naar de hersenen van adolescenten: je ziet
dat de executieve functies toenemen (door maturatie van de PFC) en dat het brein
minder plastisch, maar flexibeler wordt -> hierdoor zijn adolescenten veel gevoeliger
voor motivatie en beloning -> dit zie je terug in risicogedragingen en de zelfregulatie:
o In de adolescentie zie je een toename van risicogedragingen, met daarin een
grote rol van peers + gek genoeg zie je ook een toename van gedragsinhibitie
Maar: sensatie-zoeken neemt over het algemeen ook toe, omdat de
PFC nog niet optimaal geïntegreerd is met de andere hersengebieden
o Binnen het thema van cognitieve ontwikkeling kijken we ook naar de morele
ontwikkeling (denk aan de stadia van Kohlberg) -> je ziet een omslagpunt in
de adolescentie: ze kijken minder naar straf, sociale normen of regels + meer
naar verschillende perspectieven en naar de intenties achter bepaald gedrag
Ook kunnen adolescenten beter hun eigen standpunten innemen (!)
- De ouders van adolescenten spelen een rol bij hun sociaal-emotionele ontwikkeling -
> de opvoeding is in de loop van de geschiedenis heel erg veranderd: van kinderen
gebruiken als werkkrachten tot ze echt opvoeden -> John Locke vond dat ouders hun
kinderen moesten vormen; Jacques Rousseu was een voorstander van laissez-faire
o In onderzoek is gevonden dat monitoring en controle erg belangrijk blijven,
ook tijdens de adolescentie -> omdat adolescenten autonoom willen zijn, is
het wel essentieel dat er sprake is van monitoring en minder van controle…
Monitoren: set van ouderlijke gedragingen die betrekking hebben op
aandacht voor en het nagaan van waar het kind is, wat hij/zij doet en
waaraan (of aan wie) hij/zij zich aanpast -> open staan voor verhalen
Belangrijk onderscheid tussen de kennis die ouders hebben en
hoe ze aan die kennis zijn gekomen: kind vertelt het (dit is child
disclosure), ouder vraagt het (parental soliciting) en de ouder
oefent controle uit (parental control) -> child disclosure is de
belangrijkste voorspeller voor weinig delinquentie (door een
open temperament en door veilige hechting) -> het is goed om
dit mee te nemen in de klinische praktijk en bij interventies (!)
Controle kan positief of negatief uitpakken, monitoren is vaak veiliger
o We kijken naast de invloed van ouders, ook naar leeftijdsgenoten (de sociale
status, selectieprocessen en sociale invloeden) + we kijken ook naar de media
- Gedragsontwikkeling focust vooral op risicogedrag en de toename van delinquentie
o Hierbij is het artikel van Moffitt erg interessant (adolescence-limited gedrag)
, o Je ziet hierbij ook weer duidelijk het effect van genen én de omgeving terug
Extra informatie uit het artikel van Steinberg en Morris (2001)
- De enorme interesse in de adolescentie komt vooral voort uit de ecologische kijk op
de ontwikkeling (in de adolescentie verandert onze context enorm), verbeteringen in
de methodologie (van het onderzoek naar biologie en context), de grote interesse in
sociale problemen (die meestal beginnen in de adolescentie) en longitudinale studies
o Er wordt vooral veel onderzoek gedaan naar ouders, problemen en hormonen
- De literatuur focust vooral op problemen tijdens de adolescentie, ondanks de studies
die aan hebben getoond dat deze levensfase ook bestaat uit positieve veranderingen
o Er is geen overkoepelende theorie over normatieve ontwikkeling gedurende
de adolescentie waar veel onderzoekers het mee eens zijn -> we zullen dus de
kennis over maladaptieve ontwikkeling moeten gebruiken om dit te begrijpen
Enkele algemene conclusies over probleemgedrag in de adolescentie:
Je moet een onderscheid maken tussen soms experimenteren
en blijvende patronen van gevaarlijk of problematisch gedrag
Je moet een onderscheid maken tussen problemen die eerder
ontstaan dan de puberteit en adolescence-limited problemen
Veel problemen worden opgelost in de vroege volwassenheid
en dit hangt vaak af van factoren uit de vroegere levensfases
Interne problemen blijven toenemen, ook in de volwassenheid
- Er is heel veel onderzoek gedaan naar de relatie tussen adolescenten en hun ouders:
er is een toename in milde conflicten in de vroege puberjaren + dit gaat gepaard met
een afname in gerapporteerde hechtheid & tijd die ouders en kind samen spenderen
o Deze transformaties hebben een effect op de adolescent én op de ouders (!)
o Later ontstaat er meestal een meer gelijke relatie tussen ouder en adolescent
o Er is vroeger vooral gekeken naar autoritatief opvoeden (Baumrind), maar er
is recent ook meer focus gekomen op andere invloeden (o.a. peers en media)
- Het effect van hormonen op humeurigheid in de adolescentie is eigenlijk niet groot ->
de sociale ervaringen van adolescenten hebben een groter effect op hun emoties (!)
- De adolescentie werd gezien als een tijd van enorme zelf-exploratie (Erikson), maar
dit gebeurt in het Westen inmiddels later -> adolescentie: abstracte en ingewikkelde
zelfconcepten creëren -> op verschillende gebieden en in verschillende omgevingen
o Het zelfvertrouwen neemt toe en ‘nep-gedrag’ in sociale contexten neemt af
gedurende de adolescentie -> zelfvertrouwen is afhankelijk van de etniciteit
Aantekeningen bij de hoorcolleges, aangevuld met info uit de artikelen
2021-2022 Tilburg University – Femke van Leth
Inhoudsopgave
Hoorcollege 1 – Introductie............................................................................................................................ 1
Extra informatie uit het artikel van Steinberg en Morris (2001)..........................................................................4
Extra informatie uit de APA practitioners manual (2002)....................................................................................5
Hoorcollege 2 – Cognitieve ontwikkeling........................................................................................................ 7
Hoorcollege 3 – Morele ontwikkeling........................................................................................................... 10
Hoorcollege 4 – Gedragsontwikkeling........................................................................................................... 14
Externaliserende gedragsproblemen.................................................................................................................14
Internaliserende gedragsproblemen..................................................................................................................17
Hoorcollege 5 – De rol van massamedia....................................................................................................... 18
Hoorcollege 6 – Sociaal-emotionele ontwikkeling......................................................................................... 23
Hoorcollege 7 en 8 – Seksuele ontwikkeling.................................................................................................26
Extra informatie uit het artikel van Fortenberry (2013).....................................................................................30
Extra informatie uit het artikel van Tolman & McClelland (2011).....................................................................32
Hoorcollege 9 – Interactieve les o.b.v. de documentaire Bully......................................................................33
Extra informatie uit het artikel van Salmivalli (2010)........................................................................................33
Hoorcollege 10 – Non-suicidal self-injury and suicide....................................................................................35
Non-suicidal self-injury.......................................................................................................................................36
Suicidal ideation and behavior...........................................................................................................................38
Hoorcollege 1 – Introductie
- 4 belangrijke thema’s in dit vak: cognitieve ontwikkeling, fysiologische ontwikkeling,
sociaal-emotionele ontwikkeling en de gedragsontwikkeling tijdens de adolescentie
o Hierbij gaan we steeds een onderscheid maken tussen normale en abnormale
ontwikkelingspaden in de adolescentie + we gaan ook kijken of de populaire
opvattingen over adolescenten (irrationaliteit, risk-taking etc.) echt kloppen
Adolescenten zijn namelijk helemaal niet irrationeel -> ze redeneren
net zo logisch als volwassenen vanaf een leeftijd van ongeveer 15/16
Adolescenten ervaren risico’s op dezelfde manier als volwassenen ->
ze overschatten risico’s soms zelfs eerder (dit is heel erg onverwacht)
Als ze risico onderschatten, is dit in interactie met de omgeving
Het versterken van de opvallendheid van risico’s bij het maken van
beslissingen heeft hetzelfde effect op volwassenen én adolescenten
,- Van alle Nederlanders is 29% van de totale bevolking onder de 25 jaar -> er is veel
unieke problematiek in de groep van 15-25-jarigen (denk bijv. aan alcoholmisbruik)
o Er zijn ook specifieke risico’s waar je extra rekening mee moet houden in de
groep van adolescenten -> dit is middelenmisbruik, maar ook bijv. COVID-19
Je ziet een hele grote toename in depressieve en ook angstige emoties
bij jongeren (16 tot 24 jaar) tijdens de Lockdown (vooral bij vrouwen)
Deze toename was sterker dan de toename bij volwassenen…
- Welke veranderingen in het brein leiden eerder tot probleemgedrag? Wat is de rol
van ouders en leeftijdsgenoten (en eventueel de media)? Welke gedragingen nemen
nog meer toe en waarom? Hoe kunnen we omgaan met dergelijke uitwassen van de
adolescentie in de dagelijkse praktijk? -> dit zijn voorbeelden van tentamenvragen (!)
o Dan moet je deze vragen beantwoorden a.d.h.v. filmpjes uit de hoorcolleges
- Adolescentie: Stanley Hall (1904): de “transitional stage” van de kindertijd naar de
volwassenheid + een fase die gepaard gaat met ‘storm en stress’ -> deze overgang
naar de volwassenheid is niet nieuw (je ziet in veel culturen een ‘rite’: een officiële
overgang naar de volwassenheid, die groot gevierd wordt), maar de lengte (langer:
tot 20 jaar) + de start (eerder: 12 jaar) van de adolescentie zijn recent wel veranderd
o Het ontwikkelen van veel autonomie is één van de belangrijkste doelen in de
adolescentie -> losmaken van ouders en meer focus op de leeftijdsgenoten
Er ontstaan hierdoor vaak conflicten tussen ouders en adolescenten
o Het is belangrijk dat we weten wat de adolescentie is en wat de belangrijkste
doelen zijn in deze levensfase, zodat we effectief kunnen communiceren met
jongeren (APA) en zodat we diversiteit kunnen erkennen (verschil in geslacht
en verschil in etniciteit) -> we moeten ook weten wat normale ontwikkeling is
Normale en abnormale ontwikkeling gaan samen -> beide begrijpen!!
Het begrijpen van en het kunnen communiceren met adolescenten is
niet alleen belangrijk voor clinici, maar natuurlijk ook voor hun ouders
- Het ITSO (Integrated
Theory of Sexual
Offending) – model van
Ward en Beech (2006)
vindt Rabia een
duidelijker theoretisch
model dan het bio-
psychosociale model
om te begrijpen hoe
alle ontwikkelingen in
de adolescentie in
interactie staan met
elkaar -> een volledige
illustratie van dit model is terug te vinden op slide nummer 20 van hoorcollege 1
- De fysieke ontwikkeling = de puberteit: je ziet een verstoring en/of overmaat van de
gewone functies van hormonen, vooral de androgenen (oestrogeen en testosteron) -
> dit heeft een genetische grondslag, maar het wordt beïnvloed door stress (eerder)
o Deze veranderingen beginnen al licht rond 6/8 jaar en ontstaan steeds eerder,
omdat jongeren meestal meer sociaal-emotionele stress ervaren dan vroeger
Dit is een evolutionaire ontwikkeling: stress -> eerdere voortplanting
, Stress voor meisjes: leven in een gezin met een alleenstaande moeder
Bij een eerdere start van de puberteit zie je bij meisjes erg veel
problemen: in gedrag (oudere vrienden) en ook internaliserend
o Dit heeft ook een invloed op de seksuele ontwikkeling +
het eventueel ontwikkelen van eetproblemen (Westen)
Een vroege puberteit heeft bij jongens vaak een positief effect
op hun sociale status en zelfvertrouwen, maar dit leidt helaas
vaak ook tot een toename in delinquentie + ander risicogedrag
o De omgeving bepaalt dus de timing en het tempo van de puberteit -> dit zijn
beïnvloedende factoren, maar de relatieve timing t.o.v. je peers bepaalt meer
- De (neuro)cognitieve ontwikkeling kijkt naar de hersenen van adolescenten: je ziet
dat de executieve functies toenemen (door maturatie van de PFC) en dat het brein
minder plastisch, maar flexibeler wordt -> hierdoor zijn adolescenten veel gevoeliger
voor motivatie en beloning -> dit zie je terug in risicogedragingen en de zelfregulatie:
o In de adolescentie zie je een toename van risicogedragingen, met daarin een
grote rol van peers + gek genoeg zie je ook een toename van gedragsinhibitie
Maar: sensatie-zoeken neemt over het algemeen ook toe, omdat de
PFC nog niet optimaal geïntegreerd is met de andere hersengebieden
o Binnen het thema van cognitieve ontwikkeling kijken we ook naar de morele
ontwikkeling (denk aan de stadia van Kohlberg) -> je ziet een omslagpunt in
de adolescentie: ze kijken minder naar straf, sociale normen of regels + meer
naar verschillende perspectieven en naar de intenties achter bepaald gedrag
Ook kunnen adolescenten beter hun eigen standpunten innemen (!)
- De ouders van adolescenten spelen een rol bij hun sociaal-emotionele ontwikkeling -
> de opvoeding is in de loop van de geschiedenis heel erg veranderd: van kinderen
gebruiken als werkkrachten tot ze echt opvoeden -> John Locke vond dat ouders hun
kinderen moesten vormen; Jacques Rousseu was een voorstander van laissez-faire
o In onderzoek is gevonden dat monitoring en controle erg belangrijk blijven,
ook tijdens de adolescentie -> omdat adolescenten autonoom willen zijn, is
het wel essentieel dat er sprake is van monitoring en minder van controle…
Monitoren: set van ouderlijke gedragingen die betrekking hebben op
aandacht voor en het nagaan van waar het kind is, wat hij/zij doet en
waaraan (of aan wie) hij/zij zich aanpast -> open staan voor verhalen
Belangrijk onderscheid tussen de kennis die ouders hebben en
hoe ze aan die kennis zijn gekomen: kind vertelt het (dit is child
disclosure), ouder vraagt het (parental soliciting) en de ouder
oefent controle uit (parental control) -> child disclosure is de
belangrijkste voorspeller voor weinig delinquentie (door een
open temperament en door veilige hechting) -> het is goed om
dit mee te nemen in de klinische praktijk en bij interventies (!)
Controle kan positief of negatief uitpakken, monitoren is vaak veiliger
o We kijken naast de invloed van ouders, ook naar leeftijdsgenoten (de sociale
status, selectieprocessen en sociale invloeden) + we kijken ook naar de media
- Gedragsontwikkeling focust vooral op risicogedrag en de toename van delinquentie
o Hierbij is het artikel van Moffitt erg interessant (adolescence-limited gedrag)
, o Je ziet hierbij ook weer duidelijk het effect van genen én de omgeving terug
Extra informatie uit het artikel van Steinberg en Morris (2001)
- De enorme interesse in de adolescentie komt vooral voort uit de ecologische kijk op
de ontwikkeling (in de adolescentie verandert onze context enorm), verbeteringen in
de methodologie (van het onderzoek naar biologie en context), de grote interesse in
sociale problemen (die meestal beginnen in de adolescentie) en longitudinale studies
o Er wordt vooral veel onderzoek gedaan naar ouders, problemen en hormonen
- De literatuur focust vooral op problemen tijdens de adolescentie, ondanks de studies
die aan hebben getoond dat deze levensfase ook bestaat uit positieve veranderingen
o Er is geen overkoepelende theorie over normatieve ontwikkeling gedurende
de adolescentie waar veel onderzoekers het mee eens zijn -> we zullen dus de
kennis over maladaptieve ontwikkeling moeten gebruiken om dit te begrijpen
Enkele algemene conclusies over probleemgedrag in de adolescentie:
Je moet een onderscheid maken tussen soms experimenteren
en blijvende patronen van gevaarlijk of problematisch gedrag
Je moet een onderscheid maken tussen problemen die eerder
ontstaan dan de puberteit en adolescence-limited problemen
Veel problemen worden opgelost in de vroege volwassenheid
en dit hangt vaak af van factoren uit de vroegere levensfases
Interne problemen blijven toenemen, ook in de volwassenheid
- Er is heel veel onderzoek gedaan naar de relatie tussen adolescenten en hun ouders:
er is een toename in milde conflicten in de vroege puberjaren + dit gaat gepaard met
een afname in gerapporteerde hechtheid & tijd die ouders en kind samen spenderen
o Deze transformaties hebben een effect op de adolescent én op de ouders (!)
o Later ontstaat er meestal een meer gelijke relatie tussen ouder en adolescent
o Er is vroeger vooral gekeken naar autoritatief opvoeden (Baumrind), maar er
is recent ook meer focus gekomen op andere invloeden (o.a. peers en media)
- Het effect van hormonen op humeurigheid in de adolescentie is eigenlijk niet groot ->
de sociale ervaringen van adolescenten hebben een groter effect op hun emoties (!)
- De adolescentie werd gezien als een tijd van enorme zelf-exploratie (Erikson), maar
dit gebeurt in het Westen inmiddels later -> adolescentie: abstracte en ingewikkelde
zelfconcepten creëren -> op verschillende gebieden en in verschillende omgevingen
o Het zelfvertrouwen neemt toe en ‘nep-gedrag’ in sociale contexten neemt af
gedurende de adolescentie -> zelfvertrouwen is afhankelijk van de etniciteit
