Van leertheorie naar
onderwijspraktijk
H1 t/m h8
Inhoud
H1 | Leren: een complex en onzichtbaar proces....................................................................................3
1.1 | Algemeen beeld van het fenomeen leren..................................................................................3
1.2 | Leren, rijping en de rol van de hersenen....................................................................................3
1.2.1 | Leren en rijping...................................................................................................................3
1.2.2 | Rol van de hersenen............................................................................................................3
1.3 | Leren als duurzame gedragsverandering...................................................................................7
1.4 | Persoonlijke opvattingen over leren en kennis..........................................................................8
H2 | Leersoorten en leerstijlen.............................................................................................................10
2.1 | Inhoudsdimensies van het leren..............................................................................................10
2.2 | Hoofdsoorten van leren...........................................................................................................11
Cognitief leren..............................................................................................................................12
Sociaal-affectief leren...................................................................................................................12
psychomotorisch leren.................................................................................................................13
Competentieleer...........................................................................................................................14
2.3 | Leerstijlen.................................................................................................................................15
2.3.1 Leerstijl: een poging tot definiëren......................................................................................15
2.3.2 Leerstijlopvatting van Vermunt............................................................................................16
2.3.3 Leerstijlopvatting van Kolb...................................................................................................16
H3 | Leren volgens het behaviorisme...................................................................................................19
3.1 | Behaviorisme...........................................................................................................................19
3.1.1 | Ontstaan van behaviorisme als reactie op de bewustwordingspsychologie.....................19
3.1.2 | Methodische opvattingen van J.B. Watson.......................................................................19
3.2 | Drie leertheoretische principes................................................................................................20
3.3 | Behavioristische leertheorieën en lesgeven.............................................................................23
H4 | Handelingspsychologie en leren...................................................................................................23
4.1 | Ideologisch fundament............................................................................................................23
4.2 | Cultuurhistorische theorie van Vygotsky.................................................................................24
4.2.1 | Interiorisatieproces...........................................................................................................24
4.2.2 | Zone van ontwikkeling......................................................................................................25
4.3 | Trapsgewijs leren van Galperin ...............................................................................................26
1
, 4.3.1 | Trapsgewijze vorming van mentale handelingen..............................................................26
4.3.2 | Een oriënteringsbasis aanreiken.......................................................................................27
H5 | Cognitieve psychologie en leren...................................................................................................28
5.1 | Bronnen van cognitieve leerpsychologie.................................................................................28
5.2 | Ontdekkend leren van Bruner..................................................................................................29
5.2.2 | Zelfontdekkend leren........................................................................................................29
5.2.3 | Begeleid zelfontdekkend leren..........................................................................................29
5.3 | Ausubels visie op het leren van begrippen...............................................................................30
5.3.1 | Actief ontvangend en betekenisvol leren..........................................................................30
5.3.2 | Ankerbegrippen en organizers..........................................................................................32
H6 | Constructivistische opvattingen over leren..................................................................................33
6.1 | Constructivisme als kennisleer.................................................................................................33
6.2 | Leren volgens het constructivisme...........................................................................................34
6.3 | Bevorderen van zelfregulerend leren.......................................................................................36
6.3.1 | Vervullen van leerfuncties nader bekeken........................................................................36
6.3.2 | Vergroten van het zelfstandig leervermogen....................................................................37
6.4 | Werkplekleren.............................................................................................................................37
6.4.1 | Van werkend leren tot lerend werken..............................................................................37
6.4.2 | Leerprocessen op de werkplek..........................................................................................37
6.4.3 | Mogelijkheden en valkuilen van werkplekleren................................................................38
6.5 | Constructivistische ‘nieuwe leren’ ter discussie.......................................................................38
H7 | Geheugen en leren.......................................................................................................................39
7.1 | Ontstaat en organisatie van het geheugen..............................................................................39
7.2 | Relatie tussen geheugen en leren............................................................................................39
7.2.1 | Een model voor informatieverwerking..............................................................................39
7.2.3 | Adviezen om beter te onthouden.....................................................................................41
7.2.4 | Terugzoeken van informatie in het geheugen...................................................................41
7.2.5 | Vergeten...........................................................................................................................42
7.3 | Relatie tussen geheugen en lesgeven......................................................................................42
H8 | Leren probleemoplossen..............................................................................................................42
8.1 | Probleemoplossen als hoogste vorm van leren.......................................................................42
8.2 | Problemen vanuit didactisch perspectief.................................................................................43
8.2.1 | Presentatie van het probleem...........................................................................................43
8.2.2 | Probleemtypen.................................................................................................................43
8.3 | Oplossingsproces onder de loep genomen..............................................................................44
8.3.2 | Denk- en oplossingsmethoden..........................................................................................44
2
, 8.3.3 | Modellen voor probleemoplossen en praktijkonderzoek.................................................45
8.4 | Probleemgestuurde onderwijsaanpak.....................................................................................45
H1 | Leren: een complex en onzichtbaar proces
Habituatie: gewenning. Is de meest eenvoudige vorm van leren.
Naast leerprocessen ook het rijpingsproces een cruciale rol in de ontwikkeling van het individu.
Epistemologische opvattingen: de oorsprong, aard en reikwijdte van onze kennis. Zijn samen met de
leerconcepties van invloed op de wijze waarop individuen leertaken en problemen aanpakken, dus
hoe ze leren en kennis vergaren.
1.1 | Algemeen beeld van het fenomeen leren
Vorm van leren afhankelijk van de plaats waar geleerd wordt (leeromgeving) en de inhoud van het
leerproces. Op school leer je doelgericht en met richtlijnen. Vanwege het karakter van het schoolse
leren heet dit ook wel formeel of intentioneel leren. in buitenschoolse leeromgevingen vaak geen
expliciete leerdoelen en didactische structuur en sturing, waardoor dit als informeel of incidenteel
leren wordt gezien. Wordt ook wel natuurlijk of spontaan leren genoemd.
Er is ook nog non-formeel leren. hier is het leren doelgericht en georganiseerd, maar vind plaats
buiten de schoolmuren.
Werkplekleren: het leren in een authentieke beroepssituatie. Heeft enerzijds een intentioneel en
anderzijds een informeel karakter.
Wanneer we de leerinhoud van (de aard van het geleerde) als indelingscriterium hanteren,
onderscheiden we achtereenvolgens cognitief, sociaal-affectief, psychomotorisch en
competentieleren. Letten op wie de sturing van het leerproces uitvoert (oftewel de leerfuncties
uitoefent), dan ontstaat een driedeling in geleid, begeleid en zelfstandig/zelfregulerend leren.
1.2 | Leren, rijping en de rol van de hersenen
1.2.1 | Leren en rijping
Onderscheid tussen leren, rijping en de wijze waarop deze processen zich verhouden tot het begrip
ontwikkeling.
Psychologen van mening dat:
Leren: alleen sprake van leren wanneer het waarneembare gedrag door buiten het individu gelegen
factoren was gewijzigd.
Rijping: wanneer de gedragsveranderingen toegeschreven konden worden aan biologische factoren,
dus in de persoon of het organisme gelegen factoren.
Wijze van het proces: de opeenstapeling/ accumulatie van leerervaringen waarbij rijping de
voorwaarden creëert die het leren mogelijk maakt, dus doordat ze groeien bij de rijping (volwassener
worden) is het mogelijk dat ze leren.
Ontwikkeling zien ze daarom nog als de accumulatie/ opeenstapeling van leerervaringen waarbij
rijping de voorwaarden creëert die het leren mogelijk maakt. Elementaire gedragsveranderingen
komen niet spontaan tot stand, maar aanwezigheid van een stimulerende omgeving is een vereiste,
wat ook meteen de rijping dus vervordert. De omgeving zorgt ervoor dat je klaar bent om
bijvoorbeeld te leren lopen.
1.2.2 | Rol van de hersenen
3
, Door het zichtbaar maken van de hersenactiviteit kunnen we zien wat er in de hersenen gebeurt als
we leren door te zien welke hersengebieden betrokken zijn bij leeractiviteiten zoals lezen en
rekenen, maar ook bij religieuze ervaringen of seksuele opwinding.
Onze hersenen hebben een structuur, de hersenstructuur bestaat uit de grote hersenen, de kleine
hersenen en de hersenstam. Het bovenste gedeelte van de stam wordt gevormd door de
middenhersenen en de pons. Het onderste gedeelte (het verlengde merg) vormt de verbinding met
het ruggenmerg. Links worden verschillende gebieden aan de buitenkant van de hersenen afgebeeld.
Rechts staat het limbisch systeem (ook wel emotionele hersenen genoemd). de hippocampus is ook
belangrijk voor het geheugen. De grote hersenen zijn verdeeld in 2 helften, oftewel hemisferen die
onderling verbonden zijn door de hersenbalk. De buitenkant bestaat uit de cortex of de hersenschors
die om de middenhersenen geplooid ligt.
Elk hersenhelft bestaat uit 4 kwabben met elk zijn eigen functie:
1. De frontaalkwab (frontale cortex): speelt rol bij beoordeling, problemen oplossen, spreken en
schrijven, intelligentie, concentratie, impulscontrole, doelgerichtheid en zelfbeeld. In de
prefrontale cortex (= deelgebied van de frontaalkwab dat achter ins voorhoofd ligt) vinden veel
leerprocessen plaats en worden complexe cognitieve vaardigheden geregeld. Prefrontale cortex
wordt ook wel ‘de topmanager van het brein’ genoemd.
2. Wandkwab (pariëtale cotex): voor interpretatie van taal, visuele perceptie, interpretatie van
zintuigelijke en geheugensignalen, tastzin en controle over lichaamsdelen.
3. Achterhoofdskwab (occipitale cortex): interpreteert kleur, licht en beweging.
4. Slaapkwab (temporale cortex): regelt bijv. het begrijpen van taal, bepaalde geheugenprocessen,
onze motivatie, ons gehoor en vormt het centrum van onze emoties.
De kleine hersenen (het cerebellum) spelen een belangrijke rol bij het vloeiend laten verlopen van
beweging.
Brein flexibeler dan we dachten. Bij geboorte nog niet gerijpt. Pas na 21 e levensjaar. Grote structuur
is er dan al, maar vrijwel alle hersenstructuren moeten nog een start maken met de verdere
ontwikkeling.
Om fig. 1.3 te begrijpen, uitstapje naar de neurofysologie. Hersenen vormen samen met het
ruggenmerg het centrale zenuwstelsel. Dit is opgebouwd uit wel 100 miljard neuronen (=
zenuwcellen). Neuronen zijn gespecialiseerd in het opslaan en uitwisselen van informatie en kunnen
netwerken vormen met eindeloos veel onderlinge verbindingen (neutrale netwerken). Het product
4
onderwijspraktijk
H1 t/m h8
Inhoud
H1 | Leren: een complex en onzichtbaar proces....................................................................................3
1.1 | Algemeen beeld van het fenomeen leren..................................................................................3
1.2 | Leren, rijping en de rol van de hersenen....................................................................................3
1.2.1 | Leren en rijping...................................................................................................................3
1.2.2 | Rol van de hersenen............................................................................................................3
1.3 | Leren als duurzame gedragsverandering...................................................................................7
1.4 | Persoonlijke opvattingen over leren en kennis..........................................................................8
H2 | Leersoorten en leerstijlen.............................................................................................................10
2.1 | Inhoudsdimensies van het leren..............................................................................................10
2.2 | Hoofdsoorten van leren...........................................................................................................11
Cognitief leren..............................................................................................................................12
Sociaal-affectief leren...................................................................................................................12
psychomotorisch leren.................................................................................................................13
Competentieleer...........................................................................................................................14
2.3 | Leerstijlen.................................................................................................................................15
2.3.1 Leerstijl: een poging tot definiëren......................................................................................15
2.3.2 Leerstijlopvatting van Vermunt............................................................................................16
2.3.3 Leerstijlopvatting van Kolb...................................................................................................16
H3 | Leren volgens het behaviorisme...................................................................................................19
3.1 | Behaviorisme...........................................................................................................................19
3.1.1 | Ontstaan van behaviorisme als reactie op de bewustwordingspsychologie.....................19
3.1.2 | Methodische opvattingen van J.B. Watson.......................................................................19
3.2 | Drie leertheoretische principes................................................................................................20
3.3 | Behavioristische leertheorieën en lesgeven.............................................................................23
H4 | Handelingspsychologie en leren...................................................................................................23
4.1 | Ideologisch fundament............................................................................................................23
4.2 | Cultuurhistorische theorie van Vygotsky.................................................................................24
4.2.1 | Interiorisatieproces...........................................................................................................24
4.2.2 | Zone van ontwikkeling......................................................................................................25
4.3 | Trapsgewijs leren van Galperin ...............................................................................................26
1
, 4.3.1 | Trapsgewijze vorming van mentale handelingen..............................................................26
4.3.2 | Een oriënteringsbasis aanreiken.......................................................................................27
H5 | Cognitieve psychologie en leren...................................................................................................28
5.1 | Bronnen van cognitieve leerpsychologie.................................................................................28
5.2 | Ontdekkend leren van Bruner..................................................................................................29
5.2.2 | Zelfontdekkend leren........................................................................................................29
5.2.3 | Begeleid zelfontdekkend leren..........................................................................................29
5.3 | Ausubels visie op het leren van begrippen...............................................................................30
5.3.1 | Actief ontvangend en betekenisvol leren..........................................................................30
5.3.2 | Ankerbegrippen en organizers..........................................................................................32
H6 | Constructivistische opvattingen over leren..................................................................................33
6.1 | Constructivisme als kennisleer.................................................................................................33
6.2 | Leren volgens het constructivisme...........................................................................................34
6.3 | Bevorderen van zelfregulerend leren.......................................................................................36
6.3.1 | Vervullen van leerfuncties nader bekeken........................................................................36
6.3.2 | Vergroten van het zelfstandig leervermogen....................................................................37
6.4 | Werkplekleren.............................................................................................................................37
6.4.1 | Van werkend leren tot lerend werken..............................................................................37
6.4.2 | Leerprocessen op de werkplek..........................................................................................37
6.4.3 | Mogelijkheden en valkuilen van werkplekleren................................................................38
6.5 | Constructivistische ‘nieuwe leren’ ter discussie.......................................................................38
H7 | Geheugen en leren.......................................................................................................................39
7.1 | Ontstaat en organisatie van het geheugen..............................................................................39
7.2 | Relatie tussen geheugen en leren............................................................................................39
7.2.1 | Een model voor informatieverwerking..............................................................................39
7.2.3 | Adviezen om beter te onthouden.....................................................................................41
7.2.4 | Terugzoeken van informatie in het geheugen...................................................................41
7.2.5 | Vergeten...........................................................................................................................42
7.3 | Relatie tussen geheugen en lesgeven......................................................................................42
H8 | Leren probleemoplossen..............................................................................................................42
8.1 | Probleemoplossen als hoogste vorm van leren.......................................................................42
8.2 | Problemen vanuit didactisch perspectief.................................................................................43
8.2.1 | Presentatie van het probleem...........................................................................................43
8.2.2 | Probleemtypen.................................................................................................................43
8.3 | Oplossingsproces onder de loep genomen..............................................................................44
8.3.2 | Denk- en oplossingsmethoden..........................................................................................44
2
, 8.3.3 | Modellen voor probleemoplossen en praktijkonderzoek.................................................45
8.4 | Probleemgestuurde onderwijsaanpak.....................................................................................45
H1 | Leren: een complex en onzichtbaar proces
Habituatie: gewenning. Is de meest eenvoudige vorm van leren.
Naast leerprocessen ook het rijpingsproces een cruciale rol in de ontwikkeling van het individu.
Epistemologische opvattingen: de oorsprong, aard en reikwijdte van onze kennis. Zijn samen met de
leerconcepties van invloed op de wijze waarop individuen leertaken en problemen aanpakken, dus
hoe ze leren en kennis vergaren.
1.1 | Algemeen beeld van het fenomeen leren
Vorm van leren afhankelijk van de plaats waar geleerd wordt (leeromgeving) en de inhoud van het
leerproces. Op school leer je doelgericht en met richtlijnen. Vanwege het karakter van het schoolse
leren heet dit ook wel formeel of intentioneel leren. in buitenschoolse leeromgevingen vaak geen
expliciete leerdoelen en didactische structuur en sturing, waardoor dit als informeel of incidenteel
leren wordt gezien. Wordt ook wel natuurlijk of spontaan leren genoemd.
Er is ook nog non-formeel leren. hier is het leren doelgericht en georganiseerd, maar vind plaats
buiten de schoolmuren.
Werkplekleren: het leren in een authentieke beroepssituatie. Heeft enerzijds een intentioneel en
anderzijds een informeel karakter.
Wanneer we de leerinhoud van (de aard van het geleerde) als indelingscriterium hanteren,
onderscheiden we achtereenvolgens cognitief, sociaal-affectief, psychomotorisch en
competentieleren. Letten op wie de sturing van het leerproces uitvoert (oftewel de leerfuncties
uitoefent), dan ontstaat een driedeling in geleid, begeleid en zelfstandig/zelfregulerend leren.
1.2 | Leren, rijping en de rol van de hersenen
1.2.1 | Leren en rijping
Onderscheid tussen leren, rijping en de wijze waarop deze processen zich verhouden tot het begrip
ontwikkeling.
Psychologen van mening dat:
Leren: alleen sprake van leren wanneer het waarneembare gedrag door buiten het individu gelegen
factoren was gewijzigd.
Rijping: wanneer de gedragsveranderingen toegeschreven konden worden aan biologische factoren,
dus in de persoon of het organisme gelegen factoren.
Wijze van het proces: de opeenstapeling/ accumulatie van leerervaringen waarbij rijping de
voorwaarden creëert die het leren mogelijk maakt, dus doordat ze groeien bij de rijping (volwassener
worden) is het mogelijk dat ze leren.
Ontwikkeling zien ze daarom nog als de accumulatie/ opeenstapeling van leerervaringen waarbij
rijping de voorwaarden creëert die het leren mogelijk maakt. Elementaire gedragsveranderingen
komen niet spontaan tot stand, maar aanwezigheid van een stimulerende omgeving is een vereiste,
wat ook meteen de rijping dus vervordert. De omgeving zorgt ervoor dat je klaar bent om
bijvoorbeeld te leren lopen.
1.2.2 | Rol van de hersenen
3
, Door het zichtbaar maken van de hersenactiviteit kunnen we zien wat er in de hersenen gebeurt als
we leren door te zien welke hersengebieden betrokken zijn bij leeractiviteiten zoals lezen en
rekenen, maar ook bij religieuze ervaringen of seksuele opwinding.
Onze hersenen hebben een structuur, de hersenstructuur bestaat uit de grote hersenen, de kleine
hersenen en de hersenstam. Het bovenste gedeelte van de stam wordt gevormd door de
middenhersenen en de pons. Het onderste gedeelte (het verlengde merg) vormt de verbinding met
het ruggenmerg. Links worden verschillende gebieden aan de buitenkant van de hersenen afgebeeld.
Rechts staat het limbisch systeem (ook wel emotionele hersenen genoemd). de hippocampus is ook
belangrijk voor het geheugen. De grote hersenen zijn verdeeld in 2 helften, oftewel hemisferen die
onderling verbonden zijn door de hersenbalk. De buitenkant bestaat uit de cortex of de hersenschors
die om de middenhersenen geplooid ligt.
Elk hersenhelft bestaat uit 4 kwabben met elk zijn eigen functie:
1. De frontaalkwab (frontale cortex): speelt rol bij beoordeling, problemen oplossen, spreken en
schrijven, intelligentie, concentratie, impulscontrole, doelgerichtheid en zelfbeeld. In de
prefrontale cortex (= deelgebied van de frontaalkwab dat achter ins voorhoofd ligt) vinden veel
leerprocessen plaats en worden complexe cognitieve vaardigheden geregeld. Prefrontale cortex
wordt ook wel ‘de topmanager van het brein’ genoemd.
2. Wandkwab (pariëtale cotex): voor interpretatie van taal, visuele perceptie, interpretatie van
zintuigelijke en geheugensignalen, tastzin en controle over lichaamsdelen.
3. Achterhoofdskwab (occipitale cortex): interpreteert kleur, licht en beweging.
4. Slaapkwab (temporale cortex): regelt bijv. het begrijpen van taal, bepaalde geheugenprocessen,
onze motivatie, ons gehoor en vormt het centrum van onze emoties.
De kleine hersenen (het cerebellum) spelen een belangrijke rol bij het vloeiend laten verlopen van
beweging.
Brein flexibeler dan we dachten. Bij geboorte nog niet gerijpt. Pas na 21 e levensjaar. Grote structuur
is er dan al, maar vrijwel alle hersenstructuren moeten nog een start maken met de verdere
ontwikkeling.
Om fig. 1.3 te begrijpen, uitstapje naar de neurofysologie. Hersenen vormen samen met het
ruggenmerg het centrale zenuwstelsel. Dit is opgebouwd uit wel 100 miljard neuronen (=
zenuwcellen). Neuronen zijn gespecialiseerd in het opslaan en uitwisselen van informatie en kunnen
netwerken vormen met eindeloos veel onderlinge verbindingen (neutrale netwerken). Het product
4
