Samenvatting toetsstof Mamma en Gyn (Oncologie-opleiding)

Toets: Mamma- en gynaecologische tumoren
Boek: Oncologie; handboek voor verpleegkundigen

Hoofstuk 7: Radiotherapie
Radiotherapie  ioniserende straling  snel voortbewegende geladen en ongeladen kerndeeltjes
en om elektromagnetische golven. De gebruikte vormen van straling zijn fotonen (gammastralen of
röntgenstralen) en deeltjes (elektronen, neutronen of protonen).
- Doel: schade toebrengen aan het DNA in de gezonde maar ook kankercellen (gezonde cellen
repareren dit, kankercellen niet);
- Als er schade wordt toegebracht op essentiële plaatsen in de celkern en er voldoende dosis
gegeven wordt, zodat de schade niet meer gerepareerd kan worden (therapeutische dosis),
dan zal de cel zodra deze zich gaat delen, te gronde gaan;
- Tumorcellen herstellen minder snel na radiotherapie dan gezonde cellen;
- Belang bij radiotherapie is dat de dosis die de gezonde weefsels kunnen verdragen zonder
blijvend beschadigd te worden, niet wordt overschreden (tolerantiedosis);
- Therapeutsiche dosis en tolerentiedosis samen = therapeutische breedte.

Bij uitwendige bestraling (teletherapie) wordt gebruikgemaakt van ioniserende straling die wordt
opgewekt met behulp van een lineaire versneller. Bij inwendige bestraling wordt er onderscheid
gemaakt tussen gesloten en open bronnen. Bij inwendige bestraling met een gesloten bron
(brachytherapie) wordt de bestralingsbron vanuit een afterloadprogramma via een katheter
rechtstreeks op de plaats van de tumor geschoven, waardoor een minder hoge dosis in de
omliggende weefsels komt dan bij uitwendige bestraling het geval is. Bij een inwendige bestraling
met open bron worden stoffen gebruikt die niet zijn ingesloten, maar veelal zijn opgelost in een
vloeistof.

Uitwendige bestraling
Soorten straling
Fotonenstraling  wordt opgewekt met een lineaire versneller of een röntgenbuis.
- Energie is instelbaar.
Elektronenstraling  ook deze straling wordt opgewekt door een lineaire versneller.
- Kenmerkt zich doordat deeltjes (elektronen), afhankelijk van hun energie, slechts tot een
beperkte diepte in het lichaam doordringen. Daarna neemt de stralingsintensiteit af. Het
weefsel wat achter de tumor zit wordt hierdoor gespaard.
Stralingsdosis
- Gebruikte eenheid is de gray (Gy).

Stralingsgevoeligheid
- Niet alle tumoren zijn gevoelig voor straling.
Gevoelig: tesitsseminoom, ziekte van Hodgkin en sommige kindertumoren
Redelijk gevoelig: carcinomen in de mond-keelholte, borstcarcinoom, blaascarcinoom etc
Matig tot slecht gevoelig: tumoren uitgaande van zenuwweefsel, wekedelentumoren en sommige
bottumoren.

Toepassing
Curatieve behandeling
Curatie kan worden bereikt door bestraling als enige behandeling of in combinatie met
chemotherapie en/of chirurgie en/of hyperthermie.
Palliatieve behandeling

,Palliatieve radiotherapie heeft als doel namelijk verlichting van door de tumor of metastasen
veroorzaakte klachten. De bestraling wordt in een zo beperkt mogelijk aantal zittingen gegeven,
onder voorwaarde dat de (acute) bijwerkingen acceptabel blijven met het oog op de kwaliteit van
leven voor de patiënt.

Palliatieve bestraling varieert van één dag tot enkele weken en wordt gegeven:
- Als therapie bij pijn ten gevolge van druk door de tumor zelf, receptorpijn of zenuwpijn;
- Voor het bestrijden van compressieverschijnselen ten gevolge van druk op de organen: bijv
bij een beginnende dwarslaesie;
- Om bloedingen te stelpen zoals hematurie of rectaal bloedverlies.
Electieve behandeling
Een soort profylactische bestraling bij een tumorproces met een voorspelbaar
metastaseringspatroon. Bijv. bij hoofd-halstumoren kan men profylactisch de hals bestralen en zo
veel mogelijk aanwezige micrometastasen vernietigen.
Combinatiebehandeling
- Preoperatieve bestraling  doel is reduceren tumor of het devitaliseren van de tumor;
- Postoperatieve bestraling  onzichtbaar achtergebleven tumorcellen te vernietigen;
- Peroperatieve bestraling  tijdens de operatie. Op deze manier kunnen de voorliggende
weefsels tijdens de operatie en de bestraling opzij gelegd worden en kan het doelvolume
optimaal worden bestraald.
Combinatie bestraling en cytostatica. Hierbij zijn drie mogelijkheden;
- Sequentieel  de cystostatica wordt voor de bestraling gegeven;
- Concomitant  de cystostatica wordt gelijktijdig met de bestraling gegeven;
- Adjuvant  de cytostatica wordt na de bestraling gegeven.
Combinatie bestraling en hyperthermie;
Hyperthermie  dit is een warmtebehandeling van tumoren met temperaturen van 40-42 graden
Celsius. Verhoging van de temperatuur van tumoren kan leiden tot een verbeterde oxygenatie
waardoor de tumorcellen weer gevoeliger worden voor radiotherapie. Bovendien blijken bepaalde
cellen warmtegevoelig te zijn waardoor de combinatie met bestraling bij sommige tumoren effectief
is.

Technieken en begrippen
Er wordt gebruik gemaakt van een zogenaamde meerveldentechniek. De bestraling van de tumor
vindt plaats onder verschillende hoeken, zodat de dosis voor de tumor vele malen hoger is dan de
dosis die opgevangen wordt door de omliggende weefsels.
Doelvolume
Voor de bestraling dient het te bestralen volume bepaald te worden. Hierbij wordt gebruik gemaakt
van een CT-scan. De volumes die op de CT-scan gedefinieerd moeten worden zijn:
- GTV (tumorvolume)  het volume dat de macroscopisch aantoonbare tumor weergeeft;
- CTV (klinisch doelvolume)  tumorvolume inclusief een marge rond de tumor die al het
weefsel bevat waarin zich tumorcellen kunnen bevinden;
- PTV (planningsdoelvolume)  om ervoor te zorgen dat alle weefsels binnen het klinisch
doelvolume een voldoende grote dosis ontvangen.
Conventionele radiotherapie
- De meest klassieke vorm van bestraling;
- Het is een basale techniek waarbij de opties om het gezonde weefsel zo veel mogelijk te
sparen in mindere mate kunnen worden toegepast;
- Weinig arbeidsintensieve techniek;
- Doelgebieden die hiervoor geschikt zijn: huid, klierregio’s en botstructuren.

, Conformatietherapie
- Dit is een vorm van precies gedoseerde bestraling waarbij tumoren zodanig worden
bestraald dat het driedimensionale hoge dosisvolume bij de patiënt overeenkomt met het
driedimensionale doelvolume (omliggende weefsels worden hierdoor gespaard).
Intensity modulated radiotherapy (IMRT)
- Een vorm van conformatietherapie die langzaam de conventionele bestralingstechnieken
verdringt en waarbij de bundelconfiguratie dusdanig is geoptimaliseerd dat maximaal sparing
van gezond weefsel mogelijk is (minimale kans om omliggende weefsels irreversibel te
beschadigen).
Rotatietechniek (VMAT)
- IMRT-principe wordt toegepast;
- Alleen bij deze techniek draait de bestralingsknop van de lineaire versneller om de patiënt
heen. Zodoende wordt de fractiedosis in één beweging toegediend.
- Voordeel  niet elk bestralingsveld hoeft apart te worden ingesteld en hierdoor duurt de
bestralingssessie korter.
Beeldgeleide radiotherapie
- Diagnostische röntgentechniek, die tijdens de bestralingssessie wordt gebruikt om preciezer
te controleren of de patiënt nog in de juiste positie ligt. Bijvoorbeeld tijdens de bestraling
een CT-scan maken. Hierop kan telkens worden gecontroleerd of de behandeling optimaal
wordt uitgevoerd.
Stereotactische bestraling
- Hierbij wordt gebruikgemaakt van een bestralingstoestel met precisieapparatuur. Voorbeeld
hiervan zijn de Gamma Knife en de Cyber Knife. Een nieuwe generatie lineaire versnellers;
- Bij deze techniek wordt met een zeer grote precisie in een goed beschreven doelgebied, bijv
een deel van de hersenen, een hoge bestralingsdosis toegediend;
- Bij stereotactische bestraling wordt gebruik gemaakt van hypofractionering.
Hypofractionering
- Hierbij worden minder fracties gegeven met een grotere bestralingsdosis per fractie;
- Hypofractionering geeft theoretisch meer kans op vooral laterale schade aan organen.
Hyperfractionering
- Hierbij worden de conventionele bestralingsschema’s in kleinere fracties toegediend. Er
worden dus meer fracties gegeven met een kleinere bestralingsdosis per fractie.;
- Doel: het gezonde weefsel meer gelegenheid te geven om zich te herstellen.
Wordt minder toegepast door nieuwe bestralingstechnieken.
Geaccelereerde fractionering
- De gehele behandeling of een gedeelte van de behandeling wordt 2x per dag toegepast
zodat de behandeltijd verkort wordt. Bijv hij hoofd-halstumoren of kleincellig longca.
Radiosensitizers
- Dit zijn stoffen die de bestraling versterken;
- Meest toegepaste vorm is: concomitante chemo/radiatiebehandeling  gedurende de
radiotherapie wordt een cytostaticabehandeling met soms een gereduceerde dosis
plaatsgevonden.
Strooistraling
- Metalen of metaalhoudende producten zijn gecontra-indiceerd bij bestraling. Metaal
verstrooit de door de ioniserende straling opgewekte elektronen. Deze verstrooide
elektronen veranderen de stralingsdosis in de huid.
Pacemaker/ICD
- De werking van een pacemaker of ICD kan worden verstoord door de bestraling. Altijd
nagaan of iemand dit heeft!!