Hoofdstuk 4 Herhaling Wereld
§1 Patronen: welvaart en welzijn
Welvaart:
Er liep eerst een breuklijn door de wereld. Die lijn vormde de grens tussen de welvarende
centrumlanden in het noorden en de arme landen in de periferie. Tegenwoordig gaat deze simpele
indeling van de wereld niet meer op. Een groeiende groep landen uit de periferie maakte een snelle
sociaaleconomische ontwikkeling door. Deze landen, met de opkomende grootmachten Brazilië,
Rusland, India, China en Zuid-Afrika (BRICS-landen) voorop, vormen nu de semiperiferie. Centrum,
semiperiferie en periferie zijn op tal van manieren met elkaar verbonden en vormen samen een
wereldsysteem.
Verschillen in welvaart kun je meten door te kijken naar:
1. Het bruto binnenlands product per hoofd (bbp/hoofd). Dit lijkt een objectieve maat om
landen met elkaar te vergelijken, maar er kleven een paar bezwaren aan:
- De waarde van één dollar verschilt van land tot land. Daarom drukken we het bbp/hoofd
meestal uit in koopkracht.
- Alleen de inkomsten uit de formele sector tellen mee bij het vaststellen van het bbp,
terwijl in arme landen een groot deel van het inkomen uit de informele sector komt.
- Het bbp/hoofd is een gemiddeld getal geldend voor het hele land. Dat heeft 2 nadelen:
Juist in arme landen is de regionale ongelijkheid erg groot. Wil je een zuiver
beeld krijgen van de welvaartsverdeling in een land, dan zul je moeten inzoomen
op het regionale schaalniveau en gebruikmaken van het bruto regionaal product
per hoofd (brp/hoofd).
De sociale ongelijkheid in een land kan zeer groot zijn. De elite neemt een flinke
hap uit het nationale inkomen, terwijl de armste het met de kruimels moeten
doen. De Ginicoëfficiënt geeft een beeld van deze sociale ongelijkheid.
2. De samenstelling van de beroepsbevolking. Wanneer een land tot ontwikkeling komt, kun je
dat zien aan de opschuiving binnen de beroepssectoren. Bedenk wel dat het aandeel van de
beroepsbevolking nog niet zo veel zegt over de productiviteit en concurrentiekracht van zo’n
sector. Als regel geldt: naarmate het economische ontwikkelingspeil van een land hoger is,
werkt een kleiner deel van de beroepsbevolking in de landbouw en een groter deel in de
formele dienstensector. De opschuiving van de beroepsbevolking vindt niet alleen plaats op
de schaal van een land, maar ook mondiaal.
Vroeger was de rol van de arme landen in de mondiale economie vooral het leveren van goedkope
arbeidskrachten en van grondstoffen. Als een land afhankelijk is van een of enkele grondstoffen, is de
economie heel kwetsbaar. Door de groei van sommige landen steeg de vraag naar grondstoffen en
energie, en dus ook de prijs. Bovendien raken voor sommige grondstoffen de voorraden zo
langzaamaan uitgeput. Door de uitschuiving van de productie van goederen en diensten van de
centrumlanden naar de (semi)periferie, zijn veel arme landen intussen minder afhankelijk geworden
van de grondstoffenexport.
Welzijn:
Het welzijn van de bevolking wordt niet alleen bepaald door de hoogte van het bbp/hoofd. Wil je een
beeld krijgen van hoe het met het welzijn van de mensen in gesteld, dan kun je beter kijken naar de
VN-ontwikkelingsindex. Deze index is samengesteld op basis van de koopkracht, het analfabetisme
, en de levensverwachting in een land. Natuurlijk biedt een rijk land zijn inwoners meer kansen om
zich te ontplooien dan een arm land. Maar wanneer onderwijs en gezondheidszorg niet voor
iedereen toegankelijk zijn, zullen de talenten van een deel van de bevolking niet benut worden.
Welzijn hangt ook samen met voedselzekerheid, gezondheidszorg en drinkwatervoorziening.
§2 Patronen: demografisch, cultureel en politiek
Spreiding en groei van de bevolking:
De bevolking is onregelmatig verdeeld over het aardoppervlak. De bevolkingsspreiding kun je
verklaren vanuit:
1. Het verschil in natuurlijke mogelijkheden. In het algemeen hebben vruchtbare kustgebieden
en brede rivierdalen op de gematigde breedte de hoogste bevolkingsdichtheid. Als regel
geldt: bevolkingsspreiding en bevolkingsdichtheid kun je mede verklaren vanuit de
natuurlijke mogelijkheden van een gebied.
2. De ligging. Vooral de relatieve ligging ten opzichte van andere economisch belangrijke
gebieden speelt een rol.
3. Het koloniale verleden. In veel landen met een koloniaal verleden concentreert de bevolking
zich in de kustzone.
De bevolkingsomvang van een gebied kan op 2 manieren veranderen:
1. Door een hoog geboorteoverschot. Er treedt natuurlijke bevolkingsgroei op. Hoewel de
vruchtbaarheid wereldwijd flink daalt, neemt de absolute groei van de bevolking nog toe.
Vooral de arme landen kennen nog steeds een hoge vruchtbaarheid. Daar zijn een aantal
oorzaken voor:
- Demografisch: deze landen hebben een jonge leeftijdsopbouw. Bovendien is de
kindersterfte door de slechte voedselsituatie en ontoereikende medische voorzieningen
hoog. Deze 2 factoren stuwen het geboortecijfer op.
- Sociaal: vooral jonge vrouwen hebben een laag opleidingsniveau. De regel is: wanneer in
een land het opleidingsniveau van meisjes stijgt, daalt de vruchtbaarheid.
- Economisch: neemt de welvaart toe, dan daalt in de regel de vruchtbaarheid.
- Geografisch: veel arme landen kennen een hoog verstedelijkingstempo, maar de
verstedelijkingsgraad is er nog relatief laag. De vruchtbaarheid in de stad is lager dan op
het platteland.
In de rijke landen daalt de vruchtbaarheid en stijgt de levensverwachting. Door de vergrijzing
neemt hier de demografische druk (het niet actieve deel van de bevolking) toe.
2. Door migratie. Migranten uit de arme landen gaan op zoek naar betere
levensomstandigheden of veiligheid in de rijkere landen. Soms vestigen zij zich definitief in
hun nieuwe vaderland, soms tijdelijk. Binnen landen overheerst de trek van het platteland
naar de steden. Het hoge verstedelijkingstemp in arme landen kent 3 oorzaken:
- De trek van het platteland naar de stad, vooral van jonge mensen.
- De jonge stadsbevolking heeft een hogere vruchtbaarheid en levensverwachting.
- De groei van grote steden, waarbij die omringende plaatsen opslokken.
§1 Patronen: welvaart en welzijn
Welvaart:
Er liep eerst een breuklijn door de wereld. Die lijn vormde de grens tussen de welvarende
centrumlanden in het noorden en de arme landen in de periferie. Tegenwoordig gaat deze simpele
indeling van de wereld niet meer op. Een groeiende groep landen uit de periferie maakte een snelle
sociaaleconomische ontwikkeling door. Deze landen, met de opkomende grootmachten Brazilië,
Rusland, India, China en Zuid-Afrika (BRICS-landen) voorop, vormen nu de semiperiferie. Centrum,
semiperiferie en periferie zijn op tal van manieren met elkaar verbonden en vormen samen een
wereldsysteem.
Verschillen in welvaart kun je meten door te kijken naar:
1. Het bruto binnenlands product per hoofd (bbp/hoofd). Dit lijkt een objectieve maat om
landen met elkaar te vergelijken, maar er kleven een paar bezwaren aan:
- De waarde van één dollar verschilt van land tot land. Daarom drukken we het bbp/hoofd
meestal uit in koopkracht.
- Alleen de inkomsten uit de formele sector tellen mee bij het vaststellen van het bbp,
terwijl in arme landen een groot deel van het inkomen uit de informele sector komt.
- Het bbp/hoofd is een gemiddeld getal geldend voor het hele land. Dat heeft 2 nadelen:
Juist in arme landen is de regionale ongelijkheid erg groot. Wil je een zuiver
beeld krijgen van de welvaartsverdeling in een land, dan zul je moeten inzoomen
op het regionale schaalniveau en gebruikmaken van het bruto regionaal product
per hoofd (brp/hoofd).
De sociale ongelijkheid in een land kan zeer groot zijn. De elite neemt een flinke
hap uit het nationale inkomen, terwijl de armste het met de kruimels moeten
doen. De Ginicoëfficiënt geeft een beeld van deze sociale ongelijkheid.
2. De samenstelling van de beroepsbevolking. Wanneer een land tot ontwikkeling komt, kun je
dat zien aan de opschuiving binnen de beroepssectoren. Bedenk wel dat het aandeel van de
beroepsbevolking nog niet zo veel zegt over de productiviteit en concurrentiekracht van zo’n
sector. Als regel geldt: naarmate het economische ontwikkelingspeil van een land hoger is,
werkt een kleiner deel van de beroepsbevolking in de landbouw en een groter deel in de
formele dienstensector. De opschuiving van de beroepsbevolking vindt niet alleen plaats op
de schaal van een land, maar ook mondiaal.
Vroeger was de rol van de arme landen in de mondiale economie vooral het leveren van goedkope
arbeidskrachten en van grondstoffen. Als een land afhankelijk is van een of enkele grondstoffen, is de
economie heel kwetsbaar. Door de groei van sommige landen steeg de vraag naar grondstoffen en
energie, en dus ook de prijs. Bovendien raken voor sommige grondstoffen de voorraden zo
langzaamaan uitgeput. Door de uitschuiving van de productie van goederen en diensten van de
centrumlanden naar de (semi)periferie, zijn veel arme landen intussen minder afhankelijk geworden
van de grondstoffenexport.
Welzijn:
Het welzijn van de bevolking wordt niet alleen bepaald door de hoogte van het bbp/hoofd. Wil je een
beeld krijgen van hoe het met het welzijn van de mensen in gesteld, dan kun je beter kijken naar de
VN-ontwikkelingsindex. Deze index is samengesteld op basis van de koopkracht, het analfabetisme
, en de levensverwachting in een land. Natuurlijk biedt een rijk land zijn inwoners meer kansen om
zich te ontplooien dan een arm land. Maar wanneer onderwijs en gezondheidszorg niet voor
iedereen toegankelijk zijn, zullen de talenten van een deel van de bevolking niet benut worden.
Welzijn hangt ook samen met voedselzekerheid, gezondheidszorg en drinkwatervoorziening.
§2 Patronen: demografisch, cultureel en politiek
Spreiding en groei van de bevolking:
De bevolking is onregelmatig verdeeld over het aardoppervlak. De bevolkingsspreiding kun je
verklaren vanuit:
1. Het verschil in natuurlijke mogelijkheden. In het algemeen hebben vruchtbare kustgebieden
en brede rivierdalen op de gematigde breedte de hoogste bevolkingsdichtheid. Als regel
geldt: bevolkingsspreiding en bevolkingsdichtheid kun je mede verklaren vanuit de
natuurlijke mogelijkheden van een gebied.
2. De ligging. Vooral de relatieve ligging ten opzichte van andere economisch belangrijke
gebieden speelt een rol.
3. Het koloniale verleden. In veel landen met een koloniaal verleden concentreert de bevolking
zich in de kustzone.
De bevolkingsomvang van een gebied kan op 2 manieren veranderen:
1. Door een hoog geboorteoverschot. Er treedt natuurlijke bevolkingsgroei op. Hoewel de
vruchtbaarheid wereldwijd flink daalt, neemt de absolute groei van de bevolking nog toe.
Vooral de arme landen kennen nog steeds een hoge vruchtbaarheid. Daar zijn een aantal
oorzaken voor:
- Demografisch: deze landen hebben een jonge leeftijdsopbouw. Bovendien is de
kindersterfte door de slechte voedselsituatie en ontoereikende medische voorzieningen
hoog. Deze 2 factoren stuwen het geboortecijfer op.
- Sociaal: vooral jonge vrouwen hebben een laag opleidingsniveau. De regel is: wanneer in
een land het opleidingsniveau van meisjes stijgt, daalt de vruchtbaarheid.
- Economisch: neemt de welvaart toe, dan daalt in de regel de vruchtbaarheid.
- Geografisch: veel arme landen kennen een hoog verstedelijkingstempo, maar de
verstedelijkingsgraad is er nog relatief laag. De vruchtbaarheid in de stad is lager dan op
het platteland.
In de rijke landen daalt de vruchtbaarheid en stijgt de levensverwachting. Door de vergrijzing
neemt hier de demografische druk (het niet actieve deel van de bevolking) toe.
2. Door migratie. Migranten uit de arme landen gaan op zoek naar betere
levensomstandigheden of veiligheid in de rijkere landen. Soms vestigen zij zich definitief in
hun nieuwe vaderland, soms tijdelijk. Binnen landen overheerst de trek van het platteland
naar de steden. Het hoge verstedelijkingstemp in arme landen kent 3 oorzaken:
- De trek van het platteland naar de stad, vooral van jonge mensen.
- De jonge stadsbevolking heeft een hogere vruchtbaarheid en levensverwachting.
- De groei van grote steden, waarbij die omringende plaatsen opslokken.
