Geschiedenis
Tijdvak 5: Ontdekkers en Hervormers
1500-1600
De Europese expansie
K.A.: - Het begin van de Europese overzeese expansie
Vanaf 1000 begon West-Europa weer op te bloeien
● West-Europeanen hebben een beperkt wereldbeeld
● Alleen Europa, Noord-Afrika en de Arabische wereld zijn bekend
Europese expansie vanaf de 15e eeuw:
● Vanuit Portugal en Spanje
Redenen/motieven voor de Europese expansie
● Economie:
○ Handel: specerijen, zijde, goud en zilver
○ Islamitische handelaren lieten Europese christelijke handelaren niet door, dus
gingen ze over zee (daarom ook Spanje en Portugal die kustgebied hebben die
dichtst bij Afrika en zeeroute naar Azië)
● Politiek:
○ Veroveren van een groot rijk
● Cultureel
○ Verspreiden van het Christendom
○ Nieuwsgierigheid en zucht naar avontuur
Spaanse conquistadores(veroveraars) koloniseren de rijken van de Azteken en de Inca’a
→ gevolgen:
● Indianen sterven door Europese ziektes
● Indianen wordt gekerstend
● Indianen worden gedwongen tot arbeid
Protest tegen slechte behandeling indianen vanuit Katholieke priesters (Inheemse bevolking
was bekeerd tot christen en daarom mochten zij niet zo behandeld worden)
→ gevolg vanaf 1542:
● Transatlantische slavenhandel (vanaf 1542): Import van Afrikaanse slaven vormt het
begin van de driehoekshandel
1
,Renaissance en humanisme
K.A.: - Het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van een
nieuwe wetenschappelijke belangstelling
Noord-Itialiaanse stadstaten rijkste gebied van heel Europa:
● Politiek: maakten zich los van de Duitse Keizer en de paus
● Economie: groeiende handel met Midden-Oosten en rijke Vlaamse handelssteden
Nieuw mensbeeld voor bovenlaag van rijke handelaren:
● Middeleeuwen: Memento mori (gedenk te sterven, leef als een goed christen (sober en
spaarzaam) → Renaissance: Carpe Diem (Pluk de dag)
Nieuwe belangstelling voor klassieke erfgoed
● Architectuur en kunst op basis van klassieke vormentaal
Humanisme in de Renaissance
● Humanisten waren geleerden die op basis van de oude geschriften van de Grieken en
Romeinen de wereld beter probeerde te begrijpen
● In de middeleeuwen waren door de christelijke monniken de oude geschriften
aangepast, de humanisten vonden dat dat niet kon → zij gingen op zoek naar zo oud
mogelijke teksten en vergeleken met huidige teksten en paste de teksten aan zodat ze
weer zo oorspronkelijk mogelijk werden
● 2 kenmerken humanisme
○ Kritische denkhouding
○ Universele mens: een mens moest van alles wat weten. Bijv. Leonardo da Vinci
→ gevolg: Nieuwe wetenschappelijke belangstelling
○ Proberen de wereld te verklaren op een rationele manier
● Belangrijke gebeurtenis voor humanisten: Verovering van Constantinopel door de
moslims in 1453
○ Humanisten zaten vooral in Noord-Italiaanse stadstaten
○ In Constantinopel was tijdens de middeleeuwen de Grieks-Romeinse cultuur
voort blijven bestaan, dus daar waren ook veel geschriften → na verovering van
moslims vluchten veel christelijke geleerden naar de Noord-Italiaanse stadstaten
en ze nemen veel geschriften mee → impuls humanisme in Noord-Italiaanse
stadstaten → humanisme verspreidt zich over de rest van Europa
De kerkhervorming
K.A.: - De protestantse reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg
had
Toenemende kritiek op de geestelijkheid:
● Streven naar wereldlijke macht van de paus
● Luxe leven, corruptie en rijkdom van de hoogste geestelijkheid
● Slechte opleiding van de parochiepriesters (onwetendheid van het geloof)
2
,Mensen die afweken van de katholieke leer of kritiek hadden werden vervolgd door de inquisitie
● Kerkelijke rechtbank die niet-katholieken (ketters) opspoort en veroordeelt
Vanaf 15e eeuw:
● Kritiek op geestelijkheid kon snel worden verspreid via de nieuwe uitgevonden drukpers
→ gevolg: begin van de kerkhervorming/reformatie: protestbeweging tegen misstanden en
manieren van geloven in de katholieke kerk
Katholieke kerk:
● Kerk bepaalt de geloofsregels
● Geestelijkheid is nodig voor contact tussen God en gelovigen
Humanisten (Erasmus, Luther en Calvijn):
● Erasmus: vulgaat staat vol fouten
● Kerk is niet bezig met het geloof, maar met bijgeloof, rijkdom en macht
● Bijbel is de basis van het geloof
→ Kerk moet hervormd worden
● Erasmus blijft de paus trouw
Standpunten katholiek en protestant
Katholiek: Protestant (Luther, Calvijn):
● Paus de leider van de kerk ● Er is geen aparte leider van alle
protestantse groeperingen samen
● Alle ambten in de organisatie van de ● Alle taken in de kerk worden door
kerk worden vervuld door geestelijken leken vervuld, behalve het ambt van
predikant
● Geestelijken mogen niet trouwen ● Predikanten mogen trouwen
● In kerkdienst staat eucharistieviering ● In de kerkdienst staat de preek van de
centraal predikant over een bijbeltekst centraal
● Geestelijken en heiligen zijn nodig als ● Geestelijken en heiligen zijn niet
bemiddelaars tussen de gewone nodig, iedereen kan zelf zijn weg naar
mens en God God vinden
Verschillen tussen Luther en Calvijn
● Kerkdiensten
● Weg naar de hemel
● Rol van de vorst
Luther Calvijn
● Verering van relikwieën en heiligen is ● Verering van relikwieën en heiligen,
bijgeloof branden van kaarsen en orgelspel is
bijgeloof
● Alleen door oprecht te geloven komt ● Predestinatie: God heeft al bepaald of
men in de hemel jij naar de hemel gaat
3
, ● “Wiens gebied, diens gebed.” Vorst ● Gelovige mag zelf zijn geloof bepalen.
mag het geloof voor zijn onderdanen Als een vorst dit niet toestaat, mag de
bepalen gelovige in opstand komen
→ Gevolgen van de reformatie:
● Godsdienstoorlogen in het Duitse rijk
→ 1555 Vrede van Augsburg: Vorsten mogen zelf bepalen of hun gebied katholiek of
protestant is
● Contrareformatie door de katholieke kerk
○ Bestrijding van het protestantisme en verbetering van de misstanden in de
katholieke kerk
De Nederlandse opstand
K.A.: - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat
15e eeuw: Nederlanden behoren tot Bourgondië
● Bourgondische hertogen proberen Nederlanden te centraliseren
● Veel verzet van steden tegen uniformering, omdat zij hun privileges kwijtraakten
Vanaf 1515 behoren de Nederlanden tot het Spaans-Habsburgse rijk
● Keizer Karel V
● 1555: Karel V staat verschillende gebieden af aan Filips II
De Nederlanden:
● Politiek:
○ 17 gewesten met eigen regels en wetten
○ Stadhouder aan het hoofd van een gewest
○ Ook adel en steden hebben privileges
● Cultuur:
○ Toenemende invloed van Calvinisme
→ gevolg onder gezag van Karel V en Filips II
● Karel V zorgt voor centralisatie
● Karel V en Filips II zijn beide katholiek: inquisitie
→ Onrust in de Nederlanden
● Beeldenstorm 1566: spreidt zich door heel Nederland
○ Filips II is boos → hij stuurt de Hertog van Alva met soldaten
○ Hertog van Alva richt de Raad van Beroerten/Bloedraad op: een tak van de
inquisitie die speciaal gericht is op de beeldenstorm
○ Om dit te financieren voert hij de Tiende Penning (een soort belasting) in
4
Tijdvak 5: Ontdekkers en Hervormers
1500-1600
De Europese expansie
K.A.: - Het begin van de Europese overzeese expansie
Vanaf 1000 begon West-Europa weer op te bloeien
● West-Europeanen hebben een beperkt wereldbeeld
● Alleen Europa, Noord-Afrika en de Arabische wereld zijn bekend
Europese expansie vanaf de 15e eeuw:
● Vanuit Portugal en Spanje
Redenen/motieven voor de Europese expansie
● Economie:
○ Handel: specerijen, zijde, goud en zilver
○ Islamitische handelaren lieten Europese christelijke handelaren niet door, dus
gingen ze over zee (daarom ook Spanje en Portugal die kustgebied hebben die
dichtst bij Afrika en zeeroute naar Azië)
● Politiek:
○ Veroveren van een groot rijk
● Cultureel
○ Verspreiden van het Christendom
○ Nieuwsgierigheid en zucht naar avontuur
Spaanse conquistadores(veroveraars) koloniseren de rijken van de Azteken en de Inca’a
→ gevolgen:
● Indianen sterven door Europese ziektes
● Indianen wordt gekerstend
● Indianen worden gedwongen tot arbeid
Protest tegen slechte behandeling indianen vanuit Katholieke priesters (Inheemse bevolking
was bekeerd tot christen en daarom mochten zij niet zo behandeld worden)
→ gevolg vanaf 1542:
● Transatlantische slavenhandel (vanaf 1542): Import van Afrikaanse slaven vormt het
begin van de driehoekshandel
1
,Renaissance en humanisme
K.A.: - Het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van een
nieuwe wetenschappelijke belangstelling
Noord-Itialiaanse stadstaten rijkste gebied van heel Europa:
● Politiek: maakten zich los van de Duitse Keizer en de paus
● Economie: groeiende handel met Midden-Oosten en rijke Vlaamse handelssteden
Nieuw mensbeeld voor bovenlaag van rijke handelaren:
● Middeleeuwen: Memento mori (gedenk te sterven, leef als een goed christen (sober en
spaarzaam) → Renaissance: Carpe Diem (Pluk de dag)
Nieuwe belangstelling voor klassieke erfgoed
● Architectuur en kunst op basis van klassieke vormentaal
Humanisme in de Renaissance
● Humanisten waren geleerden die op basis van de oude geschriften van de Grieken en
Romeinen de wereld beter probeerde te begrijpen
● In de middeleeuwen waren door de christelijke monniken de oude geschriften
aangepast, de humanisten vonden dat dat niet kon → zij gingen op zoek naar zo oud
mogelijke teksten en vergeleken met huidige teksten en paste de teksten aan zodat ze
weer zo oorspronkelijk mogelijk werden
● 2 kenmerken humanisme
○ Kritische denkhouding
○ Universele mens: een mens moest van alles wat weten. Bijv. Leonardo da Vinci
→ gevolg: Nieuwe wetenschappelijke belangstelling
○ Proberen de wereld te verklaren op een rationele manier
● Belangrijke gebeurtenis voor humanisten: Verovering van Constantinopel door de
moslims in 1453
○ Humanisten zaten vooral in Noord-Italiaanse stadstaten
○ In Constantinopel was tijdens de middeleeuwen de Grieks-Romeinse cultuur
voort blijven bestaan, dus daar waren ook veel geschriften → na verovering van
moslims vluchten veel christelijke geleerden naar de Noord-Italiaanse stadstaten
en ze nemen veel geschriften mee → impuls humanisme in Noord-Italiaanse
stadstaten → humanisme verspreidt zich over de rest van Europa
De kerkhervorming
K.A.: - De protestantse reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg
had
Toenemende kritiek op de geestelijkheid:
● Streven naar wereldlijke macht van de paus
● Luxe leven, corruptie en rijkdom van de hoogste geestelijkheid
● Slechte opleiding van de parochiepriesters (onwetendheid van het geloof)
2
,Mensen die afweken van de katholieke leer of kritiek hadden werden vervolgd door de inquisitie
● Kerkelijke rechtbank die niet-katholieken (ketters) opspoort en veroordeelt
Vanaf 15e eeuw:
● Kritiek op geestelijkheid kon snel worden verspreid via de nieuwe uitgevonden drukpers
→ gevolg: begin van de kerkhervorming/reformatie: protestbeweging tegen misstanden en
manieren van geloven in de katholieke kerk
Katholieke kerk:
● Kerk bepaalt de geloofsregels
● Geestelijkheid is nodig voor contact tussen God en gelovigen
Humanisten (Erasmus, Luther en Calvijn):
● Erasmus: vulgaat staat vol fouten
● Kerk is niet bezig met het geloof, maar met bijgeloof, rijkdom en macht
● Bijbel is de basis van het geloof
→ Kerk moet hervormd worden
● Erasmus blijft de paus trouw
Standpunten katholiek en protestant
Katholiek: Protestant (Luther, Calvijn):
● Paus de leider van de kerk ● Er is geen aparte leider van alle
protestantse groeperingen samen
● Alle ambten in de organisatie van de ● Alle taken in de kerk worden door
kerk worden vervuld door geestelijken leken vervuld, behalve het ambt van
predikant
● Geestelijken mogen niet trouwen ● Predikanten mogen trouwen
● In kerkdienst staat eucharistieviering ● In de kerkdienst staat de preek van de
centraal predikant over een bijbeltekst centraal
● Geestelijken en heiligen zijn nodig als ● Geestelijken en heiligen zijn niet
bemiddelaars tussen de gewone nodig, iedereen kan zelf zijn weg naar
mens en God God vinden
Verschillen tussen Luther en Calvijn
● Kerkdiensten
● Weg naar de hemel
● Rol van de vorst
Luther Calvijn
● Verering van relikwieën en heiligen is ● Verering van relikwieën en heiligen,
bijgeloof branden van kaarsen en orgelspel is
bijgeloof
● Alleen door oprecht te geloven komt ● Predestinatie: God heeft al bepaald of
men in de hemel jij naar de hemel gaat
3
, ● “Wiens gebied, diens gebed.” Vorst ● Gelovige mag zelf zijn geloof bepalen.
mag het geloof voor zijn onderdanen Als een vorst dit niet toestaat, mag de
bepalen gelovige in opstand komen
→ Gevolgen van de reformatie:
● Godsdienstoorlogen in het Duitse rijk
→ 1555 Vrede van Augsburg: Vorsten mogen zelf bepalen of hun gebied katholiek of
protestant is
● Contrareformatie door de katholieke kerk
○ Bestrijding van het protestantisme en verbetering van de misstanden in de
katholieke kerk
De Nederlandse opstand
K.A.: - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat
15e eeuw: Nederlanden behoren tot Bourgondië
● Bourgondische hertogen proberen Nederlanden te centraliseren
● Veel verzet van steden tegen uniformering, omdat zij hun privileges kwijtraakten
Vanaf 1515 behoren de Nederlanden tot het Spaans-Habsburgse rijk
● Keizer Karel V
● 1555: Karel V staat verschillende gebieden af aan Filips II
De Nederlanden:
● Politiek:
○ 17 gewesten met eigen regels en wetten
○ Stadhouder aan het hoofd van een gewest
○ Ook adel en steden hebben privileges
● Cultuur:
○ Toenemende invloed van Calvinisme
→ gevolg onder gezag van Karel V en Filips II
● Karel V zorgt voor centralisatie
● Karel V en Filips II zijn beide katholiek: inquisitie
→ Onrust in de Nederlanden
● Beeldenstorm 1566: spreidt zich door heel Nederland
○ Filips II is boos → hij stuurt de Hertog van Alva met soldaten
○ Hertog van Alva richt de Raad van Beroerten/Bloedraad op: een tak van de
inquisitie die speciaal gericht is op de beeldenstorm
○ Om dit te financieren voert hij de Tiende Penning (een soort belasting) in
4
