ALGEMENE RECHTSLEER
LES 1 – 24/9
Wat is recht? – ontologische vraag
Welke functies en finaliteit heeft recht? – functionele vraag
Waaruit bestaat recht? – structurele vraag
FUNDAMENTELE TRANSFORMATIES VAN MENSENMAATSCHAPPIJEN
PROLOOG: MENSEN ZIJN SOCIALE WEZENS
Mensen zijn sociale wezens: ons leven krijgt betekenis in relatie tot anderen
Sociale ontwikkeling binnen een gemeenschap? Gevolg van:
1. Materiële facetten (ecologische, technologische, economische…)
2. Ideële facetten (kennis, overtuigingen, waarden, concepten, gewoonten…)
3. Sociale instituten en praktijken
- Sociale instituten? Patronen van sociale orde die maatschappelijke behoeften
lenigen, bv. ‘gezin’, ‘kinderopvang’, ‘onderwijs’, ‘gezondheidszorg’, ‘sportclub’…
(Voor meer info, zie deze video)
D.m.v. ‘Gezin’ tegemoet komen aan sociale en emotionele behoeften (plicht
om voor ontplooiing te zorgen), economische behoeften (onderhoudsplicht,
erfrecht…)…
Samenlevingsverbanden die nuttig zijn voor de samenleving
- Sociale praktijken? Alledaagse handelingen en de manier waarop die
gebruikelijk worden verricht in een (groot deel van een) bepaalde maatschappij;
gedragspatronen
Bv. schaken, met anderen wachten in de wachtkamer bij de dokter, ruzie
maken, ruzies oplossen, op restaurant/café/kraambezoek gaan, allerlei
feesten vieren…
Alledaagse handelingen
Vb. kraambezoek
!! Samenspel van materiële en ideële facetten met sociale instituten en
praktijken maakt sociale ontwikkeling binnen een gemeenschap mogelijk !!
WAT IS RECHT? EEN MOEILIJKE VRAAG
DE ULTIEME DEFINITIE ONTBREEKT
“nog steeds zoeken juristen naar een definitie van hun rechtsbegrip“ – Immanuel Kant
(1724-1804)
Ook de definitie uit Basisbegrippen is niet perfect!
- Want heel specifieke kijk op het recht definitie hangt af van je visie op recht
- “een geheel van gedragsregels en ermee samenhangende institutionele
voorschriften, uitgevaardigd en gehandhaafd door of krachtens het
1
, maatschappelijk gezag, met het oog op een doeltreffende, rechtszekere en
rechtvaardige ordening van de maatschappij.”
→ Na deel I moet je in staat zijn om aan te geven bij welke elementen van die definitie je
vraagtekens kan plaatsen
HEBBEN WE WEL EEN DEFINITIE NODIG?
In sommige vakgebieden: geen behoefte aan een definitie (bv. chemie: een chemicus
kan perfect werken als chemicus zonder zich ooit af te vragen wat precies ‘de chemie’ is)
In het recht: wel behoefte!
- o.a. Rechter: moet ‘het recht’ toepassen (interpreteren en verder ontwikkelen)
ook verschil Belgische en Buitenlandse recht wanneer en waar toepassen
- Onderzoek naar ‘het recht’ riskeert verkeerd te worden begrepen zonder
begripsomschrijving
Wanneer verschillende benaderingen mogelijk zijn, kan er verwarring ontstaan,
waardoor er verschillende manieren zijn hoe recht begrepen kan worden
Twee opvattingen om naar definities te kijken
- Essentialistische opvatting: recht heeft een essentie (=kernelement dat altijd
en overal aanwezig is en dat toelaat ‘recht’ te onderscheiden van andere
fenomenen)
Probleem: die essentie is tot nu toe niet gevonden
Drang om een essentie te zoeken is groot
Essentie die recht onderscheidt van de rest
Als iets niet aan het kenmerk voldoet, dan is het geen recht
- Conventionalistische opvatting: wat telt als ‘recht’ en wat niet, is een
conventie (=afspraak tussen mensen) waarvan de inhoud niet op voorhand
vastligt
Recht is een kwestie van keuzes
Bestempeling als recht, verschilt op verschillende plaatsten
Recht is een afspraak tussen mensen om een bepaald fenomeen als recht te
bestempelen
DEFINITIES VAN RECHT: VELE VORMEN
Recht kent vele vormen, o.m.:
- Statelijk recht: het geheel van gedragsvoorschriften dat door statelijke actoren
is uitgevaardigd (zoals wetgevers, rechters…).
- Gewoonterecht: het geheel van gedragsvoorschriften dat tot stand komt doordat
deelnemers aan het rechtsverkeer die voorschriften als verbindend beschouwen.
Gewoonterecht wordt niet door concrete personen uitgevaardigd, maar is het
gevolg van langdurig gebruik door die deelnemers in de praktijk
Niet door staat uitgevaardigd, kan ervoor zorgen dat sommigen dit geen
recht vinden
Door traditie en gewoonte wordt het beschouwd als recht
2
, - Religieus recht: het geheel van gedragsvoorschriften dat binnen een bepaalde
religie geldt
Bv. Onmogelijkheid tot scheiding in katholiek kerkelijk recht; tien geboden;
613 voorschriften in de Thora…
Of dit gezien wordt als recht of niet, hangt af van je visie op recht
Niet door staat uitgevaardigd
- Natuurrecht: het geheel van gedragsvoorschriften dat afgeleid wordt uit een
nauwkeurige observatie van de menselijke natuur en dat geldt onafhankelijk van
menselijke afspraken
Mensenrechten, verbonden aan de hoedanigheid van mensen
Mensen hebben uit nature bepaalde rechten
- Internationaal recht: het geheel van gedragsvoorschriften dat de internationale
betrekking regelt (dus tussen staten en andere actoren, zoals de Verenigde Naties
en de Europese Unie)
Is dit niet pure politiek?
DEFINITIES VAN RECHT: VERGELIJKING MET FAMILIES
Vormen hebben met elkaar te maken, maar hebben geen gemeenschappelijk kenmerk
soort familieverband
Hebben een bepaalde verhouding met elkaar of met sommigen, maar geen specifiek
element dat alle leden gaat kenmerken
- Verhoudingen verschillen tussen de verschillende soorten
- Onmogelijk om 1 essentie te vinden dat ze met elkaar delen
RECHT? GEEN ESSENTIËLE KENMERKEN
Gevolg: “recht heeft geen essentiële kenmerken die altijd en overal
waar zijn”
“recht is eender wat mensen door hun sociale praktijken
identificeren en behandelen als ‘recht’”
- Brian Tamanaha
- Recht = een conventie
3
, RECHT = ‘STANDPUNT- OF MAATSCHAPPIJAFHANKELIJK’
= hangt af van standpunt dat men inneemt over het begrip ‘recht’;
= hangt af van omschrijving die men aan ‘recht’ geeft (afhankelijk van welk familielid
men voor ogen heeft)
Of iets als ‘recht’ geldt, hangt af van het ‘familielid’ dat men voor ogen heeft
Vraag: ‘Is abortus toegelaten volgens het recht?’ → ‘het’ recht vs. ‘welk’ recht
- Antwoord M1 (‘religieus recht’): ‘Neen, wie dat zegt, heeft duidelijk de essentie
van recht niet begrepen’
- Antwoord M2 (‘Belgisch statelijk recht’): ‘Ja, althans onder bepaalde voorwaarden’
Je kan niet spreken over wat geldt als recht zonder zelf een standpunt in te nemen over
wat recht is
- Anders dan bv. chemie: inhoud onderzoeksobject = standpuntonafhankelijk
- Altijd concretiseren en specifiëren
GEVOLGEN CONVENTIONALISTISCHE OPVATTING
Recht = relatief naar plaats en tijd
- Doorheen de tijd en geografische ruimte: verschillende vormen van recht
- ‘Recht’ is een sociale constructie (geconstrueerd door handelingen van mensen)
met een geschiedenis
Rekening houden met de veranderlijkheid en geschiedenis van recht
Moeten we nu zwijgen over ‘recht’? Neen: wel andere focus
- niet op essentie van recht (of recht in zijn universele en tijdloze geheel)
- Geschiedenis = door welke handelingen van mensen vroeger zijn de regels van
het recht tot stand gekomen
- Wel op diverse kenmerken die men ermee in verband brengt
4
LES 1 – 24/9
Wat is recht? – ontologische vraag
Welke functies en finaliteit heeft recht? – functionele vraag
Waaruit bestaat recht? – structurele vraag
FUNDAMENTELE TRANSFORMATIES VAN MENSENMAATSCHAPPIJEN
PROLOOG: MENSEN ZIJN SOCIALE WEZENS
Mensen zijn sociale wezens: ons leven krijgt betekenis in relatie tot anderen
Sociale ontwikkeling binnen een gemeenschap? Gevolg van:
1. Materiële facetten (ecologische, technologische, economische…)
2. Ideële facetten (kennis, overtuigingen, waarden, concepten, gewoonten…)
3. Sociale instituten en praktijken
- Sociale instituten? Patronen van sociale orde die maatschappelijke behoeften
lenigen, bv. ‘gezin’, ‘kinderopvang’, ‘onderwijs’, ‘gezondheidszorg’, ‘sportclub’…
(Voor meer info, zie deze video)
D.m.v. ‘Gezin’ tegemoet komen aan sociale en emotionele behoeften (plicht
om voor ontplooiing te zorgen), economische behoeften (onderhoudsplicht,
erfrecht…)…
Samenlevingsverbanden die nuttig zijn voor de samenleving
- Sociale praktijken? Alledaagse handelingen en de manier waarop die
gebruikelijk worden verricht in een (groot deel van een) bepaalde maatschappij;
gedragspatronen
Bv. schaken, met anderen wachten in de wachtkamer bij de dokter, ruzie
maken, ruzies oplossen, op restaurant/café/kraambezoek gaan, allerlei
feesten vieren…
Alledaagse handelingen
Vb. kraambezoek
!! Samenspel van materiële en ideële facetten met sociale instituten en
praktijken maakt sociale ontwikkeling binnen een gemeenschap mogelijk !!
WAT IS RECHT? EEN MOEILIJKE VRAAG
DE ULTIEME DEFINITIE ONTBREEKT
“nog steeds zoeken juristen naar een definitie van hun rechtsbegrip“ – Immanuel Kant
(1724-1804)
Ook de definitie uit Basisbegrippen is niet perfect!
- Want heel specifieke kijk op het recht definitie hangt af van je visie op recht
- “een geheel van gedragsregels en ermee samenhangende institutionele
voorschriften, uitgevaardigd en gehandhaafd door of krachtens het
1
, maatschappelijk gezag, met het oog op een doeltreffende, rechtszekere en
rechtvaardige ordening van de maatschappij.”
→ Na deel I moet je in staat zijn om aan te geven bij welke elementen van die definitie je
vraagtekens kan plaatsen
HEBBEN WE WEL EEN DEFINITIE NODIG?
In sommige vakgebieden: geen behoefte aan een definitie (bv. chemie: een chemicus
kan perfect werken als chemicus zonder zich ooit af te vragen wat precies ‘de chemie’ is)
In het recht: wel behoefte!
- o.a. Rechter: moet ‘het recht’ toepassen (interpreteren en verder ontwikkelen)
ook verschil Belgische en Buitenlandse recht wanneer en waar toepassen
- Onderzoek naar ‘het recht’ riskeert verkeerd te worden begrepen zonder
begripsomschrijving
Wanneer verschillende benaderingen mogelijk zijn, kan er verwarring ontstaan,
waardoor er verschillende manieren zijn hoe recht begrepen kan worden
Twee opvattingen om naar definities te kijken
- Essentialistische opvatting: recht heeft een essentie (=kernelement dat altijd
en overal aanwezig is en dat toelaat ‘recht’ te onderscheiden van andere
fenomenen)
Probleem: die essentie is tot nu toe niet gevonden
Drang om een essentie te zoeken is groot
Essentie die recht onderscheidt van de rest
Als iets niet aan het kenmerk voldoet, dan is het geen recht
- Conventionalistische opvatting: wat telt als ‘recht’ en wat niet, is een
conventie (=afspraak tussen mensen) waarvan de inhoud niet op voorhand
vastligt
Recht is een kwestie van keuzes
Bestempeling als recht, verschilt op verschillende plaatsten
Recht is een afspraak tussen mensen om een bepaald fenomeen als recht te
bestempelen
DEFINITIES VAN RECHT: VELE VORMEN
Recht kent vele vormen, o.m.:
- Statelijk recht: het geheel van gedragsvoorschriften dat door statelijke actoren
is uitgevaardigd (zoals wetgevers, rechters…).
- Gewoonterecht: het geheel van gedragsvoorschriften dat tot stand komt doordat
deelnemers aan het rechtsverkeer die voorschriften als verbindend beschouwen.
Gewoonterecht wordt niet door concrete personen uitgevaardigd, maar is het
gevolg van langdurig gebruik door die deelnemers in de praktijk
Niet door staat uitgevaardigd, kan ervoor zorgen dat sommigen dit geen
recht vinden
Door traditie en gewoonte wordt het beschouwd als recht
2
, - Religieus recht: het geheel van gedragsvoorschriften dat binnen een bepaalde
religie geldt
Bv. Onmogelijkheid tot scheiding in katholiek kerkelijk recht; tien geboden;
613 voorschriften in de Thora…
Of dit gezien wordt als recht of niet, hangt af van je visie op recht
Niet door staat uitgevaardigd
- Natuurrecht: het geheel van gedragsvoorschriften dat afgeleid wordt uit een
nauwkeurige observatie van de menselijke natuur en dat geldt onafhankelijk van
menselijke afspraken
Mensenrechten, verbonden aan de hoedanigheid van mensen
Mensen hebben uit nature bepaalde rechten
- Internationaal recht: het geheel van gedragsvoorschriften dat de internationale
betrekking regelt (dus tussen staten en andere actoren, zoals de Verenigde Naties
en de Europese Unie)
Is dit niet pure politiek?
DEFINITIES VAN RECHT: VERGELIJKING MET FAMILIES
Vormen hebben met elkaar te maken, maar hebben geen gemeenschappelijk kenmerk
soort familieverband
Hebben een bepaalde verhouding met elkaar of met sommigen, maar geen specifiek
element dat alle leden gaat kenmerken
- Verhoudingen verschillen tussen de verschillende soorten
- Onmogelijk om 1 essentie te vinden dat ze met elkaar delen
RECHT? GEEN ESSENTIËLE KENMERKEN
Gevolg: “recht heeft geen essentiële kenmerken die altijd en overal
waar zijn”
“recht is eender wat mensen door hun sociale praktijken
identificeren en behandelen als ‘recht’”
- Brian Tamanaha
- Recht = een conventie
3
, RECHT = ‘STANDPUNT- OF MAATSCHAPPIJAFHANKELIJK’
= hangt af van standpunt dat men inneemt over het begrip ‘recht’;
= hangt af van omschrijving die men aan ‘recht’ geeft (afhankelijk van welk familielid
men voor ogen heeft)
Of iets als ‘recht’ geldt, hangt af van het ‘familielid’ dat men voor ogen heeft
Vraag: ‘Is abortus toegelaten volgens het recht?’ → ‘het’ recht vs. ‘welk’ recht
- Antwoord M1 (‘religieus recht’): ‘Neen, wie dat zegt, heeft duidelijk de essentie
van recht niet begrepen’
- Antwoord M2 (‘Belgisch statelijk recht’): ‘Ja, althans onder bepaalde voorwaarden’
Je kan niet spreken over wat geldt als recht zonder zelf een standpunt in te nemen over
wat recht is
- Anders dan bv. chemie: inhoud onderzoeksobject = standpuntonafhankelijk
- Altijd concretiseren en specifiëren
GEVOLGEN CONVENTIONALISTISCHE OPVATTING
Recht = relatief naar plaats en tijd
- Doorheen de tijd en geografische ruimte: verschillende vormen van recht
- ‘Recht’ is een sociale constructie (geconstrueerd door handelingen van mensen)
met een geschiedenis
Rekening houden met de veranderlijkheid en geschiedenis van recht
Moeten we nu zwijgen over ‘recht’? Neen: wel andere focus
- niet op essentie van recht (of recht in zijn universele en tijdloze geheel)
- Geschiedenis = door welke handelingen van mensen vroeger zijn de regels van
het recht tot stand gekomen
- Wel op diverse kenmerken die men ermee in verband brengt
4
