ALGEMENE RECHTSLEER
INHOUDSOPGAVE
Deel I – Wat is recht? ................................................................................................................................ 4
Inleiding: een moeilijke vraag ................................................................................................................... 4
Titel I. Fundamentele transformaties van de mensenmaatschappij ............................................................ 5
Proloog: Mensen zijn sociale wezens ............................................................................................................. 5
Hoofdstuk 1. Jager-voedselverzamelaars ...................................................................................................... 6
Hoofdstuk 2. Chiefdoms ............................................................................................................................... 7
Hoofdstuk 3. Rijken (beschavingen, empires, …) ............................................................................................ 7
Hoofdstuk 4. Moderne staten ........................................................................................................................ 8
Titel II. Kenmerken van recht .................................................................................................................. 11
Proloog: twee benaderingen ....................................................................................................................... 11
Hoofdstuk 1. Gericht op of voorvloeiend uit een normatieve ordening ........................................................... 12
Afdeling 1. Het begrip ‘ordening’ en de centrale rol van normatieve verwachtingen in het recht ................... 12
Afdeling 2. Ordeningen en samenlevingstypes .......................................................................................... 13
Afdeling 3. Concurrerende ordeningen: rechtspluralisme .......................................................................... 14
Afdeling 4. De omvattendheid van ordening .............................................................................................. 14
Hoofdstuk 2. Al dan niet van institutionele oorsprong ................................................................................... 15
Hoofdstuk 3. Afdwingbaarheid .................................................................................................................... 15
Hoofdstuk 4. Gericht op of voortvloeiend uit een ‘juiste’ ordening ................................................................. 17
Afdeling 1. Op zoek naar de grondslag van regels en normatieve verwachtingen ......................................... 17
Afdeling 2. Het begrip ‘rechtvaardigheid’................................................................................................... 19
Afdeling 3. Diverse stromingen in een rivier van rechtvaardigheid ............................................................... 23
Deel II – Functies en finaliteit van het recht ............................................................................................. 37
Titel I. Functies van het recht .................................................................................................................. 37
Hoofdstuk 1. Gedragsafstemming ............................................................................................................... 38
Afdeling 1. Bevordering groepscohesie ..................................................................................................... 38
Afdeling 2. Conflictvermijding .................................................................................................................. 39
Afdeling 3. Conflictverwerking .................................................................................................................. 41
Hoofdstuk 2. Besluitvorming binnen de groep .............................................................................................. 46
Titel II. Finaliteit van het recht ................................................................................................................. 47
Hoofdstuk 0. Overzicht ............................................................................................................................... 47
Hoofdstuk 1. Codificatie ............................................................................................................................. 48
Hoofdstuk 2. Modificatie ............................................................................................................................. 49
1
, Afdeling 1. Opkomst, technieken en oriëntatie .......................................................................................... 49
Afdeling 2. Welvaart en welbevinden ........................................................................................................ 51
Afdeling 3. Limieten ................................................................................................................................. 52
Deel III – Normen en hun samenhang ...................................................................................................... 54
Titel I. Wat is een (rechts)norm? .............................................................................................................. 54
Hoofdstuk 1. Descriptieve vs. prescriptieve normen ..................................................................................... 54
descriptieve vs. prescriptieve Normen ...................................................................................................... 54
Descriptieve normen (DN) ........................................................................................................................ 55
Prescriptieve normen (PN) ....................................................................................................................... 55
Verschil tussen RB en GB ......................................................................................................................... 56
Verband tussen DN en PN ........................................................................................................................ 57
Hoofdstuk 2. de talige uitdrukkingen van gedragsvoorschriften/normen ........................................................ 57
Impliciet vs. expliciet ............................................................................................................................... 57
Talige uitdrykkingen van normen .............................................................................................................. 57
Titel II. Algemene bestanddelen van rechtsregels .................................................................................... 64
Hoofdstuk 1. Normsteller ........................................................................................................................... 64
Hoofdstuk 2. Normbestemmeling ............................................................................................................... 64
Gedrags- vs. beslissingsnorm .................................................................................................................. 65
Hoofdstuk 3. Voorgeschreven gedragingen .................................................................................................. 65
Afdeling 1. Volledige en onvolledige rechtsregels ...................................................................................... 65
Afdeling 2. Regulatieve uitspraken ............................................................................................................ 66
Afdeling 3. Verduidelijkende uitspraken .................................................................................................... 68
Afdeling 4. Veranderende en verwijzende uitspraken ................................................................................. 70
Afdeling 5. Constitutieve uitspraken ......................................................................................................... 71
Hoofdstuk 4. Modaliteiten........................................................................................................................... 72
Afdeling 1. Vier (deontische) modaliteiten ................................................................................................. 72
Afdeling 2. Rechten & plichten (belangrijk: ook engelstalige termen kennen!) ............................................. 76
Hoofdstuk 5. Geviseerde feitelijke situatie ................................................................................................... 78
Algemeen ................................................................................................................................................ 78
Algemene en absolute normen ................................................................................................................. 78
Principe vs. uitzondering (boek p201, rn.243) ............................................................................................ 79
Hoofdstuk 6. Concretiseringsgradaties........................................................................................................ 79
Afdeling 1. Gesloten normen .................................................................................................................... 79
Afdeling 2. Open normen ......................................................................................................................... 79
Afdeling 3. Algemene rechtsbeginselen .................................................................................................... 81
Afdeling 4. Adagia .................................................................................................................................... 81
Titel III. De samenhang van rechtsregels: recht als systeem? ................................................................... 82
Inleiding..................................................................................................................................................... 82
Hoofdstuk 1. Recht als dogmatisch systeem ............................................................................................... 82
Afdeling 0. Twee soorten ordeningen ........................................................................................................ 82
Afdeling 1. Uitwendig systeem.................................................................................................................. 83
Afdeling 2. Inwendig systeem ................................................................................................................... 84
2
,Hoofdstuk 2. Recht als sociaal systeem ...................................................................................................... 84
Ook in GB is recht mogelijk ‘systeem’ ....................................................................................................... 84
‘Systeem’? .............................................................................................................................................. 85
Deelsystemen ......................................................................................................................................... 85
Verhouding politiek en recht .................................................................................................................... 85
Recht als ‘autopoietisch’ systeem ............................................................................................................ 86
Hoofdstuk 3. Recht als chaotische janboel .................................................................................................. 87
Kritiek op recht als ‘dogmatisch systeem’ ................................................................................................. 87
Kritiek op recht als ‘sociaal systeem’ ........................................................................................................ 88
Hoofdstuk 4. Twee metaforen ..................................................................................................................... 88
Afdeling 1. Recht als taal .......................................................................................................................... 88
Afdeling 2. Recht als stad ......................................................................................................................... 88
3
,DEEL I – WAT IS RECHT?
INLEIDING: EEN MOEILIJKE VRAAG
Nog steeds zoeken juristen naar een definite van hun rechtbegrip – Immanuel Kant (1724-1804)
• Er zijn talrijke pogingen gedaan tot het definiëren van recht, maar een echt volledige juiste definitie is nog
niet gevonden = er is nog geen ultieme definitie van het recht à ook niet die van basisbegrippen (zie slide)
• Iedere definitie maakt bepaalde keuzes (op het examen keuzes kunnen uitleggen)
• Is het eigenlijk wel nodig om een definitie te vinden? In sommige vakgebieden is dit niet nodig à Ih recht:
wel behoefte aan een definitie/grens, om misverstanden te vermijden bij het toepassen van dat recht
o o.a. Rechter: moet ‘het recht’ toepassen (interpreteren en verder ontwikkelen)
o Onderzoek naar ‘het recht’ riskeert verkeerd te worden begrepen zonder begripsomschrijving
Twee opvattingen
1) Essentialistische opvatting: recht heeft een essentie (Probleem: essentie is nog niet gevonden)
2) Conventionalistische opvatting: wat telt als ‘recht’ en wat niet, is een conventie (= afspraak tussen
mensen) waarvan de inhoud niet op voorhand vastligt
Definities van recht: vele vormen
• Statelijk recht: geheel van gedragsvoorschriften dat door statelijke actoren is uitgevaardigd
• Gewoonterecht: het geheel van gedragsvoorschriften dat tot stand komt doordat deelnemers aan het
rechtsverkeer die voorschriften als verbindend beschouwen. Gewoonterecht wordt niet door concrete
personen uitgevaardigd, maar is het gevolg van langdurig gebruik door die deelnemers in de praktijk.
• Religieus recht: het geheel van gedragsvoorschriften dat binnen een bepaalde religie geldt
• Natuurrecht: het geheel van gedragsvoorschriften dat afgeleid wordt uit een nauwkeurige observatie van
de menselijke natuur en dat geldt onafhankelijk van menselijke afspraken
• Internationaal recht: regelt internationale betrekkingen
Definities van recht: vergelijking
• Er is geen één kenmerk of eigenschap die alle vormen met elkaar delen
• Een deel deelt een kenmerk met andere, een ander deel (met overlappingen) een ander kenmerk
• Je zou recht kunnen vergelijken met ‘families’ à er is niet per se één kenmerk of eigenschap die alle
leden met elkaar delen, maar toch horen ze bij elkaar
o Gevolg: “recht heeft geen essentiële kenmerken die altijd en overal aanwezig zijn”
“Recht is eender wat mensen door hun sociale praktijken identificeren en behandelen als recht” – Brian Tamanaha
• Recht = een conventie en dus ‘standpunt- of maatschappijafhankelijk’ (conventionalistische opvatting)
• Als je ‘recht’ omschrijft, hangt dat altijd af van welke vorm van recht je voor ogen hebt / je moet eerst zelf
een standpunt innemen over de verschijningsvorm van recht, voordat je een omschrijving kan geven. Je
kan niet spreken over wat geldt als recht zonder zelf een standpunt in te nemen over wat recht is
Gevolgen conventionalistische opvatting
• Recht is relatief naar plaats en tijd è doorheen de tijd en gegografische ruimte: verschillende vormen
van recht + recht is een sociale constructie met een geschiedenis
• Moeten we nu zwijgen over ‘recht’? Nee: wel andere focus à niet op essentie van recht, wel op diverse
kenmerken (4) die men in verband brengt met ‘recht’
o Geheel aan regels?, Gericht op normatieve ordening?, Rol handhaving?, Rol rechtvaardigheid?
4
,TITEL I. FUNDAMENTELE TRANSFORMATIES VAN DE MENSENMAATSCHAPPIJ
PROLOOG: MENSEN ZIJN SOCIALE WEZENS
Mensen zijn sociale wezens: ons leven krijgt betekenis in relatie tot anderen
Sociale ontwikkeling binnen een gemeenschap is gevolg van:
• Materiële facetten (ecologische, technologische, economische, …)
o Zorgen allemaal voor een bepaalde dynamiek (bv. zoom-call is anders dan les op de campus)
• Ideële facetten: facetten die te maken hebben met onze ideëen, kennis, overtuiging, waarden,
concepten, gewoonten, …
• Sociale instituten en praktijken
o Sociale instituten: patronen van sociale orde die maatschappelijk behoeften lenigen
§ Bv.: gezin, kinderopvang, onderwijs, gezondheidszorg, sportclub
§ D.m.v. gezin tegemoet komen aan sociale en emotionele behoeften (plicht om voor
ontplooiing te zorgen), economische behoeften (onderhoudsplicht, erfrecht, ..)
o Sociale praktijken: Alledaagse handelingen en de manier waarop die gebruikelijk worden verricht
in een (groot deel van een) bepaalde maatschappij; gedragspatronen
§ Bv.: schaken, met anderen wachten id wachtkamer vd dokter, ruzie maken, ruzies
oplossen, op restaurant/café/kraambezoek gaan, allereli feesten vieren
ð Het samenspel van materiële en ideële facetten met sociale instituten en praktijken maakt sociale
ontwikkeling binnen een gemeenschap mogelijk
Niet elke gemeenschap is sociaal even complex: complexiteit verschilt per gemeenschap à hoe groter = hoe
organisatorisch uitgewerkter/complexer
Elke gemeenschap neemt basisbehoeften van maatschappij voor haar rekening
• Watervoorziening, voedselbedeling, bescherming van gezondheid en veiligheid, het behoud van interne
orde en de verdediging tegen buitenstaanders…
• Hoe? D.m.v. sociale instituten (in complexere samenlevingen); twee vormen van specialisatie
Horizontale specialisatie (bv. collega’s) en verticale specialisatie (bv. baas-werknemers)
• Planning, inrichting, uitvoering = verdeeld onder functionele eenheden op hetzelfde niveau → horizontaal
• Planning, inrichting, uitvoering = verdeeld over hiërarchisch verschillende niveaus → verticale specialisatie
Betekenis en functie van ‘recht’ is niet altijd en overal hetzelfde vanuit de conventionalistische opvatting
• Hangt af van de organisationele structuur van de gemeenschap
• Recht is aanwezig in elke samenleving, alleen betekent het begrip ‘recht’ niet in elke SL hetzelfde
• ‘Recht’ is iets anders en vervult in weinig complexe gemeenschappen andere functies dan in complexere
• Bv. structuur van een gezin is helemaal anders dan de structuur van de Belgische staat à de betekenis
en functie van recht is niet altijd en overal hetzelfde
Hierna vier soorten gemeenschappen (chronologisch)
1) Samenlevingen van jager-voedselverzamelaars
2) Chiefdoms
3) Rijken
4) Moderne staten
Organisatorisch: het overzicht in chronologisch, maar niet teleologisch (moderne staten en rijken staan niet per
se verder, maar zijn slechts organisatorisch complexer)
5
, HOOFDSTUK 1. JAGER-VOEDSELVERZAMELAARS
= een samenlevingsverband, trekken nomadisch rond
Wanneer? Vanaf ontstaan mensheid tot de intrede vd landbouwsamenleving (ca. 12 000 v.C, mr bestaat nog altijd)
Kenmerken
• Clans van +- 25 mensen (familiebanden, kennen elkaar dus heel goed)
• Clans maken deel van groter netwerk (men is niet beperkt tot eigen clan)
• Grotendeels egalitair (niet echt verticale organisatie geen hiërarchie, tenzij op beslissende momenten)
o Weinig tekenen van leiderschap ≠ geen leiderschap
• Basis van leiderschap: persoonlijke kwaliteiten (zeker niet erfelijk! Afhankelijk vd situatie)
• Goederendeling en wederkerigheid: erg gebruikelijk
Regels en gebruiken over persoonlijk letsel, huwelijksbeperkingen, e.d. à niet persé uitgesproken
Regels en gebruiken over bezet en gebruik van goederen:
• Oogst (en wild) à wordt gedeeld
• Menselijke arbeid
• Heilige kennis: heilig à niet toegankelijk voor stervelingen, kennis wordt gelinkt met voorwerpen
• Land en waterbronnen à wordt gedeeld
• Roerende goederen (gereedschap, wapens, kookgerei, vergaard voedsel, …) behoren toe aan individuen
o Individuele aanspraken (weerspiegelt investering voor verwerving/vervaardiging)
o Daardoor: basis om roerende goederen te kunnen schenken en uitwisselen (ook tussen clans)
o In SJVV: kosteloze hulpverlening,: in andere samenlevingen: contractenrecht
Twee soorten clans afhankelijk van korte- dan wel langetermijnorëntatie = mate waarin ze uitgestelde
genoegdoening aanvaarden voor behoeften
1) Onmiddellijk wederkerige clans van jager-voedselverzamelaars
o Korte termijnoriëntatie
o Goederen en voedsel worden onmiddellijk gebruikt
o Weinig investeringen in gereedschappen
o Amper langdurige engagement à zeer flexibel
2) Uitgesteld wederkerige clans
o Lange termijnoriëntatie
o Goederen en voedsel: bewaring en onderhoud van plekken waar voedsel voorkomt
o Veel investeringen in gereedschappen + arbeidsintensieve artefacten
o Langdurige engagementen gaat men zeker aan (bv. uithuwelijken)
§ Essentieel voor deze soorten clans anders geen bereidheid tot investering
§ Gevolg: meer en uitgebreidere individuele aanspraken op goederen
Hoezo uithuwelijken = uitgesteld wederkerig? Hier vb van huwelijk in samenleving van Aboriginals
• Door toekomstige man
o Voorafgaand: lange onderhandelingen + reeks giften en diensten (vlees, jagen)
o Toekomstige vrouw = economische waarde; vertegenwoordigt toekomstige opbrengsten
(arbeidskracht, voortbrengen van nageslacht…)
• Door toekomstige vrouw
o Soms ook giften aan toekomstige man
6
INHOUDSOPGAVE
Deel I – Wat is recht? ................................................................................................................................ 4
Inleiding: een moeilijke vraag ................................................................................................................... 4
Titel I. Fundamentele transformaties van de mensenmaatschappij ............................................................ 5
Proloog: Mensen zijn sociale wezens ............................................................................................................. 5
Hoofdstuk 1. Jager-voedselverzamelaars ...................................................................................................... 6
Hoofdstuk 2. Chiefdoms ............................................................................................................................... 7
Hoofdstuk 3. Rijken (beschavingen, empires, …) ............................................................................................ 7
Hoofdstuk 4. Moderne staten ........................................................................................................................ 8
Titel II. Kenmerken van recht .................................................................................................................. 11
Proloog: twee benaderingen ....................................................................................................................... 11
Hoofdstuk 1. Gericht op of voorvloeiend uit een normatieve ordening ........................................................... 12
Afdeling 1. Het begrip ‘ordening’ en de centrale rol van normatieve verwachtingen in het recht ................... 12
Afdeling 2. Ordeningen en samenlevingstypes .......................................................................................... 13
Afdeling 3. Concurrerende ordeningen: rechtspluralisme .......................................................................... 14
Afdeling 4. De omvattendheid van ordening .............................................................................................. 14
Hoofdstuk 2. Al dan niet van institutionele oorsprong ................................................................................... 15
Hoofdstuk 3. Afdwingbaarheid .................................................................................................................... 15
Hoofdstuk 4. Gericht op of voortvloeiend uit een ‘juiste’ ordening ................................................................. 17
Afdeling 1. Op zoek naar de grondslag van regels en normatieve verwachtingen ......................................... 17
Afdeling 2. Het begrip ‘rechtvaardigheid’................................................................................................... 19
Afdeling 3. Diverse stromingen in een rivier van rechtvaardigheid ............................................................... 23
Deel II – Functies en finaliteit van het recht ............................................................................................. 37
Titel I. Functies van het recht .................................................................................................................. 37
Hoofdstuk 1. Gedragsafstemming ............................................................................................................... 38
Afdeling 1. Bevordering groepscohesie ..................................................................................................... 38
Afdeling 2. Conflictvermijding .................................................................................................................. 39
Afdeling 3. Conflictverwerking .................................................................................................................. 41
Hoofdstuk 2. Besluitvorming binnen de groep .............................................................................................. 46
Titel II. Finaliteit van het recht ................................................................................................................. 47
Hoofdstuk 0. Overzicht ............................................................................................................................... 47
Hoofdstuk 1. Codificatie ............................................................................................................................. 48
Hoofdstuk 2. Modificatie ............................................................................................................................. 49
1
, Afdeling 1. Opkomst, technieken en oriëntatie .......................................................................................... 49
Afdeling 2. Welvaart en welbevinden ........................................................................................................ 51
Afdeling 3. Limieten ................................................................................................................................. 52
Deel III – Normen en hun samenhang ...................................................................................................... 54
Titel I. Wat is een (rechts)norm? .............................................................................................................. 54
Hoofdstuk 1. Descriptieve vs. prescriptieve normen ..................................................................................... 54
descriptieve vs. prescriptieve Normen ...................................................................................................... 54
Descriptieve normen (DN) ........................................................................................................................ 55
Prescriptieve normen (PN) ....................................................................................................................... 55
Verschil tussen RB en GB ......................................................................................................................... 56
Verband tussen DN en PN ........................................................................................................................ 57
Hoofdstuk 2. de talige uitdrukkingen van gedragsvoorschriften/normen ........................................................ 57
Impliciet vs. expliciet ............................................................................................................................... 57
Talige uitdrykkingen van normen .............................................................................................................. 57
Titel II. Algemene bestanddelen van rechtsregels .................................................................................... 64
Hoofdstuk 1. Normsteller ........................................................................................................................... 64
Hoofdstuk 2. Normbestemmeling ............................................................................................................... 64
Gedrags- vs. beslissingsnorm .................................................................................................................. 65
Hoofdstuk 3. Voorgeschreven gedragingen .................................................................................................. 65
Afdeling 1. Volledige en onvolledige rechtsregels ...................................................................................... 65
Afdeling 2. Regulatieve uitspraken ............................................................................................................ 66
Afdeling 3. Verduidelijkende uitspraken .................................................................................................... 68
Afdeling 4. Veranderende en verwijzende uitspraken ................................................................................. 70
Afdeling 5. Constitutieve uitspraken ......................................................................................................... 71
Hoofdstuk 4. Modaliteiten........................................................................................................................... 72
Afdeling 1. Vier (deontische) modaliteiten ................................................................................................. 72
Afdeling 2. Rechten & plichten (belangrijk: ook engelstalige termen kennen!) ............................................. 76
Hoofdstuk 5. Geviseerde feitelijke situatie ................................................................................................... 78
Algemeen ................................................................................................................................................ 78
Algemene en absolute normen ................................................................................................................. 78
Principe vs. uitzondering (boek p201, rn.243) ............................................................................................ 79
Hoofdstuk 6. Concretiseringsgradaties........................................................................................................ 79
Afdeling 1. Gesloten normen .................................................................................................................... 79
Afdeling 2. Open normen ......................................................................................................................... 79
Afdeling 3. Algemene rechtsbeginselen .................................................................................................... 81
Afdeling 4. Adagia .................................................................................................................................... 81
Titel III. De samenhang van rechtsregels: recht als systeem? ................................................................... 82
Inleiding..................................................................................................................................................... 82
Hoofdstuk 1. Recht als dogmatisch systeem ............................................................................................... 82
Afdeling 0. Twee soorten ordeningen ........................................................................................................ 82
Afdeling 1. Uitwendig systeem.................................................................................................................. 83
Afdeling 2. Inwendig systeem ................................................................................................................... 84
2
,Hoofdstuk 2. Recht als sociaal systeem ...................................................................................................... 84
Ook in GB is recht mogelijk ‘systeem’ ....................................................................................................... 84
‘Systeem’? .............................................................................................................................................. 85
Deelsystemen ......................................................................................................................................... 85
Verhouding politiek en recht .................................................................................................................... 85
Recht als ‘autopoietisch’ systeem ............................................................................................................ 86
Hoofdstuk 3. Recht als chaotische janboel .................................................................................................. 87
Kritiek op recht als ‘dogmatisch systeem’ ................................................................................................. 87
Kritiek op recht als ‘sociaal systeem’ ........................................................................................................ 88
Hoofdstuk 4. Twee metaforen ..................................................................................................................... 88
Afdeling 1. Recht als taal .......................................................................................................................... 88
Afdeling 2. Recht als stad ......................................................................................................................... 88
3
,DEEL I – WAT IS RECHT?
INLEIDING: EEN MOEILIJKE VRAAG
Nog steeds zoeken juristen naar een definite van hun rechtbegrip – Immanuel Kant (1724-1804)
• Er zijn talrijke pogingen gedaan tot het definiëren van recht, maar een echt volledige juiste definitie is nog
niet gevonden = er is nog geen ultieme definitie van het recht à ook niet die van basisbegrippen (zie slide)
• Iedere definitie maakt bepaalde keuzes (op het examen keuzes kunnen uitleggen)
• Is het eigenlijk wel nodig om een definitie te vinden? In sommige vakgebieden is dit niet nodig à Ih recht:
wel behoefte aan een definitie/grens, om misverstanden te vermijden bij het toepassen van dat recht
o o.a. Rechter: moet ‘het recht’ toepassen (interpreteren en verder ontwikkelen)
o Onderzoek naar ‘het recht’ riskeert verkeerd te worden begrepen zonder begripsomschrijving
Twee opvattingen
1) Essentialistische opvatting: recht heeft een essentie (Probleem: essentie is nog niet gevonden)
2) Conventionalistische opvatting: wat telt als ‘recht’ en wat niet, is een conventie (= afspraak tussen
mensen) waarvan de inhoud niet op voorhand vastligt
Definities van recht: vele vormen
• Statelijk recht: geheel van gedragsvoorschriften dat door statelijke actoren is uitgevaardigd
• Gewoonterecht: het geheel van gedragsvoorschriften dat tot stand komt doordat deelnemers aan het
rechtsverkeer die voorschriften als verbindend beschouwen. Gewoonterecht wordt niet door concrete
personen uitgevaardigd, maar is het gevolg van langdurig gebruik door die deelnemers in de praktijk.
• Religieus recht: het geheel van gedragsvoorschriften dat binnen een bepaalde religie geldt
• Natuurrecht: het geheel van gedragsvoorschriften dat afgeleid wordt uit een nauwkeurige observatie van
de menselijke natuur en dat geldt onafhankelijk van menselijke afspraken
• Internationaal recht: regelt internationale betrekkingen
Definities van recht: vergelijking
• Er is geen één kenmerk of eigenschap die alle vormen met elkaar delen
• Een deel deelt een kenmerk met andere, een ander deel (met overlappingen) een ander kenmerk
• Je zou recht kunnen vergelijken met ‘families’ à er is niet per se één kenmerk of eigenschap die alle
leden met elkaar delen, maar toch horen ze bij elkaar
o Gevolg: “recht heeft geen essentiële kenmerken die altijd en overal aanwezig zijn”
“Recht is eender wat mensen door hun sociale praktijken identificeren en behandelen als recht” – Brian Tamanaha
• Recht = een conventie en dus ‘standpunt- of maatschappijafhankelijk’ (conventionalistische opvatting)
• Als je ‘recht’ omschrijft, hangt dat altijd af van welke vorm van recht je voor ogen hebt / je moet eerst zelf
een standpunt innemen over de verschijningsvorm van recht, voordat je een omschrijving kan geven. Je
kan niet spreken over wat geldt als recht zonder zelf een standpunt in te nemen over wat recht is
Gevolgen conventionalistische opvatting
• Recht is relatief naar plaats en tijd è doorheen de tijd en gegografische ruimte: verschillende vormen
van recht + recht is een sociale constructie met een geschiedenis
• Moeten we nu zwijgen over ‘recht’? Nee: wel andere focus à niet op essentie van recht, wel op diverse
kenmerken (4) die men in verband brengt met ‘recht’
o Geheel aan regels?, Gericht op normatieve ordening?, Rol handhaving?, Rol rechtvaardigheid?
4
,TITEL I. FUNDAMENTELE TRANSFORMATIES VAN DE MENSENMAATSCHAPPIJ
PROLOOG: MENSEN ZIJN SOCIALE WEZENS
Mensen zijn sociale wezens: ons leven krijgt betekenis in relatie tot anderen
Sociale ontwikkeling binnen een gemeenschap is gevolg van:
• Materiële facetten (ecologische, technologische, economische, …)
o Zorgen allemaal voor een bepaalde dynamiek (bv. zoom-call is anders dan les op de campus)
• Ideële facetten: facetten die te maken hebben met onze ideëen, kennis, overtuiging, waarden,
concepten, gewoonten, …
• Sociale instituten en praktijken
o Sociale instituten: patronen van sociale orde die maatschappelijk behoeften lenigen
§ Bv.: gezin, kinderopvang, onderwijs, gezondheidszorg, sportclub
§ D.m.v. gezin tegemoet komen aan sociale en emotionele behoeften (plicht om voor
ontplooiing te zorgen), economische behoeften (onderhoudsplicht, erfrecht, ..)
o Sociale praktijken: Alledaagse handelingen en de manier waarop die gebruikelijk worden verricht
in een (groot deel van een) bepaalde maatschappij; gedragspatronen
§ Bv.: schaken, met anderen wachten id wachtkamer vd dokter, ruzie maken, ruzies
oplossen, op restaurant/café/kraambezoek gaan, allereli feesten vieren
ð Het samenspel van materiële en ideële facetten met sociale instituten en praktijken maakt sociale
ontwikkeling binnen een gemeenschap mogelijk
Niet elke gemeenschap is sociaal even complex: complexiteit verschilt per gemeenschap à hoe groter = hoe
organisatorisch uitgewerkter/complexer
Elke gemeenschap neemt basisbehoeften van maatschappij voor haar rekening
• Watervoorziening, voedselbedeling, bescherming van gezondheid en veiligheid, het behoud van interne
orde en de verdediging tegen buitenstaanders…
• Hoe? D.m.v. sociale instituten (in complexere samenlevingen); twee vormen van specialisatie
Horizontale specialisatie (bv. collega’s) en verticale specialisatie (bv. baas-werknemers)
• Planning, inrichting, uitvoering = verdeeld onder functionele eenheden op hetzelfde niveau → horizontaal
• Planning, inrichting, uitvoering = verdeeld over hiërarchisch verschillende niveaus → verticale specialisatie
Betekenis en functie van ‘recht’ is niet altijd en overal hetzelfde vanuit de conventionalistische opvatting
• Hangt af van de organisationele structuur van de gemeenschap
• Recht is aanwezig in elke samenleving, alleen betekent het begrip ‘recht’ niet in elke SL hetzelfde
• ‘Recht’ is iets anders en vervult in weinig complexe gemeenschappen andere functies dan in complexere
• Bv. structuur van een gezin is helemaal anders dan de structuur van de Belgische staat à de betekenis
en functie van recht is niet altijd en overal hetzelfde
Hierna vier soorten gemeenschappen (chronologisch)
1) Samenlevingen van jager-voedselverzamelaars
2) Chiefdoms
3) Rijken
4) Moderne staten
Organisatorisch: het overzicht in chronologisch, maar niet teleologisch (moderne staten en rijken staan niet per
se verder, maar zijn slechts organisatorisch complexer)
5
, HOOFDSTUK 1. JAGER-VOEDSELVERZAMELAARS
= een samenlevingsverband, trekken nomadisch rond
Wanneer? Vanaf ontstaan mensheid tot de intrede vd landbouwsamenleving (ca. 12 000 v.C, mr bestaat nog altijd)
Kenmerken
• Clans van +- 25 mensen (familiebanden, kennen elkaar dus heel goed)
• Clans maken deel van groter netwerk (men is niet beperkt tot eigen clan)
• Grotendeels egalitair (niet echt verticale organisatie geen hiërarchie, tenzij op beslissende momenten)
o Weinig tekenen van leiderschap ≠ geen leiderschap
• Basis van leiderschap: persoonlijke kwaliteiten (zeker niet erfelijk! Afhankelijk vd situatie)
• Goederendeling en wederkerigheid: erg gebruikelijk
Regels en gebruiken over persoonlijk letsel, huwelijksbeperkingen, e.d. à niet persé uitgesproken
Regels en gebruiken over bezet en gebruik van goederen:
• Oogst (en wild) à wordt gedeeld
• Menselijke arbeid
• Heilige kennis: heilig à niet toegankelijk voor stervelingen, kennis wordt gelinkt met voorwerpen
• Land en waterbronnen à wordt gedeeld
• Roerende goederen (gereedschap, wapens, kookgerei, vergaard voedsel, …) behoren toe aan individuen
o Individuele aanspraken (weerspiegelt investering voor verwerving/vervaardiging)
o Daardoor: basis om roerende goederen te kunnen schenken en uitwisselen (ook tussen clans)
o In SJVV: kosteloze hulpverlening,: in andere samenlevingen: contractenrecht
Twee soorten clans afhankelijk van korte- dan wel langetermijnorëntatie = mate waarin ze uitgestelde
genoegdoening aanvaarden voor behoeften
1) Onmiddellijk wederkerige clans van jager-voedselverzamelaars
o Korte termijnoriëntatie
o Goederen en voedsel worden onmiddellijk gebruikt
o Weinig investeringen in gereedschappen
o Amper langdurige engagement à zeer flexibel
2) Uitgesteld wederkerige clans
o Lange termijnoriëntatie
o Goederen en voedsel: bewaring en onderhoud van plekken waar voedsel voorkomt
o Veel investeringen in gereedschappen + arbeidsintensieve artefacten
o Langdurige engagementen gaat men zeker aan (bv. uithuwelijken)
§ Essentieel voor deze soorten clans anders geen bereidheid tot investering
§ Gevolg: meer en uitgebreidere individuele aanspraken op goederen
Hoezo uithuwelijken = uitgesteld wederkerig? Hier vb van huwelijk in samenleving van Aboriginals
• Door toekomstige man
o Voorafgaand: lange onderhandelingen + reeks giften en diensten (vlees, jagen)
o Toekomstige vrouw = economische waarde; vertegenwoordigt toekomstige opbrengsten
(arbeidskracht, voortbrengen van nageslacht…)
• Door toekomstige vrouw
o Soms ook giften aan toekomstige man
6
