DEEL I: POLITIEWEZEN
Hoofdstuk 1. Bespreking van de voormalige reguliere Belgische politiediensten in
historisch perspectief
1. Voorbeschouwing
- Woord “politie” stamt af van het Griekse “politeia” = burgerrecht, staatsbestuur,
staatsregeling
- In de 18de eeuw bedoelde m’n met politie: het algemeen regering- en staatsbestuur
- Vandaag slaat het begrip politie op:
▪ De politietaak- of zorg
▪ Het politie-instituut
▪ De politie als sociale groep
Mogelijke examenvraag: wat is de betekenis van het woord “politie”? (3 mogelijkheden)
Politie en politiek zijn nauw aan elkaar verbonden: politie(k)
- België heeft 3 staatsmachten: wetgevende, uitvoerende en rechtelijke macht
- Politie valt onder de uitvoerende macht
▪ Politie treedt op in opdracht van politici
▪ Politie treedt enkel op in opdracht van politieoverheden
- Politie houdt zich bezig met het publiek recht, specifiek het strafrecht voor de politie
,2. Tijdsperiode van de drie voormalige Belgische politiediensten van 1794 – 1992
Tijdsperiode van 1794 – 1830 m.b.t. gemeentepolitie
Belgische staat ontstond in 1830, maar voor de evolutie van politie gaan we verder terug.
Politie heeft namelijk nog lang de sporen gedragen van de Franse bezetting
- Er werd een eerste politiedienst opgericht in Parijs (1667)
- Vervolgens richtte het toenmalige Franse rijk een nationale maréchaussée op om grote
onrusten te kunnen onderdrukken (1720)
- 1794 werd België ingelijfd bij Frankrijk en golden er de organisatorische regels over het
politiebestel
- Franse overheersing van onze contreien opgedeeld in 2 tijdsvakken
▪ Dictatuur van de burgerlijke directoire
▪ Militaire Napoleontische regime
- 1795 werd ons “land” ingedeeld in departementen, kantons en gemeenten
▪ Ieder departement keek toe op de “politie”
▪ Ieder departement bestond tot 3 tot 6 gerechtelijke arrondissementen
Wetboek der overtredingen en straffen van 25.10.1795: dit is de oorsprong van het
onderscheid tussen de gerechtelijke* en de administratieve**(bestuurlijke) politie
-> als bedienaars van de gerechtelijke politie werden politiecommissarissen, veldwachters en
boswachters aangesteld
* repressief, vanaf dat er een misdrijf gepleegd wordt start hun taak
** preventief, voorkomen van misdrijven
In dit tijdsbestek zijn er 5 belangrijke decreten!
1. Decreet van 10 augustus 1789 inzake de inrichting van municipaliteiten
- Voorkomen van misdrijven
- Goede orde en inzonderheid de reinheid
- Gezondheid
- Veiligheid en rust in de straten
- Openbare plaatsen en gebouwen
2. Decreet van 23 februari 1790
- Bedoeld om gemeenten de dwingen om effectief op te treden tegen orderverstoringen
- Stelde dat iedere gemeente aansprakelijk is voor schade aangericht door ordeverstoringen
,3. Decreet van 16-24 augustus 1790 betreffende de rechtelijke inrichting
- Preciseert wat een goede politie in de gemeenten inhield
4. Decreet van 19 juli 1791
- Expliciteerde dat de “police municipale” tot opdracht had om goede orde te verzekeren op
iedere plaats
5. Decreet van 26 juli en 3 augustus
- Handelde over de opvoering van de openbare macht tegen samenscholingen
Franse wet uit 1795:
-> landelijke gemeenten: veldwachter
-> gemeenten +5000 inwoners: politiecommissaris
-> steden +10 000 inwoners: commissaris-generaal
- 1814 kwam de macht over de Zuidelijke Nederlanden toe aan Koning Willem I van Nederland
-> nochtans wijzigde het Napoleontisch stelsel nauwelijks bij ons
- WEL werd de gemeentelijke autonomie hersteld: gemeenten mochten hun eigen
politieambtenaren voorstellen
-> wijzigde in 1825: Burgemeester en Schepen werden rechtstreeks door Koning benoemd +
kregen meer politiemacht
! uit deze tijd onthouden we vooral dat de gendarmerie toen al snel uitbreiding nam, wat niet kon
worden gezegd van de gemeentepolitie
! dus er was toen reeds sprake van conflicten tussen politiediensten
,Tijdsperiode 1794 – 1830 m.b.t. de rijkswacht
- Ter vervanging van de maréchaussée wordt de “gendarmerie nationale” opgericht in Frankrijk
▪ Met een afzonderlijk legermacht naast de land- en zeemacht
▪ Verschillende taken: patrouilles in arrondissementen, misdaadbestrijding, …
- Gendarmerie werd een nationale organisatie (13/02/1797)
▪ 25 divisies, 50 eskadrons
▪ In België 200 brigades
-> burgerlijke autoriteiten mochten zich niet meer mengen op het veld
- Gendarmerie nationale werd een gendarmerie imperiale tijdens de militaire Napoleontische
dictatuur
▪ Diende als leger van de politiediensten
▪ Werden onttrokken aan de burgerlijke autoriteiten
▪ Onder bevoegdheid van de minister van oorlog
- Verder richtte Napoleon een garde nationale op (tussen 1800 en 1810)
▪ Stonden in voor de openbare orde
- In de Hollandse periode werd i.p.v. de gendarmerie de maréchaussée terug opgericht
In de periode van 1794 – 1830 is er nog geen sprake van de gerechtelijke politie bij de
parketten
,Tijdsperiode 1830 – 1885 m.b.t. gemeentepolitie
- 26 september 1830 Belgische onafhankelijkheid -> 1831 Belgische grondwet ging van kracht
waarin het principe van gemeentelijke autonomie bleef behouden
- 1830
▪ 2736 gemeenten
▪ Burgerwachten van gemeentelijke en kantonnale aard die bestonden uit niet-
politiemensen
Gemeentewet van 30 maart 1836: werd gezien als een compromis voor degene die een sterk
centrale staat wilden en diegene die voorstander waren van de gemeentelijke autonomie
Wijziging gemeentewet 1842: hierdoor kreeg de burgemeester de controle over de lokale
politie i.p.v. het college van burgemeester en schepenen
- 1848
▪ België bestond uit 20 gemeenten met +20 000 inwoners
▪ België bestond uit 50 gemeenten met +10 000 inwoners
- 1850 ontstonden er gemeentelijke politiekorpsen samengesteld uit gepensioneerde
militairen en ex-matrozen
- In 1851 gingen er al stemmen op om een eenheidspolitie te vormen per gerechtelijk kanton
met aan de leiding de gendarmeriebrigade -> dit voorstel van minister van oorlog Jacques
werd afgefloten
- Vanaf 1871 dat magistraten zich openlijk beklaagden over de uitoefening van de
gerechtelijke politiefunctie zowel van de rijkswacht als van de lokale politie
-> ook problemen met de beperkte territoriale bevoegdheid van de OGPs want de criminaliteit
overschreed hun werkgrenzen
- In 1872 werd een rechercheafdeling opgezet door gemeentepolitie van Brussel, maar deze
werd in 1880 al weer afgeschaft door burgemeester Anspach
▪ Inbreuk gemeentelijke autonomie + financiële aspect waren reden van afschaffing
Kortom: kritiek van de gerechtelijke autoriteiten hield aan. Ze stelden dat de burgemeester en
schepenen gerechtelijke bevoegdheden hadden maar er niet toe bekwaam waren
, Tijdsperiode 1830 – 1885 m.b.t. de rijkswacht
- Maréchaussée werd terug de “gendarmerie nationale”
- Vanaf ontstaan van België bestond de rijkswachtorganisatie uit 3 territoriale divisies die elk 3
provincies bevatten
▪ Elke provincie had een compagnie en elk arrondissement 1 luitenantschap. Per kanton
was er een brigade
▪ In 1863 kwam er een opleidingscentrum, al was het niet belangrijk want uit leger
komen werd als voldoende geacht
- Rijkswacht werd een burgerlijk en militair korps
▪ In deze periode al sprake van een moeilijke controle op de gendarmerie
▪ Interne controle op gendarmerie was een kopie van de militaire organisatie
Tijdsperiode 1830 – 1885 m.b.t. gerechtelijk politie (bij de parketten)
Dit stuk is een inleiding op het ontstaan van de gerechtelijke politie bij de parketten (GPP),
aangezien het ontstaan van dit korps geen aanvang nam in 1794, zoals dat voor de andere 2
politiediensten wel het geval was
De gerechtelijke politie bij de parketten werd pas jaren later, in 1919 opgericht (zie verder)
- Vanaf 1871 begonnen de eerste pleidooien voor een afzonderlijke gerechtelijke politie
▪ Magistraten hadden kritiek op de beperkte efficiëntie waarmee de verschillende
politiediensten hun gerechtelijke functies uitoefende
Afzonderlijke GP kwam er niet: de rijkswacht was te beperkt in aantal, de lokale politie was
overbelast met bestuurlijke taken en de territoriale bevoegdheden van de OGP’s zorgde voor
moeilijkheden
- Kritiek op gerechtelijke autoriteiten stopte niet: de magistraten dienden voorstel (1871) in om
tot een autonome gerechtelijke politie te komen
▪ omdat burgemeester en schepenen niet bekwaam waren hun gerechtelijke
bevoegdheden uit te oefenen
▪ + politiepersoneel was niet opgeleid voor gerechtelijke taken
▪ + hindering door territoriale bevoegdheidsindeling
Hoofdstuk 1. Bespreking van de voormalige reguliere Belgische politiediensten in
historisch perspectief
1. Voorbeschouwing
- Woord “politie” stamt af van het Griekse “politeia” = burgerrecht, staatsbestuur,
staatsregeling
- In de 18de eeuw bedoelde m’n met politie: het algemeen regering- en staatsbestuur
- Vandaag slaat het begrip politie op:
▪ De politietaak- of zorg
▪ Het politie-instituut
▪ De politie als sociale groep
Mogelijke examenvraag: wat is de betekenis van het woord “politie”? (3 mogelijkheden)
Politie en politiek zijn nauw aan elkaar verbonden: politie(k)
- België heeft 3 staatsmachten: wetgevende, uitvoerende en rechtelijke macht
- Politie valt onder de uitvoerende macht
▪ Politie treedt op in opdracht van politici
▪ Politie treedt enkel op in opdracht van politieoverheden
- Politie houdt zich bezig met het publiek recht, specifiek het strafrecht voor de politie
,2. Tijdsperiode van de drie voormalige Belgische politiediensten van 1794 – 1992
Tijdsperiode van 1794 – 1830 m.b.t. gemeentepolitie
Belgische staat ontstond in 1830, maar voor de evolutie van politie gaan we verder terug.
Politie heeft namelijk nog lang de sporen gedragen van de Franse bezetting
- Er werd een eerste politiedienst opgericht in Parijs (1667)
- Vervolgens richtte het toenmalige Franse rijk een nationale maréchaussée op om grote
onrusten te kunnen onderdrukken (1720)
- 1794 werd België ingelijfd bij Frankrijk en golden er de organisatorische regels over het
politiebestel
- Franse overheersing van onze contreien opgedeeld in 2 tijdsvakken
▪ Dictatuur van de burgerlijke directoire
▪ Militaire Napoleontische regime
- 1795 werd ons “land” ingedeeld in departementen, kantons en gemeenten
▪ Ieder departement keek toe op de “politie”
▪ Ieder departement bestond tot 3 tot 6 gerechtelijke arrondissementen
Wetboek der overtredingen en straffen van 25.10.1795: dit is de oorsprong van het
onderscheid tussen de gerechtelijke* en de administratieve**(bestuurlijke) politie
-> als bedienaars van de gerechtelijke politie werden politiecommissarissen, veldwachters en
boswachters aangesteld
* repressief, vanaf dat er een misdrijf gepleegd wordt start hun taak
** preventief, voorkomen van misdrijven
In dit tijdsbestek zijn er 5 belangrijke decreten!
1. Decreet van 10 augustus 1789 inzake de inrichting van municipaliteiten
- Voorkomen van misdrijven
- Goede orde en inzonderheid de reinheid
- Gezondheid
- Veiligheid en rust in de straten
- Openbare plaatsen en gebouwen
2. Decreet van 23 februari 1790
- Bedoeld om gemeenten de dwingen om effectief op te treden tegen orderverstoringen
- Stelde dat iedere gemeente aansprakelijk is voor schade aangericht door ordeverstoringen
,3. Decreet van 16-24 augustus 1790 betreffende de rechtelijke inrichting
- Preciseert wat een goede politie in de gemeenten inhield
4. Decreet van 19 juli 1791
- Expliciteerde dat de “police municipale” tot opdracht had om goede orde te verzekeren op
iedere plaats
5. Decreet van 26 juli en 3 augustus
- Handelde over de opvoering van de openbare macht tegen samenscholingen
Franse wet uit 1795:
-> landelijke gemeenten: veldwachter
-> gemeenten +5000 inwoners: politiecommissaris
-> steden +10 000 inwoners: commissaris-generaal
- 1814 kwam de macht over de Zuidelijke Nederlanden toe aan Koning Willem I van Nederland
-> nochtans wijzigde het Napoleontisch stelsel nauwelijks bij ons
- WEL werd de gemeentelijke autonomie hersteld: gemeenten mochten hun eigen
politieambtenaren voorstellen
-> wijzigde in 1825: Burgemeester en Schepen werden rechtstreeks door Koning benoemd +
kregen meer politiemacht
! uit deze tijd onthouden we vooral dat de gendarmerie toen al snel uitbreiding nam, wat niet kon
worden gezegd van de gemeentepolitie
! dus er was toen reeds sprake van conflicten tussen politiediensten
,Tijdsperiode 1794 – 1830 m.b.t. de rijkswacht
- Ter vervanging van de maréchaussée wordt de “gendarmerie nationale” opgericht in Frankrijk
▪ Met een afzonderlijk legermacht naast de land- en zeemacht
▪ Verschillende taken: patrouilles in arrondissementen, misdaadbestrijding, …
- Gendarmerie werd een nationale organisatie (13/02/1797)
▪ 25 divisies, 50 eskadrons
▪ In België 200 brigades
-> burgerlijke autoriteiten mochten zich niet meer mengen op het veld
- Gendarmerie nationale werd een gendarmerie imperiale tijdens de militaire Napoleontische
dictatuur
▪ Diende als leger van de politiediensten
▪ Werden onttrokken aan de burgerlijke autoriteiten
▪ Onder bevoegdheid van de minister van oorlog
- Verder richtte Napoleon een garde nationale op (tussen 1800 en 1810)
▪ Stonden in voor de openbare orde
- In de Hollandse periode werd i.p.v. de gendarmerie de maréchaussée terug opgericht
In de periode van 1794 – 1830 is er nog geen sprake van de gerechtelijke politie bij de
parketten
,Tijdsperiode 1830 – 1885 m.b.t. gemeentepolitie
- 26 september 1830 Belgische onafhankelijkheid -> 1831 Belgische grondwet ging van kracht
waarin het principe van gemeentelijke autonomie bleef behouden
- 1830
▪ 2736 gemeenten
▪ Burgerwachten van gemeentelijke en kantonnale aard die bestonden uit niet-
politiemensen
Gemeentewet van 30 maart 1836: werd gezien als een compromis voor degene die een sterk
centrale staat wilden en diegene die voorstander waren van de gemeentelijke autonomie
Wijziging gemeentewet 1842: hierdoor kreeg de burgemeester de controle over de lokale
politie i.p.v. het college van burgemeester en schepenen
- 1848
▪ België bestond uit 20 gemeenten met +20 000 inwoners
▪ België bestond uit 50 gemeenten met +10 000 inwoners
- 1850 ontstonden er gemeentelijke politiekorpsen samengesteld uit gepensioneerde
militairen en ex-matrozen
- In 1851 gingen er al stemmen op om een eenheidspolitie te vormen per gerechtelijk kanton
met aan de leiding de gendarmeriebrigade -> dit voorstel van minister van oorlog Jacques
werd afgefloten
- Vanaf 1871 dat magistraten zich openlijk beklaagden over de uitoefening van de
gerechtelijke politiefunctie zowel van de rijkswacht als van de lokale politie
-> ook problemen met de beperkte territoriale bevoegdheid van de OGPs want de criminaliteit
overschreed hun werkgrenzen
- In 1872 werd een rechercheafdeling opgezet door gemeentepolitie van Brussel, maar deze
werd in 1880 al weer afgeschaft door burgemeester Anspach
▪ Inbreuk gemeentelijke autonomie + financiële aspect waren reden van afschaffing
Kortom: kritiek van de gerechtelijke autoriteiten hield aan. Ze stelden dat de burgemeester en
schepenen gerechtelijke bevoegdheden hadden maar er niet toe bekwaam waren
, Tijdsperiode 1830 – 1885 m.b.t. de rijkswacht
- Maréchaussée werd terug de “gendarmerie nationale”
- Vanaf ontstaan van België bestond de rijkswachtorganisatie uit 3 territoriale divisies die elk 3
provincies bevatten
▪ Elke provincie had een compagnie en elk arrondissement 1 luitenantschap. Per kanton
was er een brigade
▪ In 1863 kwam er een opleidingscentrum, al was het niet belangrijk want uit leger
komen werd als voldoende geacht
- Rijkswacht werd een burgerlijk en militair korps
▪ In deze periode al sprake van een moeilijke controle op de gendarmerie
▪ Interne controle op gendarmerie was een kopie van de militaire organisatie
Tijdsperiode 1830 – 1885 m.b.t. gerechtelijk politie (bij de parketten)
Dit stuk is een inleiding op het ontstaan van de gerechtelijke politie bij de parketten (GPP),
aangezien het ontstaan van dit korps geen aanvang nam in 1794, zoals dat voor de andere 2
politiediensten wel het geval was
De gerechtelijke politie bij de parketten werd pas jaren later, in 1919 opgericht (zie verder)
- Vanaf 1871 begonnen de eerste pleidooien voor een afzonderlijke gerechtelijke politie
▪ Magistraten hadden kritiek op de beperkte efficiëntie waarmee de verschillende
politiediensten hun gerechtelijke functies uitoefende
Afzonderlijke GP kwam er niet: de rijkswacht was te beperkt in aantal, de lokale politie was
overbelast met bestuurlijke taken en de territoriale bevoegdheden van de OGP’s zorgde voor
moeilijkheden
- Kritiek op gerechtelijke autoriteiten stopte niet: de magistraten dienden voorstel (1871) in om
tot een autonome gerechtelijke politie te komen
▪ omdat burgemeester en schepenen niet bekwaam waren hun gerechtelijke
bevoegdheden uit te oefenen
▪ + politiepersoneel was niet opgeleid voor gerechtelijke taken
▪ + hindering door territoriale bevoegdheidsindeling
