INLEIDING TOT DE PSYCHOLOGIE
INHOUDSTAFEL
1. GEEST, GEDRAG EN PSYCHOLOGIE ALS WETENSCHAP ............................................................... 7
1.1. Wat is psychologie (en wat is het niet)? ....................................................................................... 7
1.2. Wat doen psychologen? ............................................................................................................. 8
1.2.1. Toegepaste psychologen ...................................................................................................... 9
1.2.2. Psychologen zin geen psychiaters! ...................................................................................... 10
1.2.3. Vanuit welke perspectieven werken hedendaagse psychologen? .......................................... 10
1.2.4. Waar liggen de historische wortels van psychologie?............................................................ 11
1.2.5. Hoe vergaren psychologen nieuwe kennis? .......................................................................... 18
1.3. Soorten psychologisch onderzoek .............................................................................................19
1.4. Bronnen van vertekening (bias) ..................................................................................................20
1.4.1. Controleren van bias .......................................................................................................... 20
1.5. Ethische kwesties in psychologisch onderzoek ...........................................................................20
1.6. Sociale media in onderzoek .......................................................................................................21
2. BIOPSYCHOLOGIE NEUROWETENSCHAP EN DE MENSELIJKE NATUUR ....................................... 22
2.1. Wat is biopsychologie? ..............................................................................................................22
2.2. Wat is het verband tussen genen en gedrag? ..............................................................................22
2.2.1. Evolutie en natuurlijke selectie ........................................................................................... 22
2.2.2. Hoe natuurlijke selectie werkt ............................................................................................. 23
2.3. Hoe is de interne communicatie van het lichaam geregeld ..........................................................25
2.3.1. Zenuwstelsel ..................................................................................................................... 26
2.3.2. Endocriene stelsel ............................................................................................................. 31
2.4. Hoe produceren de hersenen gedrag en mentale processen?......................................................33
2.4.1. Vensters op de hersenen .................................................................................................... 33
2.4.2. De drie lagen in de hersenen ............................................................................................... 34
3. SENSATIE EN PERCEPTIE (GEWAARWORDING EN WAARNEMING) .............................................. 40
3.1. Verschil tussen gewaarwording (sensatie) en waarneming (perceptie). ........................................40
3.2. Hoe verandert stimulatie in sensatie ..........................................................................................40
3.2.1. Transductie ........................................................................................................................ 41
3.2.2. Sensorische adaptatie........................................................................................................ 41
1
, 3.2.3. Psychofysica: drempels (thresholds) ................................................................................... 41
3.2.4. Signaal detectie theorie ...................................................................................................... 42
3.3. Waarin lijken de zintuigen op elkaar? Waarin zijn ze verschillend?................................................43
3.3.1. Het oog .............................................................................................................................. 43
3.3.2. De auditieve stimulatie ....................................................................................................... 45
3.3.3. Positie en beweging ............................................................................................................ 48
3.3.4. Reuk .................................................................................................................................. 49
3.3.5. Smaak ............................................................................................................................... 49
3.3.6. De huidzintuigen ................................................................................................................ 50
3.4. Wat is de relatie tussen perceptie en sensatie ............................................................................51
3.4.1. Paden in de hersenen ......................................................................................................... 51
3.4.2. Het systeem van perceptuele verwerking ............................................................................ 51
3.4.3. Bottom-up en Top-down verwerking .................................................................................... 52
3.4.4. Perceptuele constanties ..................................................................................................... 52
4. LEREN EN DE MENSELIJKE NATUUR .......................................................................................... 54
4.1. Leren versus insticten ...............................................................................................................54
4.1.1. Eenvoudige vormen van leren ............................................................................................. 54
4.1.2. Complexere vormen van leren............................................................................................. 54
4.2. Hoe verklaart klassieke conditionering leren? .............................................................................54
4.2.1. Klassieke conditionering: experiment Pavlov ....................................................................... 55
4.2.1. De kernpunten van klassieke conditionering ........................................................................ 55
4.2.2. De basiskenmerken van klassieke conditionering ................................................................ 55
4.2.3. Klassiek conditioneren ....................................................................................................... 56
4.2.4. Een uitdaging aan Pavlov .................................................................................................... 59
4.2.5. Klassieke conditionering in reclame .................................................................................... 60
4.3. Hoe leren we nieuw gedrag door operante conditionering? ..........................................................60
4.3.1. Skinner’s radicale behaviorisme ......................................................................................... 61
4.4. Hoe verklaart de cognitieve psychologie leren?...........................................................................68
4.4.1. Leren door observatie: Bandura’s uitdaging aan het behaviorisme ........................................ 70
4.4.2. Rol van hersenen in leren .................................................................................................... 71
4.4.3. Verband van stimulus-respons leren met cognitief leren ...................................................... 72
4.4.4. Spiegelneuronen of spiegelcellen in de hersenen................................................................. 72
4.4.5. Sociaal-constructivisme en het ‘nieuwe leren’ ..................................................................... 73
5. GEHEUGEN .............................................................................................................................. 74
2
, 5.1. Wat is het geheugen van de mens? ............................................................................................74
5.1.1. Metaforen voor het geheugen .............................................................................................. 74
5.1.2. De drie essentiële functies van het geheugen ...................................................................... 74
5.2. Hoe vormen we herinneringen? .................................................................................................75
5.2.1. De drie geheugensystemen Model van Atkinson en Shi_rin (1968) ........................................ 75
5.3. Hoe halen we herinneringen op? ................................................................................................80
5.3.1. Impliciete herinneringen ophalen ........................................................................................ 80
5.3.2. Expliciete herinneringen ophalen ........................................................................................ 81
5.4. Waarom laat ons geheugen ons soms in de steek? .....................................................................82
5.4.1. De “zeven zonden” van het geheugen .................................................................................. 82
5.4.2. De voordelen van de “zeven zonden” van het geheugen ........................................................ 85
5.4.3. Het geheugen verbeteren met mnemonieken....................................................................... 85
6. BIJDRAGE VAN DE PSYCHOLOGIE AAN DE RECHTSPRAAK: EEN INTRODUCTIE ............................ 86
6.1. Rechters, aanklagers en advocaten kunnen een beroep doen op psychologen .............................86
6.2. Voorspellen van geweld.............................................................................................................87
6.2.1. Risico- (R) of beschermings- (B) factoren voor geweld .......................................................... 87
6.3. Identificatie door ooggetuigen ...................................................................................................88
6.3.1. Line-up .............................................................................................................................. 88
6.3.2. Ooggetuigen: foutieve herinneringen ................................................................................... 89
7. PSYCHOLOGISCHE ONTWIKKELING ......................................................................................... 90
7.1 Hoe verklaren psychologen ontwikkeling? ...................................................................................90
7.1.1. De interactie tussen aangeboren en aangeleerd................................................................... 90
7.1.2. De genetische basis van psychologische eigenschappen ..................................................... 91
7.2. Wat kan een baby?....................................................................................................................91
7.2.1. Prenatale ontwikkeling ....................................................................................................... 92
7.2.2. Neonatale periode (eerste maand na de geboorte) ............................................................... 92
7.2.3. Infancy (‘kindsheid’, zuigelingen-peutertijd) (van één tot achttien maanden) ......................... 93
7.2.4. Waarom hechtern zuigelingen zich aan hun verzorgers? ....................................................... 95
7.3. Welke ontwikkelingsvaardigheden moet een kind zich eigen maken? ...........................................97
7.3.1. Hoe kinderen taal verwerven............................................................................................... 97
7.3.2. Cognitieve ontwikkeling ...................................................................................................... 99
7.3.3. Sociale en emotionele ontwikkeling .................................................................................. 101
7.4. Welke veranderingen zijn er tijdens de adolescentie? ................................................................ 103
3
, 7.4.1. Veranderingen tijdens de adolescentie .............................................................................. 103
7.4.2. Lichamelijke rijping tijdens de adolescentie....................................................................... 103
7.4.3. Seksualiteit tijdens de adolescentie .................................................................................. 104
7.4.4. Cognitieve ontwikkeling tijdens de adolescentie ................................................................ 104
7.4.5. Kohlberg’s stadia (6) van moreel denken ............................................................................ 105
7.4.6. Sociale identiteit tijdens de adolescentie .......................................................................... 105
7.5. Wat zijn de ontwikkelingsmogelijkheden en uitdagingen bij volwassenen? ................................. 106
7.5.1. Ontwikkelingsmogelijkheden tijdens de vroege volwassenheid ........................................... 106
7.5.2. Uitdagingen tijdens de (mid-) volwassenheid ..................................................................... 106
7.5.3. De laatste ontwikkelingsproblemen die je onder ogen zien: late volwassenheid................... 107
7.5.4. Succesvol ouder worden .................................................................................................. 107
8. vormen van bewustzijn ........................................................................................................... 108
8.1. Wat is de relatie tussen bewustzijn en andere mentale processen? ........................................... 108
8.1.1. Cognitieve neurowetenschap ........................................................................................... 108
8.1.2. Hoe kan bewustzijn bestudeerd worden? .......................................................................... 108
8.1.3. Niveaus van bewustzijn .................................................................................................... 109
8.1.4. Wat doet het bewustzijn voor ons (functies) ....................................................................... 110
8.1.5. Coma en verwante bewustzijnstoestanden ....................................................................... 111
8.2. Wat is de cyclus van het alledaagse ‘normale’ bewustzijn? ........................................................ 111
8.2.1. Slaap en dromen .............................................................................................................. 112
8.2.2. Belangrijkste gebeurtenissen tijdens de slaap ................................................................... 112
8.2.3. De slaapcyclus ................................................................................................................ 113
8.2.4. de functie van slaap ......................................................................................................... 114
8.2.5. De behoefte aan slaap...................................................................................................... 114
8.2.6. Slaaptekort versus de circadiaanse klok ............................................................................ 115
8.2.7. Waarom we dromen: een cross-cultureel perspectief ........................................................ 115
8.2.9. Slaapstoornissen ............................................................................................................. 117
8.3. Welke andere dromen kan het bewustzijn aannemen? .............................................................. 118
8.3.1. Hypnose .......................................................................................................................... 118
8.3.2. Meditatie ......................................................................................................................... 121
8.3.3. Bewustzijn en psychoactieve middelen ............................................................................. 121
8.4. Afhankelijkeheid en verslaving ................................................................................................. 124
9. PERSOONLIJKHEID ................................................................................................................ 126
9.1. Persoonlijkheid ....................................................................................................................... 126
4
INHOUDSTAFEL
1. GEEST, GEDRAG EN PSYCHOLOGIE ALS WETENSCHAP ............................................................... 7
1.1. Wat is psychologie (en wat is het niet)? ....................................................................................... 7
1.2. Wat doen psychologen? ............................................................................................................. 8
1.2.1. Toegepaste psychologen ...................................................................................................... 9
1.2.2. Psychologen zin geen psychiaters! ...................................................................................... 10
1.2.3. Vanuit welke perspectieven werken hedendaagse psychologen? .......................................... 10
1.2.4. Waar liggen de historische wortels van psychologie?............................................................ 11
1.2.5. Hoe vergaren psychologen nieuwe kennis? .......................................................................... 18
1.3. Soorten psychologisch onderzoek .............................................................................................19
1.4. Bronnen van vertekening (bias) ..................................................................................................20
1.4.1. Controleren van bias .......................................................................................................... 20
1.5. Ethische kwesties in psychologisch onderzoek ...........................................................................20
1.6. Sociale media in onderzoek .......................................................................................................21
2. BIOPSYCHOLOGIE NEUROWETENSCHAP EN DE MENSELIJKE NATUUR ....................................... 22
2.1. Wat is biopsychologie? ..............................................................................................................22
2.2. Wat is het verband tussen genen en gedrag? ..............................................................................22
2.2.1. Evolutie en natuurlijke selectie ........................................................................................... 22
2.2.2. Hoe natuurlijke selectie werkt ............................................................................................. 23
2.3. Hoe is de interne communicatie van het lichaam geregeld ..........................................................25
2.3.1. Zenuwstelsel ..................................................................................................................... 26
2.3.2. Endocriene stelsel ............................................................................................................. 31
2.4. Hoe produceren de hersenen gedrag en mentale processen?......................................................33
2.4.1. Vensters op de hersenen .................................................................................................... 33
2.4.2. De drie lagen in de hersenen ............................................................................................... 34
3. SENSATIE EN PERCEPTIE (GEWAARWORDING EN WAARNEMING) .............................................. 40
3.1. Verschil tussen gewaarwording (sensatie) en waarneming (perceptie). ........................................40
3.2. Hoe verandert stimulatie in sensatie ..........................................................................................40
3.2.1. Transductie ........................................................................................................................ 41
3.2.2. Sensorische adaptatie........................................................................................................ 41
1
, 3.2.3. Psychofysica: drempels (thresholds) ................................................................................... 41
3.2.4. Signaal detectie theorie ...................................................................................................... 42
3.3. Waarin lijken de zintuigen op elkaar? Waarin zijn ze verschillend?................................................43
3.3.1. Het oog .............................................................................................................................. 43
3.3.2. De auditieve stimulatie ....................................................................................................... 45
3.3.3. Positie en beweging ............................................................................................................ 48
3.3.4. Reuk .................................................................................................................................. 49
3.3.5. Smaak ............................................................................................................................... 49
3.3.6. De huidzintuigen ................................................................................................................ 50
3.4. Wat is de relatie tussen perceptie en sensatie ............................................................................51
3.4.1. Paden in de hersenen ......................................................................................................... 51
3.4.2. Het systeem van perceptuele verwerking ............................................................................ 51
3.4.3. Bottom-up en Top-down verwerking .................................................................................... 52
3.4.4. Perceptuele constanties ..................................................................................................... 52
4. LEREN EN DE MENSELIJKE NATUUR .......................................................................................... 54
4.1. Leren versus insticten ...............................................................................................................54
4.1.1. Eenvoudige vormen van leren ............................................................................................. 54
4.1.2. Complexere vormen van leren............................................................................................. 54
4.2. Hoe verklaart klassieke conditionering leren? .............................................................................54
4.2.1. Klassieke conditionering: experiment Pavlov ....................................................................... 55
4.2.1. De kernpunten van klassieke conditionering ........................................................................ 55
4.2.2. De basiskenmerken van klassieke conditionering ................................................................ 55
4.2.3. Klassiek conditioneren ....................................................................................................... 56
4.2.4. Een uitdaging aan Pavlov .................................................................................................... 59
4.2.5. Klassieke conditionering in reclame .................................................................................... 60
4.3. Hoe leren we nieuw gedrag door operante conditionering? ..........................................................60
4.3.1. Skinner’s radicale behaviorisme ......................................................................................... 61
4.4. Hoe verklaart de cognitieve psychologie leren?...........................................................................68
4.4.1. Leren door observatie: Bandura’s uitdaging aan het behaviorisme ........................................ 70
4.4.2. Rol van hersenen in leren .................................................................................................... 71
4.4.3. Verband van stimulus-respons leren met cognitief leren ...................................................... 72
4.4.4. Spiegelneuronen of spiegelcellen in de hersenen................................................................. 72
4.4.5. Sociaal-constructivisme en het ‘nieuwe leren’ ..................................................................... 73
5. GEHEUGEN .............................................................................................................................. 74
2
, 5.1. Wat is het geheugen van de mens? ............................................................................................74
5.1.1. Metaforen voor het geheugen .............................................................................................. 74
5.1.2. De drie essentiële functies van het geheugen ...................................................................... 74
5.2. Hoe vormen we herinneringen? .................................................................................................75
5.2.1. De drie geheugensystemen Model van Atkinson en Shi_rin (1968) ........................................ 75
5.3. Hoe halen we herinneringen op? ................................................................................................80
5.3.1. Impliciete herinneringen ophalen ........................................................................................ 80
5.3.2. Expliciete herinneringen ophalen ........................................................................................ 81
5.4. Waarom laat ons geheugen ons soms in de steek? .....................................................................82
5.4.1. De “zeven zonden” van het geheugen .................................................................................. 82
5.4.2. De voordelen van de “zeven zonden” van het geheugen ........................................................ 85
5.4.3. Het geheugen verbeteren met mnemonieken....................................................................... 85
6. BIJDRAGE VAN DE PSYCHOLOGIE AAN DE RECHTSPRAAK: EEN INTRODUCTIE ............................ 86
6.1. Rechters, aanklagers en advocaten kunnen een beroep doen op psychologen .............................86
6.2. Voorspellen van geweld.............................................................................................................87
6.2.1. Risico- (R) of beschermings- (B) factoren voor geweld .......................................................... 87
6.3. Identificatie door ooggetuigen ...................................................................................................88
6.3.1. Line-up .............................................................................................................................. 88
6.3.2. Ooggetuigen: foutieve herinneringen ................................................................................... 89
7. PSYCHOLOGISCHE ONTWIKKELING ......................................................................................... 90
7.1 Hoe verklaren psychologen ontwikkeling? ...................................................................................90
7.1.1. De interactie tussen aangeboren en aangeleerd................................................................... 90
7.1.2. De genetische basis van psychologische eigenschappen ..................................................... 91
7.2. Wat kan een baby?....................................................................................................................91
7.2.1. Prenatale ontwikkeling ....................................................................................................... 92
7.2.2. Neonatale periode (eerste maand na de geboorte) ............................................................... 92
7.2.3. Infancy (‘kindsheid’, zuigelingen-peutertijd) (van één tot achttien maanden) ......................... 93
7.2.4. Waarom hechtern zuigelingen zich aan hun verzorgers? ....................................................... 95
7.3. Welke ontwikkelingsvaardigheden moet een kind zich eigen maken? ...........................................97
7.3.1. Hoe kinderen taal verwerven............................................................................................... 97
7.3.2. Cognitieve ontwikkeling ...................................................................................................... 99
7.3.3. Sociale en emotionele ontwikkeling .................................................................................. 101
7.4. Welke veranderingen zijn er tijdens de adolescentie? ................................................................ 103
3
, 7.4.1. Veranderingen tijdens de adolescentie .............................................................................. 103
7.4.2. Lichamelijke rijping tijdens de adolescentie....................................................................... 103
7.4.3. Seksualiteit tijdens de adolescentie .................................................................................. 104
7.4.4. Cognitieve ontwikkeling tijdens de adolescentie ................................................................ 104
7.4.5. Kohlberg’s stadia (6) van moreel denken ............................................................................ 105
7.4.6. Sociale identiteit tijdens de adolescentie .......................................................................... 105
7.5. Wat zijn de ontwikkelingsmogelijkheden en uitdagingen bij volwassenen? ................................. 106
7.5.1. Ontwikkelingsmogelijkheden tijdens de vroege volwassenheid ........................................... 106
7.5.2. Uitdagingen tijdens de (mid-) volwassenheid ..................................................................... 106
7.5.3. De laatste ontwikkelingsproblemen die je onder ogen zien: late volwassenheid................... 107
7.5.4. Succesvol ouder worden .................................................................................................. 107
8. vormen van bewustzijn ........................................................................................................... 108
8.1. Wat is de relatie tussen bewustzijn en andere mentale processen? ........................................... 108
8.1.1. Cognitieve neurowetenschap ........................................................................................... 108
8.1.2. Hoe kan bewustzijn bestudeerd worden? .......................................................................... 108
8.1.3. Niveaus van bewustzijn .................................................................................................... 109
8.1.4. Wat doet het bewustzijn voor ons (functies) ....................................................................... 110
8.1.5. Coma en verwante bewustzijnstoestanden ....................................................................... 111
8.2. Wat is de cyclus van het alledaagse ‘normale’ bewustzijn? ........................................................ 111
8.2.1. Slaap en dromen .............................................................................................................. 112
8.2.2. Belangrijkste gebeurtenissen tijdens de slaap ................................................................... 112
8.2.3. De slaapcyclus ................................................................................................................ 113
8.2.4. de functie van slaap ......................................................................................................... 114
8.2.5. De behoefte aan slaap...................................................................................................... 114
8.2.6. Slaaptekort versus de circadiaanse klok ............................................................................ 115
8.2.7. Waarom we dromen: een cross-cultureel perspectief ........................................................ 115
8.2.9. Slaapstoornissen ............................................................................................................. 117
8.3. Welke andere dromen kan het bewustzijn aannemen? .............................................................. 118
8.3.1. Hypnose .......................................................................................................................... 118
8.3.2. Meditatie ......................................................................................................................... 121
8.3.3. Bewustzijn en psychoactieve middelen ............................................................................. 121
8.4. Afhankelijkeheid en verslaving ................................................................................................. 124
9. PERSOONLIJKHEID ................................................................................................................ 126
9.1. Persoonlijkheid ....................................................................................................................... 126
4
